MikroiQTİsadiyyat
Yüklə 1,43 Mb.
|
|
Beləliklə, diferensial torpaq rentasının əmələ gəlmə-sinin təbii şərtləri yer kürəsində torpağın hüdudunun məh-dud olması, onun münbitliyindəki, habelə harada yerləşmə-sindəki fərqlərdir. Bu amillər insan cəmiyyəti inkişafının bü-tün mərhələləri üçün səciyyəvi olduğuna görə renta müna-sibğətləri bütün bu hallarda mövcud olur. Diferensial torpaq rentasının iki növü vardır: 1) I diferensial torpaq rentası; 2) II diferensial torpaq rentası. Bunların iqtisadi mahiyyətini 627-ci səhifədəki sxemdən aydın görmək olar. Sxemdən göründüyü kimi, I diferensial renta torpaq mülkiyyətçisi, II isə icarə müqaviləsi qüvvədə olduğu müd-dətdə icarədar tərəfindən mənimsənilir. I diferensial torpaq rentasının əmələ gəlməsi şərtləri torpaqların münbitliklə-rində və harada yerləşməsindəki fərqlərlə, II diferensial torpaq rentasınınkı isə torpaq sahələrinin iqtisadi münbit-liklərindəki fərqlərlə əlaqədardır. Iqtisadi münbitliyə isə torpağa gübrə verilməsi, meliorasiya işlərinin aparılması və
digər aqrar-texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi yolu ilə nail olunur. Başqa sözlə, torpaq sahələri genişləndirilmədən investisiya əmtəələri və iş qüvvəsindən istifadə olunmasını yaxşılaşdırmaq yolu ilə istehsalın intiensivləşdirilməsi həya-ta keçirilir. Bu tədbirlər əlavə vəsait qoyuluşunun səmərəliliyini yüksəldir, fərdi istehsal xərclərinin azalmasına səbəb olur. Və fermer, məhsulları bazar qiymətləri ilə satdıqda əlavə mənfəət əldə edir. Bu əlavə mənfəəti icarə müqaviləsi qüvvədə olduğu müddətdə icarədar – sahibkar mənimsəyir. Belə vəziyyət kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın yüksəldil-məsi üçün yeniliklərin tətbiq olunmasına stimul yaradır. Deməli, I diferensial renta kənd təsərrüfatının ekstensiv, II diferensial renta isə intensiv inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq meydana çıxır. Beləliklə, nəzərdən keçirilənlərdən aydın olur ki, əla-və mənfəəti yalnız yaxşı və orta torpaq sahələri verir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, pis torpaq sahələrindən də əlavə mənfəət əldə etmək mümkündür. Bu, texniki tərəqqi ilə əlaqədardır. Məlum olduğu kimi, texniki tərəqqi ilk əvvəl sənayedə baş vermiş, sonra isə kənd təsərrüfatını da əhatə etmişdir. Kənd təsərrüfatının texniki cəhətdən tarixən səna-yedən geridə qalması ona gətirib çıxarmışdır ki, burada istehsal xərclərində iş qüvvəsinin satın alınması ilə əlaqədar olan xərclərin xüsusi çəkisi çox olur. Odur ki, digər şərtlər sabit qalmaqla, kənd təsərrüfatına qoyulan xərc vahidinə görə, daha çox əlavə (artıq) məhsul yaradılır və deməli, bununla da pis torpaqlarda da əlavə mənfəət yaranmış olur. Bu əlavə mənfəəti torpaq mülkiyyətçisi mənimsəyir. Buna iqtisadi ədəbiyyatda mütləq torpaq rentası deyilir. Rentanın növlərindən biri də inhisar rentasıdır. Inhi-sar rentası xüsusilə əlverişli təbii şəraitdə istehsal edilmiş əmtəənin bazar qiymətinin onun istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan xərclərdən qat-qat yüksək olması ilə bağlıdır. Məsələn, qiymətli üzüm növlərinin, sitrus bitkilərinin, çayın, pambığın və s. bitkilərin əkilməsi mümkün olan torpaqlara görə əkinlərin suvarıldığı rayonlarda sudan istifadə üçün verilən renta bu qəbildəndir. Bu şəraitdə istehsal olunan əmtəələr inhisar