MikrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

bakteriyaları  morfologiyasına  görə  kokklar,  çöplər  və  spirillər  kimi  3  qrupa  ayırır. 
F.Kon  bakteriyaların  sabitliyini  müdafiə  etməklə  monomorfizm  cərəyanına  çaşçılıq 
edirdi. 
 
Bunun  əksinə  olaraq  K.  Hegel  (1817-1891)  bakteriya  növlərinin  sabit 
olmadığını,  xarici  mühit  amilləri  təsiri  altında  özlərinin  morfoloji  və  fizioloji 
xüsusiyyətlərini dəyişərək bir bir növün digər növə keçə biləcəyini iddia edərək ikinci 
bir  cərəyanın-polimorfizmə  tərəfdar  çıxır.  Elmin  sonrakı  nailiyyətləri  göstərdi  ki  , 
həqiqətən  bakteriyaların  da  özünə  məxsus  növləri  var.  Lakin  bu  növlərdə  müəyyən 
inkişaf mərhələsi və uyğunlaşma nəzərə çarpır.  
Mikrobiologiyanın  inkişafında  N.F.Qamaleyanın  da  (1859-1949)  rolu  böyük 
olmuşdur. O, ilk dəfə bakteriofaqların  və taun çöplərinin  mikroblardan kiçik canlı 
olmasını müəyyən etmişdir. 
Mikrobiologiyanın inkişafında S.N.Vinoqradskinin və digər rus alimlərinin də 
böyük rolu olmuşdur. S.N.Vinoqradski nitrifikasiya prosesini, anaerob bakteriyalar 
tərəfindən  atmosfer  azotunun  fiksə  olunma  hadisəsini  kəşf  etmişdir.  O,  həmçinin 
kükürd,  dəmir  mənimsəyən  bakteriyalarda  xemosintez  (enerjinin  hidrogen  sulfid, 
ammonyak  əmələ  gəlməsi  və  s.  oksidləşmə  proseslərindən  alınması)  qabiliyyətini 
aşkar  etmişdir.  Bütün  bu  tədqiqatlarla    S.N.Vinoqradski  mikrooekoloji  prinsipin 
əsasını qoymuşdur. 
 M.Beyerinq  (1851-1931)  S.N.  Vinoqradskinin  mikrooekoloji  prinsipini 
müdafiəedən  alimlərdən  biri  olmuşdur.  O,  mikroorqanizmlərin  təbiətdə  və  azot 
dövranında rolunu öyrənmiş və azot toplayan – atmosfer azotunu feksəedən aerob 
Azotobacter  chroococcum-u  torpaqdan  ayırmışdır.  M.Beyerinq  S.N.  Vinoqradski 
ilə birlikdə kənd təsərrüfatı mikrobiologiyasının əsasını qoymuşdur.  
Mikroorqanizmlərin  təbiətdə  maddələr  dövranında  fəal  iştirakı  barədə 
məlumatlar XIX əsrin 70-80-ci illərində daha da genişlənir. 1877-ci ildə T. Şlezinq 
A.Myunts  niritləşmənin  mikrobioloji  təbiətini  göstərirlər.  1882-ci  ildə  P.Degeren 
denitritləşmə  prosesinin  mahiyyətini  və  iki  il  sonra  bitki  qalıqlarının  anaerob 
parçalanmasını öyrənir. 
1867-ci  ildə  H.Helrigel  və  H.Vilfart  M.C.  Varoninin  təklif  etdiyi  kök 
yumruları bakteriyalarının azot fiksə etdiyini  göstərirlər.  
S.A.Korolyov  və  A.F.Voytkeviç  isə  süd  turşusu  bakteriya-larının  süd 
məhsullarının  istehsalında,  yetişməsində  və  konservləşdi-rilməsində  rolunu  ətraflı 
öyrənmişlər.  V.S.Butkeviç  və  S.P.  Kostıçev  isə  üzvi  turşuların  istehsalında 
göbələklərin  həyat  fəaliyyətini  öyrənmişlər.  1930-cu  ildə  limon  turşusunun  istehsalı 
təşkil olunmuşdur. 
Texniki  mikrobiologiyanın  inkişafında  S.P.Kostıçev,  S.N.İvanov,  A.İ. 
Lebedevin böyük xidmətləriolmuşdur. Lebedev spirtə qıcqırma prosesinin kimyəvi 
mexanizmini öyrənmişdir. 
V.N.Şapoşnikov  və  A.J.  Manteyfel  tərəfindən  mikrobların  müxtəlif  sənaye 
sahələrində  istifadəsi  məsələləri  ətraflı  öyrənilmiş  və  zavod  şəraitində 
bakteriyaların  köməyi  ilə  süd  turşusunun,  aseton  və  butil  spirtinin  istehsalı 
üsullarıhazırlamışdır.  Sonralar    V.N.Şapoşnikov  və  F.M.  Çistyakovun  təklifi  ilə 
zavod miqyasında aseton və butil spirti alınmışdır. 

