__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________405
oxuyan qızlardan 20 nəfər yetim cənab Hacının xərcinə tərbiyə alacaqlar və
bunlara ildə 8 min manat sərf olunacaqdır. Evin binasına hörmətli Hacı 3 yüz
min manata qədər xərc edibdir! 1896-cı ildə Hacı əlindəki 20 milyona dəyən
zavodu 5 milyon yarıma satıb bez fabrikası bina etmək fikrinə düşdü. Cənab
Hacının hərəkəti puldan, dövlətdən gözləri doymayanları, dövlətdə ancaq
xoşbəxtlik görənləri təəccübə gətirdi. Bununla belə Hacının fikrindən
xəbərdar olanlar onun bu işdə fədakarlığına təəccüb edirdilər. Zavodu
satmağa əvvəlinci səbəbə bu olubdur ki, ömrünün axırını rahatlıqla keçirsin.
Zavod sahibləri bu işin zəhmətini və məşəqqətini bilirlər. Ondan masəva
fabrikanın işi zavodun işindən təmiz və rahat olmağına şübhə yoxdur.
Hərgah desək qeyrətli Hacı zavod əvəzinə fabrika açmağında da
insaniyyətlərini göstəribdir. Asan dövlət qazananlar, dövləti ilə kor olanlar
Hacının əmalinə gülürlər.
Həqiqət bir fikir etməli: zavodda yüz adamın çörək tapmağı fabrikada
min adamın çörək tapmağına bərabərdirmi? Qafqazda bezin qiyməti birə on
ücüzlanmağı vətənə azmı xidmətdir.
1896-cı ildə Peterburqda qeyrətli müsəlmanlar cəmiyyəti xeyriyyə
binasını qoyublar. Cəmiyyəti xeyriyyə mədəniyyətli millətlərdə çoxdur və
hənuz cəmiyyəti xeyriyyənin insana nəfi və millətə köməkliyi nəhayətdə
artıqdır. Peterburq din qardaşlarımızın müsəlman cəmiyyəti xeyriyyə
açmaqdan məqsudları elm-təhsil edən müsəlmanlara və qeyri şəhərlərdə
məktəbxanalar, qiraətxanələr və azarxanalar açmağa kömək etməkdir. Bu
işdə qeyrət və pul gərəkdir ola ki, cəmaət gözəl məqsudlarına çatsın. Burada
da qeyrətli hümmətlı Hacı, camaətə böyük xidmət göstəribdir: 11 min manat
Peterburq müsəlman cəmiyyəti xeyriyyəsinə bəxşiş edibdir! Bunun əvəzində
camaət xeyriyyəni bina edənlər hörmətli Hacını ömürlük çlen seçib böyük
təşəkkürlər ediblər.
Qeyrətli Hacı bulara bəs etməyib türk və fars ədəbiyyatına xidmətlər
göstəribdir. Axır zamanlar ədəbiyyat yolunda işləyən cavanlarımızın hesabı
günbəgün artır. Amma heyif ki, yazanlarımızda pul yox, dövlətlilərimizdə
qeyrət, ona görə millətə yazdıqları kitablar çap olunmayıb tozlanır. Qeyrətli
Hacı buna diqqət edib millətə nəf gətirən kitabları öz xərcinə çap etdiribdir.
Hacının xərcinə çap olunan kitablar bunlardır;
1. Tarixi-müqəddəs, əsəri - Molla Əbdül-səlam Axundzadə -500 manat
xərc olunubdur.
2. "Şərabçı"
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________406
3. "Allah
divanı", Asari-Sultan Məcid Qəniyev - 300 manata qədər
xərc olunubdur.
4. "Əşari-Seyid Əzim Şirvani" 500 manat xərc olunubdur.
5. "Nadir
şah", əsəri - Nəriman Nərimanov. 350 manat xərc olunubdur.
Bu əsar cənabi Hacının xahişinə görə fars dilinə fərcümə olunur və çap
olunacaqdır.
1895-ci ildə Badkubədə rus dilində verilən "Kaspi" qəzetəsini 57 min
manata alıbdır. Bu qəzetəni almaqda da hörməli Hacının fikrində
vətəndaşlarına kömək və xidmətlər etmək varimiş.
Bundan savayı İranda, İstanbulda, Hindistanda və Misirdə çap olunan
cəridələrə müştəri tapmaq ilə və özü bir neçəsinə pul bağışlamaq ilə
xidmətlər göstəribdir. Qəzetənin insana mənfəətini nəzərə alıb və bir para
ruhanilərin ruznamələrə olan həqir nəzərlərinə diqqət edib və bunların
gözləri qəzetlər ilə açılmağını özünə yəqin edib...
Bu zati möhtərəmin qeyrətı insanı həqiqət heyran edir! Təəccüb budur ki,
18 il bundan müqəddəm Badkubəda Hacıdan dövlətli və mədəniyyətlı şəxslər
olubsa da və hal-hazırda varsa da, ancaq Badkubədə teatrın əvvəlinci binasını
qoyan hörmətli Hacı olubdur.