qiymətləri ilə satılır və əlavə mənfəət "əmələ gəlir". Deməli, inhisar rentası iqtisadiyyatın digər sahələrində yaradılan əlavə (artıq) dəyərin qiymətlər mexanizmi vasitəsilə yenidən bölüşdürülməsi nəticəsində əldə edilir və onun mənbəyi kənd təsərrüfatından kənardadır. Inhisar qiymətlərinin son həddi tədiyə qabiliyyətli tələb ola bilər. Hasilat sənayesində də renta əmələ gəlir. Çünki mə-dənlər, şaxtalar, neft yataqları özlərinin ehtiyatlarının zən-ginliyinə, dərinliklərinə və satış məntəqələri ilə onlar ara-sındakı məsafəyə görə fərqlənirlər və bunlara müxtəlif miq-darda vəsait qoyulur. Buna görə də hər ton filizin, kömürün, neftin istehsal və satış xərcləri bazar qiymətlərindən fərq-lənir. Və bazarda bunların hər biri ən pis istehsal şərtləri əsasında əmələ gələn qiymətlərlə satılır. Bu yol ilə əmələ gələn mənfəət torpaq sahibinin mənimsədiyi diferensial rentanı əmələ gətirir. Ən nadir faydalı qazıntıların olduğu hasilat sənayesində inhisar rentası vardır, çünki həmin nadir metallar qoyulan xərcdən qat-qat artıq qiymətə satılır. Tikinti sahələri üçün renta yaşayış binaları, sənaye, ticarət və başqa müəssisələr tikməkdən ötrü torpaq icarə edən sahibkarların torpaq sahiblərinə verdikləri rentadır. Bu rentanın kəmiyyətinə sahənin harada yerləşməsi təsir göstərir. Şəhərin mərkəzində yerləşən və sənaye müəssisələrinə yaxın olan sahələrə görə ən yüksək renta alınır. Tikinti sahələri üçün rentanın bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, bir çox şəhərlərdə və sənaye mərkəzlərində torpaq sahələrinin son dərəcədə məhdud olması ucbatından şəhər torpaqlarının mülkiyyətçiləri diferensial rentadan başqa inhisar rentası şəklində bac alırlar ki, bu da mənzil kirayəsini son dərəcə artırır və real əmək haqqının azalmasına səbəb olur. Digər tərəfdən, şəhər əhalisinin artması ilə əlaqədar olaraq şəhər torpaqlarının mülkiyyətçiləri tikinti sahələri üçün alınan rentanı olduqca şişirdirlər ki, bu da mənzil tikintisini ləngi-dir. Torpaq, dövlət mülkiyyətində olduqda rentanı dövlət mənimsəyir. 4. Icarə haqqı və torpağın bazar qiyməti. Torpaq rentası torpaqdan istifadə üçün icarədar tə-rəfindən torpaq sahibinə icarə haqqı formasında ödənilir. Lakin torpaq rentası ilə icarə haqqını eyniləşdirmək olmaz. Çünki icarə haqqına torpaq rentasından başqa digər ünsür-lər də daxildir. Məsələn, icarəyə götürülən torpaq sahəsinə keçmişdə kapital qoyulmuşdursa, yəni həmin ərazidə təsər-rüfat tikililəri, irriqasiya qurğuları inşa olunmuş, yollar çəkilmişdirsə, icarədar burada olan binalardan, çoxillik əkmələrdən istifadə edirsə, onda icarə haqqına rentadan başqa, həmin obyektlərdən hesablanan amortizasiya məb-ləğləri və faiz də daxil edilir. Beləliklə, icarə haqqı bu və ya digər torpaq sahəsindən onun sahibinin əldə etdiyi bütün gəlirdir. Torpaq rentası isə yalnız torpağın özündən istifadə üçün alınan haqdır. Torpaq bir qayda olaraq müəyyən müddətə icarəyə verilir. Həmin müddət ərzində torpağa əlavə kapital qoyuluşu nəticəsində əldə edilən əlavə mənfəəti icarədar mənimsəyir. Lakin icarə müddəti başa çatdıqda və yeni müqavilə bağlamaq lazım gəldikdə, torpaq sahibi əlavə kapital qoyuluşu nəticəsində əldə edilmiş bütün gəlirləri nəzərə alır və icarə haqqını artırır. Odur ki, torpaq sahibləri icarə müqaviləsini qısa müddət üçün bağlamağa, icarədar