ölkələrinin ərazisində, xüsusilə Rusiya, Ukraynada və digər respublikalarda, vaxtılə
fəaliyyət göstərmiş görkəmli alimlərin nailiyyətlərini nəzərə almaq düzgündür.
Məhz bu səbəbdən də, hazırladığımız bu dərslikdə mikrobiologiya, sanitariya və
gigiyenanın inkişaf tarixindən məlumat verdikdə, həmin alimlər haqqında mövcud
fikirləri tələbələrimizə çatdırmaq qərarına gəldik. Əlbəttə, adı çəkilən elm
sahələrinin inkişafı təkcə texniki elmlərin inkişafı ilə deyil, həm də səhiyyəmizin
istər Azərbaycanda, istərsə də keçmiş SSRİ tərkibində keçdiyi fəaliyyət dövrləri ilə
sıx əlaqədə baş vermişdir. Bununla belə, mikrobiologiyanın inkişafı ilə əlaqədar
elmi-tədqiqatların aparılması, sanitariya və gigiyenanın ölkəmizdəki bugünkü
vəziyyəti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının mikrobiologiya institutu
əməkdaşlarının uzun illər ərzində apardığı çoxsaylı elmi işlər, BDU-nun müvafiq
kafedraları, Azərbaycan Tibb Universitetinin uyğun kafedraları, Azərbaycan Kənd
Təsərrüfatı Akademiyası və digər ali məktəblərdə və elmi təşkilatlarda yerinə
yetirilmiş və bu gün də davam etdirilən tədris-metodiki və elmi-tədqiqat işlərinin
nəticələri ilə sıx bağlı olmuşdur. Bütövlükdə götürdükdə isə mikrobiologiya elmi
kimi, sanitariya və gigiyenanın da bir elm sahələri kimi inkişafına nəzər saldıqda,
onların ərzaq məhsullarının istehsalı ilə əlaqədar qida sənayesində, iaşə müəssisələri
və ticarət şəbəkələrində fəaliyyət dairəsini qısaca şərh etsək, indiki MDB
məkanında, o cümlədən respublikamızda keçmiş dövrlərdən aşağıdakı istiqamətdə
davam etmişdir.
Qidalanma haqqında elmin yaranması əsrin əvvəllərinə təsadüf etsə də,
müxtəlif qida maddələrini və onların insan orqanizmində çevrilməsini öyrənməyə
imkan verən biliklər biologiya, fiziologiya, fizika və başqa elmlərin qədimdən
indiyə qədər müvəffəqiyyətlə inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur.
Qida gigiyenasının bir elm kimi inkişafında böyük rus alimi S.F.Xotovitskinin
(1796-1855) qida sanitariyası üzrə fundamental dərsliyi böyük rol oynamışdır. Bu
dərslikdə qida məhsullarının keyfiyyət tərkibi, qida məhsullarında zərərli hissələrin
əmələ gəlməsi şəraiti və səbəbləri, sanitar-gigiyenik üsullarla nəzarət haqqında
məlumatlar və qida məhsullarının zərərli çirklənmələrdən qorunması üzrə
tövsiyələr ətraflı verilmişdir.
Qidalanma haqqında elmin inkişafında Rusiyada gigiyena elminin banisi
sayılan, görkəmli alimlərdən A.P.Dobroslavin (1842-1889) və F.F.Erismanın
(1842-1915) çox böyük xidmətləri olmuşdur. A.P.Dobroslavin Rusiyada gigiyena
üzrə ilk professor olmuş, 1871-ci ildə ilk dəfə Peterburqda Tibb-cərrahlıq
Akademiyasında təşkil edilmiş «Gigiyena» kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Kafedra
ölkədə elmi-gigiyenik fikrin mərkəzinə, gigiyenist-təcrübə məktəbinə çevrilmişdir.
Onun
təşəbbüsü
ilə
Peterburqda
qida
məhsullarının
keyfiyyəti
və
mənimsənilməsini öyrənən şəhər laboratoriyası yaradılmışdır. A.P.Dobroslavin
tərəfindən hərbi və ümumi gigiyena üzrə drslik yazılmışdır.
F.F.Erisman isə Moskva Universitetinin tibb fakültəsində «Gigiyena»
kafedrasına rəhbərlik etmişdir. O, gigiyenanın ictimai hərəkətli olmasını
göstərərək, onu «ictimai sağlamlıq haqqında elm» adlandırmışdır (hesab etmişdir).
