www.achiq.info
9
Vaşinqtonda çıxan The «Middle East» jurnalı milli hökumətin bu islahatını etiraf etmək
məcburiyyətində qalaraq yazır: «Üsyançıların rəhbəri və yeni rejimin başnaziri Pişəvəri dəqiq
və təsirli təşəbbüslə bir sıra çox lazımlı islahatlar keçirtdi. Bunlar torpaq islahatından,
fəhlələrin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, ictimai işlərin və maarif işlərinin inkişafı
tədbirlərindən ibarət idi»
27
.
Milli hökumət az müddətdə musiqi, teatr və incə sənətin inkişaf etdirilməsi sahəsində də bir
sıra müvəffəqiyyətli işlər gördü. Təbriz şəhərində Azərbaycan Dövlət Teatrı, oğlan və
qızlardan ibarət musiqili rəqs ansamblı — filarmoniya yaradıldı. Urmiyə şəhərində dövlət
teatrı yaradıldı. Şəhərlərimizdə musiqi məktəbləri, muzeylər təşkil edildi. Təbriz şəhərində
Səttar xan, Bağır xan və Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin heykəlləri qoyuldu.
Bu barədə Tehranda nəşr edilən «Dad» qəzetinin müdiri Əbulhəsən Əmidi Nuri öz
xatirələrində yazır: «hələ indiyə qədər İranın paytaxtı olan Tehranda nə dövlət, nə bələdiyyə
və nə də dövlətli adamlar tərəfindən İranın mərkəzinə layiq olan bir teatr salonu
tikilməmişdir. halbuki Azərbaycanda beş ay müddətində tikinti və quruculuq fəaliyyəti xüsusi
sürətlə irəliləməkdədir»
28
.
Azərbaycan xalqının haqq işini və azad səsini bütün dünyaya
yaymaq üçün Təbriz şəhərində
Azərbaycan radio stansiyası yaradıldı.
Şair və yazıçılarımızın yazıb yaratmaları üçün geniş fəaliyyət meydanı açıldı. Onların ana
dilində əsərləri çap olunmağa başladı.
Gənc milli hökumətin ictimai iqtisadi tədbirləri Azərbaycan xalqını sevindirdiyi kimi, onun
"ıldırım sürəti ilə yayılan təsiri İran zəhmətkeşlərinə çatdı və mübarizədə onları ruhlandırdı.
İranın müxtəlif şəhərlərində yaşayan Azərbaycan zəhmətkeşləri «Azərbaycan» qəzeti
redaksiyasına yazdıqları məktublardan birində öz sevinclərini belə ifadə edirdilər: Biz
Tehranda yaşayan azərbaycanlılar, «Azərbaycan» qəzetini oxuduğumuz zaman bizlərdə yeni
ruh yüksəkliyi və böyük şadlıq əmələ gəlir. Təzə milli hökumətin az müddət ərzində böyük
qədəmlər atması bizi həddindən artıq sevindirir.
Ölkəmiz və ana yurdumuz olan Azərbaycanın hər cəhətdən tərəqqi etməsi, əmniyyətin
bərpası, maarif və mədəniyyətin öz ana dilimizdə olması, kənd təsərrüfatının inkişafı üçün
lazımi tədbirlərin görülməsi, Təbrizdə yeni toxuculuq və başqa karxanaların tez bir zamanda
işə salınması, dilənçilərin yığılıb işə cəlb edilməsi və başqa yenilikləri «Azərbaycan»
qəzetində oxuyarkən qəlbimiz fərəhlə dolur, bizə can verir
29
.
Azərbaycandakı demokratik hərəkatın və milli hökumətin iqtisadi tədbirlərinin İran xalqının
milli azadlıq hərəkatına, Yaxın Şərq və Orta Şərq xalqlarına göstərdiyi müsbət təsir haqqında
Pişəvəri demişdir: Tarix firqəmizin Azərbaycan xalqı və İran milləti üçün gördüyü böyük
işləri qızıl xətlə qeyd edəcək və xalq onu alqışlayacaq, sevəcək və başı uca olacaqdır.
Azərbaycan xalqının götürdüyü qədəmlər İran xalqı üçün təqlid sərməşqi olmuşdur. Yer
bölgüsü, bu kimi başqa islahatlar Tehran qəzetləri, azadixahları və siyasətçilərinin gündəlik
şüarı olmuşdur. Dediyimiz kimi, İran xalqı bizim hərəkatımızdan ilham alır və bu bir səsdir
ki, xalqı ayıltmışdır
30
.