isə bu müddəti uzatmağa çalışır. Müasir dövrdə ayrı-ayrı ölkələrdə torpağın icarəyə verilməsinə bir sıra amillər təsir göstərir ki, bunun nəticəsin-də də ümumi torpaq fondunda icarəyə götürülmüş torpaqla-rın payının azalması meyli özünü biruzə verir. Bu amillərə kimya müəssisələrində müxtəlif növ kənd təsərrüfatı xam-malları əvəzedicilərinin yaradılması, kənd təsərrüfatında təmərküzləşmənin güclənməsi, satış bazarlarında rəqabətin kəskinləşməsinin təsiri ilə fermerlərin kütləvi surətdə müf-lisləşməsi və s. aid etmək olar. Bundan başqa, torpaq mül-kiyyətçisi ilə icarədarın bir-biri ilə qaynayıb-qarışması meyli də müşahidə olunur. Torpaq yalnız icarəyə verilmir, o, həm də inkişaf et-miş bazar iqtisadiyyatı şəraitində alqı-satqı obyekti, yəni əmtəədir. Məlumdur ki, torpaq müxtəlif məqsədlər üçün sa-tın alınır. Yəni torpaq kənd təsərrüfatı məhsullarını istehsal etmək və təbii sərvətləri çıxarmaq, istehsal təyinatlı və yaşa-yış binaları tikmək, yollar çəkmək, aeroport inşa etmək və s. məqsədlər üçün alınıb-satılır. Bəs, torpağın qiyməti necə müəyyən edilir? Hər hansı bir torpaq sahəsinin qiyməti onun gətirdiyi rentanın məbləği və borc faizinin dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Daha doğrusu, torpağın qiyəməti elə bir məbləğ pula bərabərdir ki, bu pul banka qoyulduqda, hə-min torpaq sahəsindən əldə edilən renta qədər gəlir gətirsin. Beləliklə, torpağın qiyməti renta ilə düz, bank faizi norması ilə tərsmütənasibdir və aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
Torpağın bazar qiymətinin hesablanmasını aşağıdakı misalla izah edək. Tutaq ki, “R” 25 min dollara, “S” 5%-ə bərabərdir. Onda torpağın bazar qiyməti aşağıdakı kimi hesablanacaqdır: TBQ= (25 min dollar :5 ) ∙100=500 min dollar Deməli, torpaq sahibi mülkiyyətində olan torpaq sa-həsini 500 min dollara satmalıdır ki, bu məbləği banka qoy-duqda hər il renta qədər, yəni 25 min dollar gəlir əldə etsin. Lakin torpağın qiyməti sabit kəmiyyət və yuxarıda göstərilən qayda onun (yəni qiymətin) müəyyən olunması-nın yeganə yolu deyildir. Rentanın, xüsusilə də II diferensial rentanın artması ilə əlaqədar olaraq torpağın qiyməti də yüksəlir. Inkişaf etmiş ölkələrdə torpağın qiymətinin baha-lanması həm də onunla əlaqədardır ki, dövlət, torpağın və kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərini yüksək səviyyə-də saxlamaq üçün iri kənd təsərrüfatı sahibkarlığını stimul-laşdırır. Torpağın qiymətinin bahalanmasına təsir edən amillərdən biri də qeyri kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün daha çox torpaq sahəsi ayrılmasıdır. Bu deyilənlərdən aydın olur ki, torpağın bazar qiyməti tələb və təklif qanunlarının təsiri altındadır. 1 1 2 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 Биринъи классик шяраит дедикдя А. Смит вя Д. Рикардонун вахтындакы шяраит нязярдя тутулур. 1 Парадигма – сюзлярин щаллара салынмасы вя йа дяйишмяси формасыны эюстярян ъядвял мянасыны верир. 1 Файдалылыг функсийасы фярдин базарда щяр щансы бир ямтяядян мцяййян мигдарда aла билмямясинин кямиййятинин мцяййян олунмасы демякдир. 1 1 1 1 1 1 Экономическая теория, Учебник для вузов. М. Владос ИМПС,1999; с. 159. 1 Сенз – бир мцяссисяни бу вя йа башга сийащыйа дахил етмяк цчцн лазым олан шярт демякдир. 2 Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|