---

Mikrobiologiyanın  son  dövrdəki  inkişafında  ingilis  alimi  Fleminqin  (1851-
1931)  böyük  rolu  olmuşdur.  O,  ilk  dəfə  penisillin  adlanadırılan  antibiotiki  kəşf 
etmişdir.  E.B.Çeyn Q.Flori ilə birlikdə pensilinin kimyəvi tərkibini aydınlaşdırmış 
və penisillinixalis halda əldə etmişdir. 
Mikrobiologiyanın 
inkişafında, 
daha 
doğrusu 
mikroorqanizmlərin 
sistemləşdirilməsində Amerika alimi D. Bercinin tərtib etdiyi və vaxtaşırı bir neçə 
dəfə nəşr olunan təyinedicisinin də böyük rolu olmuşdur.  
Ən  nəhayət,  keçmiş  sovet  dövrü  ərzində  isə  ərzaq  xammalı  və  hazır  qida 
məhsullarında  onların  istehsalı  və  saxlanma  şəraitində  mikroorqanizmlərin 
öyrənilməsinə  dair  mikrobioloji  tədqiqatların  xeyli  hissəsi  C.V.Plaxanov  adına 
Moskva  Xalq  Təsərrüfatı  İnstitutunun  (indiki  Rusiya  İqtisadiyyat  Akademiyası) 
əmtəəşünaslıq  və  texnologiya  fakültələrində,  Xarkov  İctimai  İaşə  İnstitutunda 
(hazırda  Xarkov  Qidalanmanın  Texnologiyası  və  Təşkili  Akademiyası),  Mogilyov 
Texnologiya  İnstitutunda,  Kiyev  Ticarət  İqtisad  Universitetində  və  s.  bu  kimi  ali 
məktəblərdə  əmtəəşünas  və  texnoloq  alimlərin  (prof.  A.A.Kolesnik,  prof. 
A.Ş.Ratusnıy,  prof.  Y.V.Serevitinov,  prof.  D.İ.Lobanov,  E.R.Kozmina,  prof. 
V.S.Baranov,  prof.  M.İ.Peresiçniy,  prof.  Q.Q.Jarikova  və  s.)  rəhbərliyi  ilə 
aparılmışdır ki, onların da bu günkü qida mikrobiologiyası elminin MDB məkanında 
inkişafına böyük təsiri olmuşdur. 
Azərbaycan  Dövlət  İqtisad  Universitetinin  «Əmtəəşünaslıq»  və  «Texnologiya 
və  Dizayn»  fakultələrində  öyrənilən  iki  böyük  bölmədən  ibarət  olan 
«Mikrobiologiya,  sanitariya  və  gigiyena»  fənninin  bir  çox  fənlər  ilə  sıx  əlaqəsi 
vardır.  İlk  növbədə  mikrobiologiya  ayrı-ayrı  qida  məhsullarının  (şərab,  pivə,  spirt, 
süd  məhsulları,  sirkə  turşusu,  limon  turşusu)  istehsalı,  onların  (xüsusilə,  ət  və  ət 
məhsulları, çörək-bulka və qənnadı məmulatları, kulinar  məhsulları, yumurta, yağ və 
s.)  keyfiyyətli  saxlanması  və  bunlarda  mikrobların  həyat  fəaliyyətinin  öyrənilməsi 
baxımından tədris olunur. 
Mikrobiologiya  fənninin  ərzaq  mallarının  əmtəəşünaslığı  və  ekspertizası,  iaşə 
məhsullarının  texnologiyası,  bütövlükdə  qida  sənayesi  və    texnologiyaları  ilə 
əlaqədar çoxsaylı  fənlər ilə sıx əlaqəsi vardır. Çünki  hazırlanmış bir çox xörəklərin 
və  ya  yarımfabrikatların,  süd  və  süd  məhsullarının,  taxıl  və  çörək  məhsullarının, 
pivə  və  şərab  məhsullarının  və  s.  bu  kimi  çoxsaylı  məhsulların  keyfiyyətinə 
mikroorqanizmlər müxtəlif dərəcədə təsir göstərə bilir. Müxtəlif sahələrdə sanitariya 
və  gigiyenanın  tələblərinin  gözlənilməsi  isə  mikrobiologiyanı  bilmədən  mümkün 
deyildir. 
Mikrobiologiya  elminin  inkişafına  son  zamanlar  bizim  ölkədə  də  çox  böyük 
diqqət  yetirilir. Belə ki,  hazırda bir sıra təşkilatlar  yaradılmışdır ki, onlar  müxtəlif 
sənaye sahələrində, o cümlədən  yeyinti sənayesində  mikroorqanizmlərin  istifadəsi 
və məhsulların istehsalında onların tətbiqi məsələləri ilə məşğul olurlar. 
Son  illər dünya  miqyasında  mikrob  fermentlərindən  müxtəlif qida  məhsulları 
istehsalında  onların  keyfiyyətinin  yüksəldilməsində  geniş  istifadə  edilir. 
Mikrobların  köməyi  ilə  zülal  sintezi  iqtisadi  cəhətdən  daha  əlverişlidir.  Odur  ki, 
hazırda  sənaye  miqyasında  neft  karbohidrogenlərindən  mikrobları  yetişdirməklə 
zülal  əldə  edirlər.  İstehsal  edilmiş  zülallar,  bütün  bitki  zülallarına  nisbətən  bioloji 
cəhətdən tam keyfiyyətli olmaqla daha tez əldə edilir. 

---