Firqənin və hökumətin qarşısında duran ən mühüm məsələlər barəsində danışarkən
imperialistlərin və İranın irticai qüvvələrinin Azərbaycan xalqının milli azadlığı əleyhinə hər
gün və hər dəqiqə yeni yeni fitnəkarlıqlar, sui qəsdlər və hücumlar təşkil etdiyini xatırladaraq
www.achiq.info
10
Pişəvəri demişdir ki, fədailər, dediyim kimi, böyük xidmət göstərdilər. Lakin onlar ilə
düşmənin nizami qoşunlarının qabağına çıxmaq olmaz, düşmən yatmamışdır. O, xarici
imperialist dövlətlərin köməyi ilə bizim azadlığımızı məhv etməyə hazırlaşır. Biz bir an qəflət
edə bilmərik. Ona görə nizami milli qoşun hissələri düzəltməliyik. Bunun üçün firqə gərək
ciddi hazırlıq aparsın. Millətin bütün sağlam əfradını milli vəzifəni yerinə yetirmək üçün
səfərbərliyə almalı, tam mənası ilə müasir bir qoşun yaradılmalıdır. Firqənin qarşısında duran
ən böyük məsələ bundan ibarətdir
31
.
Bu göstərişləri əldə rəhbər tutan Azərbaycan milli hökuməti və Azərbaycan milli məclisi xalq
qoşunları təşkil etmək haqqında özlərinin qanun və qərarlarını hazırlayıb, günün təxirə
salınmaz məsələsi kimi xalq kütlələrinə çatdırdılar.
Azərbaycanın bütün şəhər və kəndlərində bu münasibətlə keçirilən mitinqlərdə xalq kütlələri
öz azadlıqlarını qorumaq üçün Azərbaycan milli məclisinin və milli hökumətin bu çağırışını
da böyük ruh yüksəkliyi və sevinclə qarşıladılar.
«Azad millət» qəzeti sülh uğrunda, xalqın əmin amanlığını müdafiə etmək məqsədi ilə
yaradılmış xalq qoşununun geniş kütlələr tərəfindən rəğbət və məhəbbətlə qarşılandığını
göstərərək yazır ki, Azərbaycanın bu günkü milli qoşunu xalqımızın iradəsi ilə yaranmış və
azadlığımızı, istiqlalımızı qorumaq üçün böyük amil hesab olunur. Xalq qoşunumuz
millətimizin sevinci və ürək məhəbbəti ilə qarşılanır. Bu gün millətimiz, onun azadlığını
qoruyan və hakimiyyətini hifz edən qoşuna böyük rəğbət və səmimiyyət göstərir
32
.
İran qoşunlarının baş qərargah rəisi general Ərfəənin özbaşınalığına və irticai hərəkətlərinə
qarşı üsyan səslərini ucaltmış azərbaycanlı və Fars zabitlərindən bir dəstəsi İran qoşunlarından
qaçaraq Azərbaycana pənah gətirdilər.
Bu mübariz zabitləri azad Azərbaycan böyük hörmət və səmimiyyətlə qarşıladı. Firqə və milli
hökumət onların hərbi dərəcələrini artırdı, xalq qoşunlarında onlara layiq məqamlar verdi.
* * *
V. İ. Lenin ümumxalq hərəkatını xarakterizə edərək ona belə tərif vermişdir: «Ümumxalq
hərəkatı o hərəkatdır ki, bütün ölkənin obyektiv ehtiyaclarını ifadə edərək öz ağır zərbələrini
ölkənin inkişafına mane olan əsas düşmən qüvvələrinə vurur. Ümumxalq hərəkatı o hərəkatdır
ki, əhalinin böyük çoxluğu öz rəğbəti ilə ona yardım edir»
33
.
1945—1946 cı illərdə Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatında bütün xalq kütlələri iştirak
etmiş və onun bütün tədbirlərini həyata keçirməkdə ona yardım etmişlər.
Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatı İran üçün tam mənası ilə daxili bir iş idi. İran
xalqları bu hərəkata böyük ümid bəsləyirdilər. Lakin daxili və xarici mürtəcelər onu İrandan
ayrılmaq kimi qələmə verməklə, məqsədləri bir tərəfdən, bu hərəkatı İran xalqlarının
nəzərindən salmaq, ləkələmək və xalq kütlələrində milli azadlıq mübarizəsi əhvali ruhiyyəsini
zəiflətmək, digər tərəfdən, daxildə kütlələri milli hökumətə qarşı təhrik etməkdən ibarət idi.
İstər 1905—1911 ci illər Səttar xan hərəkatı, istər 1917—1920 ci il Şeyx Məhəmməd
Xiyabani hərəkatı, istərsə də 1945—1946 cı il Pişəvərinin başçılığı ilə olmuş milli azadlıq
hərəkatı dövründə Azərbaycan xalqı ələ silah alaraq mənfur istibdad üsuli idarəsi əleyhinə,
müstəmləkəçilik zülmünə qarşı ayağa qalxdığı zaman onun düşmənləri, imperialist casusları
bu xalqın müqəddəs hərəkatını ləkələmək məqsədi ilə onu İrandan ayrılmaq kimi
qiymətləndirməyə can atmışlar.