MikrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

Hüceyrənin  sitoplazmasında  çox  xırda,  200-300  A
0
  ölçüdə  çoxlu  miqdarda 
ribosomlar  vardır.  Belə  zülal  cisimləri  RNT  ilə  zəngin  olur  ki,  bunlarda  da 
zülalların sintezi baş verir. 
Bakteriyalarda  kiçik  ölçülü,  müxtəlif  sayda  DNT  molekulu  şəklində 
sitoplazmatik  irsiyyət  determinantları  vardır  ki,  hazırda  onları  plazmidilər 
adlandırırlar. Plazmidilərə DNT qırıqları kimi baxılır. 
Mikrob hüceyrəsinin protoplazması qələvi reaksiyalıdır.  
 
Şəkil 1.2 Bakteriya hüceyrəsinin quruluş sxemi 
1 – hüceyrə qişası (divarı); 2 – sitoplazmatik membran; 3 – mitoxondriya; 4 – 
qlikogen; 5 – ribosomlar; 6 – yağ qatları; 7 – DNT sapları ilə nukleotid; 8 – 
volyutin. 
 
5. Nüvə –  hüceyrənin  mərkəzi  hissəsində  olub,  nukleoid adlanır  və tərkibinə 
görə DNT maddəsi kimi toplanmışdır.  
DNT-də irsiyyət daşıyıcısı olan genlər düz xətt üzrə düzülmüşdür. 
Bakteriyada  nukleotidin  DNT  maddəsini  həm  də  bakterial  xromosom 
adlandırırlar. 
 3. Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları 
Hərəkət  bütün  bakteriyalara  xas  olan  xüsusiyyət  deyildir.  Kokkların 
əksəriyyəti  hərəkətsizdir.  Çöp  və  silindrik  formalar  arasında  hərəkətli  formalar 
çoxdur.  Belə  formalar  cavan  kulturalarda  hərəkətli  olur,  yaşlandıqca  isə  öz 
qamçılarını itirir və tamamilə hərəkətsiz vəziyyətə düşürlər. 
Bakterial  hüceyrənin  hərəkət  orqanı  qamçılardır.  İlk  dəfə  bakteriyaların 
qamçılarla  olan  hərəkətini  alimlərdən  1838-ci  ildə  Erenberq  müşahidə  etmiş  və 
1897-ci ildə Miqula bunların morfoloji təsvirini vermişdir. 
Qamçıların  elektron  mikroskopunda  tədqiqi  göstərir  ki,  hər  bir  qamçı 
sitoplazmatik  membranın  daxilində  olan  və  ibtidai  heyvanların  kirpikciklərinin 
çıxdığı  bazal  cisimciklərinə  bənzər  sərt  qranullardan  çıxan  nazik,  uzun  və  incə 
fibrillərdir. 
Bakteriyalardakı  qamçıların  qalınlığı  0,01  mkm  olduğu  halda  uzunluğu 
bakterial  hüceyrənin  uzunluğundan  dəfələrlə  çox  olur  (20  mkm).  Qamçılar 
sporşəkilli olurlar. 
Qamçıların  yerləşməsinə  görə  bütün  hərəkətli  bakteriyaları  4  qrupa  bölmək 
olar:  