F.F.Erismanın təşəbbüsü ilə 1891-ci ildə Moskvada sanitariya stansiyası
yaradılmışdır. Burada suyun keyfiyyəti və qida məhsullarının tədqiqi üzrə böyük
işlər aparılmışdır. Rusiyada Oktyabr sosialist inqilabından sonra və sovet dövründə
bu stansiya F.F.Erisman adına Sanitariya İnstitutuna çevrilmişdir. Digər
institutlardakı kimi onun tərkibində qida laboratoriyası da olmuşdur. Hazırda.
Moskvada Rusiya Tibb Elmləri Akademiyası (TEA) nəzdində Qida İnstitutu və
digər tibbi institutlar fəaliyyət göstərirlər.
Qidalanma haqqında gigiyena elminin inkişafında rus patofizioloqu
V.V.Paşutinanın (1845-1901) tədqiqatlarının böyük əhəmiyyəti olmuşdur. O,
orqanizmdə kifayət qədər qidalanma olmadıqda, baş verən patoloji prosesləri
öyrənmişdir.
Qida qiqiyenası və fiziologiyası və həmçinin sanitariya üzrə elmlərin
inkişafında görkəmli fizioloq akademik İ.P.Pavlovun (1849-1936) işlərinin də
böyük rolu olmuşdur. İ.P.Pavlov tərəifndən hazırlanmış yeni tədqiqat üsulları və
onların
fiziologiyanın
inkişafında
istifadəsi,
insan orqanizmində
həzm
proseslərinin gedişinin qanunauyğunluqlarını aşkar etməyə imkan vermişdir. Bu
tədqiqatlar, həmçinin ali sinir sisteminin tədqiqi və onun tərəfindən orqanizm ilə
xarici mühitin vahidliyi haqqında təlimin yaradılması, insanın səmərəli
qidalanmasının müasir nəzəriyyəsini yaratmağa əsas vermişdir.
Tibbi sanitar-profilaktikanın inkişafında Q.V.Xlopinin (1863-1929) də
işlərinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Onun çoxsahəli elmi fəaliyyəti gigiyenanın
bir çox məsələlərinin, o cümlədən qida gigiyenası sahəsinin praktiki həllinə
yönəldilmişdir. Q.V.Xlopin iki böyük işin – «Qida məhsulları və içkilərin tədqiqi
üsulları» və «Gigiyenanın əsasları» dərsliklərinin müəllifi olmuşdur. O, həmçinin
sanitariya və gigiyena sahəsində qanunçuluğun yaradılmasında və ictimai iaşənin
gigiyenası məsələlərinin hazırlanmasında iştirak etmişdir.
Qida gigiyenasının inkişafında həmçinin M.N.Şaternikov, İ.İ.Molçanova,
N.P.Diatroptova, A.A.Pokrovski kimi alimlərin də böyük rolu olmuşdur. Onlar
mühüm tədqiqatlar aparmış və müxtəlif qrup əhali üçün fizioloji cəhətdən
əsaslandırılmış qida normaları hazırlamışlar. Qida normalarının fizioloji cəhətdən
əsaslandırılması üzrə tədqiqatlar keçmiş SSRİ TEA Qida İnstitutunda davam
etdirilmişdir. Bu institut 1930-ci ildə RSFR-in mərkəzi Dövlət İctimai İaşə
İnstitutunun bazasında yaradılmışdır və hal-hazırda Rusiya Tibb Elmləri
Akademiyasının Qida İnstitutu kimi digər institutlarla birlikdə qida gigiyenası üzrə
bütün işlərə rəhbərlik edir.
5. Ölkədə sanitar xidməti, onun məqsədi və vəzifələri
Gigiyenanın işləyib hazırladığı normativlər və elmi cəhətdən əsaslandırılmış
müddəalar sanitariya qanunvericiliyi vasitəsilə təcrübəyə tətbiq olunur və
sanitariya təşkilatlarının işi bunlara əsaslanır. Sanitariya orqanlarının çoxcəhətli
işinə əsasən aşağıdakılar aiddir: dövlət sərhədlərinin sanitariya mühafizəsi, əhalinin
və məişət şəraitinin sanitariya mühafizəsi; atmosfer havasının, su hövzələri və
torpağın sanitariya mühafizəsi; yaşayış yerlərinin, sənaye müəssisələrinin,
mənzillərin,
mədəni-məişət
və
müalicə-profilaktika
müəssisələrinin
abadlaşdırılmasında və tikilməsində sanitariya normaları və qaydalarını təmin
etmək, yeyinti məhsullarının sanitariya mühafizəsi və ictimai iaşənin sanitariya
vəziyyətini təmin etmək, infeksion və kütləvi xəstəlikləri və başqa xəstəlikləri
aradan qaldırmaq və qarşısını almaq üçün tədbirlər keçirmək.
Dostları ilə paylaş: |