Teatrın insana mənfəətini, ruha lazzətini dəfaətlə yazmışıq. Teatr
böyüklər üçün məktəbdir. Həmin məkləbdə görmədiyimiz şeyləri və görüb
diqqət etmədiyimiz əhvalatları görüb və eşidib pıs əməllərdən ibrət və yaxşı
sifətlər əxz edirik: əqlimiz üçün yem və ruhumuz üçün ləzzət alırıq.
Həmin bu teatrda Badkubənin mərifətli cavanları cəmiyyəti-xeyriyyə
üçün ildə neçə dəfə türk dilində komediya oynayırlar. Teatrın bir gecəlik
kirayəsi 100 manat isə hörmətli Hacı kirayədən keçib hər dəfə cəmiyyəti-
xeyriyyəyə pul da bağışlayır. 1900-cu ildə 100 minə qədər xərc qoyub teatrı
təzələndirdi: yeri balacadırsa da özü gözəl bir teatr olubdur,
Hörmətli Hacının teatra olan qulluqlarını erməni teatrının artistləri nəzərə
alıb 1900-cu ildə ona rizaməndlik və mübarəkdarlıq etdilər və bir gözəl
kağızın üstdə yazılmış nitqlərini gözəl cılddə Hacıya bəxşiş etdilər. Həmin
kağızın üstdə bu sözlər yazılmışdı:
"Hörmətli Hacı Zeynalabdın!
Qədim zamandan, yəni qədim yunanlardan, ərəblərdən və qeyri
mədəniyyət yolunda can qoyan tayfaların vaxtından bəri teatrın əqlə və ruha
tərbiyə verməyi gün kimi aşkardır. Badkubə qeyri şəhərlər təki qaranlıqdan
işıqlığa düşməyə çalışır, əmma bu vaxtadək bu şəhərdə əvvəl kimin fikrinə
düşübdür, o evin binası ki, teatrın gözəl olan
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________407
əsərini xalqa yaysın? Bizə yaxşı məlumdur ki, Badkubədə bu işin fikrinə
düşən əvvəl siz olubsunuz, hörmətli və qeyrətli Hacı! Ancaq siz bu fikirdə
olub teatrı icad edibsiniz, Hənuz bu teatrı hansı ki, neçə ılin ərzində günün
şəfəqi kimi şəfəqlərini yayıbdır. Biz erməni teatrının kəmlərin qulluqçuları
sizin bu barədə olan zəhmətinizi və mərhəmətinizi hiss edib bu gün tazə
bəzənmiş teatra nəzər yetirib və ürəyimiz şad olub bu günü bayram edirik və
canıdil ilə yekdil sizə öz hissiyyatımızı ziki" edirik: "Sağ olsun bu teatrı bina
edən! Sağ olsun hörmətli və qeyrətli Hacı Zeynalabdin!" Bu sözlərdən sonra
hörmətli Hacınin şadlığından gözləri yaşarıb dedi: "Sizdən nəhayətdə
razıyam: Sizin bu sözləriniz gələcəkdə teatra dəxi də böyük xidmətlər
göstərməyimə səbəb olar".
Həqiqət millət bu tövr zatların xidmətlərinə nə qədər dürüst qiymət qoysa
o qədər olar qeyrətlərini və himmətlərıni artırarlar. Cənab Hacının xidmətləri
bir müsəlman millətinə olmuyubdur. Qeyri millətlərə və dövlət, camaət
tərəfindən görülən işlərə Hacının böyük xidmətiəri olubdur və olur. Nəinki
Badkubədə hətta qeyri şəhərlərdə də: Tazə açılan azarxanalara, məktəblərə,
cəmiyyəti xeyriyyə cənabı Hacının böyük ianələri olubdur və olur. Xarici
millət Hacınpın qulluqlarının əvəzində ona lazım olan hörməti göstərib
həmişə qəzetlərin səhifələrində Hacını tərif etməkdə vardırlar. Dövlət dəxi
onun cəmaətə olan nişanları (Stanislav 111 dərəcəyədək) veribdir.
Bu nişanlar şəhadətlik verir ki, padşahımız imperator əzəm hörmətli
Hacının insana, millətə və vətənə olan xidmətlərini diqqətsiz qoymuyubdur.
Bundan savayı qeyri dövlətlərdən də Hacının nişanları vardır. 1872-ci ildən
cənab Hacı Badkubə dumasında qlasnı hesab olunur, bu qulluqda hörmətli
Hacının həm şəhrə və həm cəmaətə böyük köməkliyi çatıbdır və çalır.
Bu vaxtadək qeyrətli Hacının ümumi cəmaət və millət işlərinə bir milyon
manata qədər xərci olubdur!
Bu fani dünyada dövlətdən ötəri insaflarını satanlar bunu oxuyanda, yəni
pulun qədərini görəndə ağızları açıla qalacaqdır! Qeyrilərdən ulanmasalar da
öz aləmlərində özləri-özlərindən utanacaqlar!..
Cənab Hacı hal-hazırda 63 sinnində varsa da ancaq çox diribaş görmür.