---

1) tək-qamçılılar-monotrixlər;  
2) hüceyrənin hər iki ucunda birər qamçıları olanlar – amfitrixlər; 
3) dəstə qamçılılar – lofotrixlər;  
4) hüceyrənin bütün səthini əhatə edən kirpiklilər – peritrixlər. 
Bakteriyaların  hərəkətini  duru,  qidalı  mühitlərdə  becərilmiş  bir  sutkalıq 
kulturada müşahidə etmək olar. Müxtəlif bakteriyalarda hərəkət surəti müxtəlifdir. 
Ən  hərəkətli  forma  bir  qamçı  ilə  hərəkət  edən  vəba  vibrionlarında  müşahidə 
olunur. Uzunluğu 2 mkm olan bu bakteriya saniyədə 30-60 mkm-ə qədər məsafəni 
qət edə bilir. 
Bakteriyalarda  qamçı  və  kirpikciklərdən  əlavə  hüceyrənin  müəyyən 
nahiyyəsində əmələ gələn çoxlu miqdarda çıxıntılar da olur. 
Fibril adı latın sözü olub, sap, saçaq, yumşaq tük  mənasında işlədilir. Çöpvari 
və  dairəvi  formalı  bakteriyalarda  fibrilərə  təsadüf  olunur.  Hüceyrələrdə  fibrilərin 
miqdarı  çox  dəyişkəndir:  qalın  olduqda  200-400  ədədə  qədər,  nazik  olduqda  isə 
400-700  ədədə  qədər  sapdan  və  saçaqdan  ibarət  olur.  Bu  çıxıntıların  uzunluğu 
0,07-3,28 mkm, eni isə 0,01-0,04 mkm-dir. 
Spiroxetlər qamçısız olur. Bunlar hüceyrənin yığılıb açılması ilə hərəkət edir. 
Miksobakteriyalarda və bəzi göy-yaşıl yosunlarda isə qamçılar yoxdur, bunlar 
bərk  substratın  üzəri  ilə  selik  ifraz  edib  sürüşməklə  hərəkət  edirlər  (1  saniyədə  5 
mkm). 
Təbii halda qamçıları yalnız elektron mikroskopunda görmək olar. 
Spor  əmələgəlmə.  Mühitin  müxtəlif  amillərinə  qarşı  əsasən  çöp  və  ya 
silindrik  formalı  (Bacillus,  Clostridium  -  cinslərində)  bakteriyalarda  hüceyrə 
daxilində davamlı forma olan spor əmələ gəlir. Spor dairəvi və ya dəyirmi formalı 
olub,  hüceyrənin  mərkəzi  hissəsində  və  ya  ucunda  yerləşə  bilər.  Sporların  işıq 
sındırma əmsalı yüksək olduğundan, mikroskopiya zamanı onlar aydın görünürlər. 
Hər  bakterial  hüceyrədə  yalnız  bir  spor  əmələ  gələ  bilər  və  bu  endospor  adlanır. 
Sporəmələgəlmə  mürəkkəb  proses  olub,  hüceyrənin  daxili  möhtəviyyatının  ya 
hamısı və ya çox hissəsini əhatə edir. 
Tədqiqatlar göstərir ki, spor əmələ gəlmədə 4 mərhələ nəzərə çarpır: hazırlıq, 
spor qabağı – prospor, qılaf əmələgəlmə və sporun yetişməsi mərhələsi. 
1.  Hazırlıq  mərhələsində  hüceyrədə  zülal  sintezi  sürətlənir,  vegetativ 
hüceyrədə  olmayan  dipokolin  turşusu  hüceyrədaxili  aminturşular  hesabına  sintez 
olunur. Bu dipokolin turşusu Ca duzu şəklində sporun quru çəkisinin 15%-ni təşkil 
edir. Spor əmələ gəlmə – sporogenez prosesi hüceyrənin genetik aparatı ilə tənzim 
olunur və burada 100-ə qədər genlər iştirak edir. 
2. Sporqabağı mərhələdə spor hüceyrənin tam genetik informasiyasını alır. 
3.  Üçüncü  mərhələdə  çox  tez  (10  dəqiqə  müddətində)  qılaf  əmələ  gəlir. 
Sporqabağı  mərhələdə  bakterial  membran  bakteriyanın  hüceyrə  divarının 
komponentlərini sintez edir və bunlardan ilk sporun divarı və daxili qılafı əmələ gəlir. 
Xarici qılafı isə ana hüceyrənin sitoplazmatik membranından əmələ gəlir və ona görə 
də çoxqatlı olur. 
4.  Sporun  yetişmə  mərhələsində  spor  özü  üçün  səciyyəvi  olan  görünüş  və 
ölçüyə malik olub, hüceyrədə müəyyən vəziyyət alır. 

---

Sporun  kimyəvi  tərkibi  vegetativ  hüceyrələrdən  fərqlənmir  (dipokolin 
turşusundan  başqa),  lakin  tərkibində  olan  maddələrin  nisbəti  dəyişilmiş  olur. 
Sporda  sərbəst  suyun  miqdarı  çox  azdır  (40%).  Ona  görə  də  buradakı  su 
biokimyəvi  reaksiyalarda  iştirak  etmir  və  yüksək  temperaturun  təsirindən 
hüceyrədəki  zülallar  parçalanmır.  Güman  olunur  ki,  sporun  tərkibində  olan 
dipokolin  turşusunun  kalsium  duzu  onun  metabolizminin  qeyri-fəal  olmasını, 
temperaturaya davamlılığını və zəif boyanmasını təmin edir. Vegetativ hüceyrədən 
fərqli olaraq sporda lipidlərin iştirakı xeyli yüksəkdir. 
Sporlarda  vegetativ  hüceyrələrdə  olan  bütün  fermentlər  vardır,  bununla  belə 
onlar  qeyri-fəal  vəziyyətdədirlər.  Sporlar  əlverişli  (rütubətli)  şəraitə  düşüb  inkişaf 
etdikcə,  fermentlər  də  fəallaşır.  Sporlar  inkişafa  başlayan  zaman  əvvəlcə  onlar  su 
toplayıb  şişir  deyə,  bu  biokimyəvi  fəallığın  yüksəlməsinə  səbəb  olur.  Spor 
daxilində  olan  litik  fermentlərin  köməyi  ilə  əvvəlcə  sporun  daxili,  sonra  xarici 
qılafları  əriyir,  spordan  dipokolin  turşusunun  Ca  duzu  və  müəyyən  qədər 
qlikopeptid  ayrılıb  xaric  olduqdan  daha  sonra  isə  sporun  əsl  inkişafı  başlayır  (4-5 
saat müddətində).  
Mikrobun  növündən  asılı  olaraq  sporların  yerləşməsi  müxtəlif  olur.  Bəzi 
bakteriyalarda spor hüceyrə mərkəzində, bəzilərində mərkəzə yaxın, bəzilərində isə 
hüceyrənin bir ucunda yerləşir. 
Bakteriyalarda 3 tip spor məlumdur: basilyar, qlostridial, plektridial.  
Basilya  tipdə  spor  əmələ  gələnə  qədər  hüceyrənin  forması  dəyişmir,  həm  də 
spor hüceyrənin mərkəzində yerləşir. 
Qlostridial tipli spor əmələ gələrkən hüceyrənin orta hissəsi genişlənir, ucları 
sivri  olub,  düyünçəni  xatırladır.Spor  isə  hüceyrənin  tam  mərkəzinə  yaxın 
vəziyyətdə  (subterminal)  yerləşirPlektridial  tipli  spor  əmələ  gəlmədə  hüceyrənin 
bir  ucu  genişlənib  təbil  çubuğunu  xatırladır  (terminal  vəziyyət)  və  spor  da  həmin 
sahədə yerləşir. 
Bəzi 
bakteriyalar 
sporəmələgətirmə 
qabiliyyətinə 
malikdirlər.Bu 
xüsusiləçöpşəkilli  formaya  aiddir.  K+okklarda  sporəmələgəlməaz  hallarda  baş 
verir,  vibrionlar  və  spirillərdə  isə  ümumiyyətlə  olmur.  Sporəmələgəlmə  prosesi 
ondan  ibarətdir  ki,  bakterial  hüceyrənin  müəyyən  yerində  sitoplazma  yığışaraq 
qatılaşır,  sonra  bu  sahə  daha  möhkəm  qatla  örtülür.Hüceyrənin  qalan  hissəsi 
tədricən  parçalanır.Beləliklə,  bakterial  hüceyrə  bir  neçə  saata  (4-8  saata  və  daha 
çox) spora çevrilir. 
Sporəmələgəlmə  zamanı  hüceyrə  60%-ə  qədərsuyunuitirir.  Sitoplazma 
tədricən  qatılaşır,  hüceyrənin  müəyyən  hissəsinə  yığılır  və  möhkəm  qılafla(qatran 
və lipoid maddələrdən ibarət) örtülür. 
Sporlardakı  möhkəm  qılaf,  suyun  az  miqdarı,  Ca  və  Mg  metallarının 
qatılığının  çox  olması  onların  xarici  mühitin  zərərli  təsirinə  qarşı  davamlılığını 
yüksəldir.  Sporlar  yüksək  temperatura,  kimyəvi  maddələrin  yüksək  qatılığına, 
quraqlığa  asanlıqla  davam  gətirirlər.  Bəzi  basillərin  sporları  1-3  saat  və  daha  çox 
müddətdə qaynatdıqda belə öz həyat fəaliyyətlərini saxlayırlar. 
 
4. Mikroorqanizmlərin sistematikası 

---