Özü ortaboy tökmə şəxsdir. Hər bir əzası dürüst üzündən əqlü-kəmalı məlum
olunur. Səhər saat 10-dan ta 2-dək qeyrətli Hacı kontorunda olub gündə 30-
40 nəfər ilə söhbət edir və arada məişət işlərinə diqqət edir. Hər gün rus
mirzəsi rus lisanında məşhur qəzetləri oxuyur və arada sual-cavab olur.
Sonra müsəlman mirzəsi İranda,
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________408
Osmanlıda, Hindistanda və Misirdə verilən türk, Fars və Ərəb qəzetlərini
oxuyur. Hacı çox diqqət ilə qulaq asıb öz təsəvvürünü söyləyir. Hacı politika,
yəni siyasi məsələrinə artıq diqqət edir: Hörmətli Hacının bu sinnində
qüvveyi-hafizəsinin itiliyinə məəttəl qalmalıdır. Gündə on qəzetəyə qədər
oxunur səbahı hamısından xəbər verməyə hazırdır: hansi əhvalat hansı
qəzetdə olmağını səhvsiz söylər. Bu səbəbə görə cənab Hacı zəmani-hazırda
siyasidən, mədəniyyətdən və mərifətdən söhbət etməyə qadirdir.
Mədəniyyətli şəxslər Hacının elmlərdən və tarixdən xəbərdar olmağına
təəccüb edirlər. Xəlqi xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə
hörmət edən, dediyi bir sözü iki olmayan, verdiyi vədəyə əməl edən, həqq
sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən,
qeybətdən ictinab edən, ürəyi saf hissli bir zatdır. Hörmətli Hacı teatrı
nəhayətdə sevir: hər axşam öz lojasında əyləşib artistlərin oyunlarına çox
diqqətlə baxır.
Bəli, hörmətli Hacı 50 il zəhmət çəkib milyonlar cəm edibdir. Onun cəm
etdiyi milyonlardan insana və millətə mənafe yetişibdirmi? Hərgah yetişibsə
bu zatı möhtərəmin xidmətlərinin əvəzində miliət nə etməlidir? Təklifi nədir?
Bu məsələni həll etmək bir adamın işi olmuyub mərifətli müsəlmanlar bu
barədə gərəkdir məşvərət edələr və məşvərət məqamında cənab Hacının
millətə xidmətlərinl qeyri "müsəlman milyonçularının işləri ilə (Badkubədə
xüsusən)" bir tərəziyə qoymalı. Məqami-təvafütdə hörmətli Hacının millətə
olan xeyrətinin qiyməti ariflər yanında birə beş artar. Böyük hünərdir,
əzizim, insan öz sağlığında cəmiyyəti-xeyriyyəyə bu qədər xərc etmək! Bu
qeyrətdə şəxslərin həyatı bizim barəmizdə olan xarici millətin həqir nəzərini
puç etməyə səbəbdır. Mədəniyyətli millətlər bizə mədəniyyətdən 3 çöndərən,
vəhşi, vətənin və millətin imdadına çatmayan deyirlər. Səbəb? Səbəb budur
ki, Hacı kimi dövlətli müsəlmanlardan mini qara torpağa gedibdir və
gedəcəkdir. Amma vətənə və millətə Hacı edən xidmətlərin mindən birini
etməyiblər.
Hal-hazırda Badkubədə azmı Hacılar var? Çi fayda! Bu bıçarələr pulları
şandıqlara yığıb pişik kəsəyəni marıtlayan tekin marıtlayırlar, bular
müamiləyə pullar verib-fəqirlərin evlərini yıxırlar... Bular gündə beş vaxt
namaz qılıb Xudavəndi aləmdən nə istiqasə edirlər? Ancaq dövlətin
artırmağını! Əlsiz-ayaqsız yetimlər bulara əllərini açanda "boyunları
albuxara torbasına" oxşayan dövlətlilərimiz bu yetimlərə məqrurluq ilə baxıb
oları pis söz ilə özlərindən rədd edirlər. Şəriət qoyan zəkat və xüms buların
fikirlərindən bilmərrə çıxıb hələ
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________409
utanmayırlar, gözlərini o dünyaya tikiblər ki, Xuavəndi aləm buları
bağışlayacaqdır. Ey biçarələr! hərgah ümıdinizi o dünyaya bağlayıbsınız
axirət gününün sahibinə nə cavab verəcəksiniz? Bəli: qeyri adamın malı ilə
milyonlar qazanıbsınız. Biçarə fəhlələri gecə- gündüz işlədib həqlərini
kəsibsiniz. Bu fikirlə ki, min nəfər fəhlənin hərəsindən 2 qəpik kəssən bir
gündə iki min qəpik olar deyib dövlət qazanıbsınız, gündə min dəfə yalan
danişıb Allah və peyğəmbərə and içib müşkül olan işlərinizi keçirdibsiniz,
gündüzlər öz cinsinə yüz min quyu qazıb gecələr toyuqplov yeyibən
üstündən qolyan xoruldadıb özgələrin qiybətini edibsiniz. İldə iki dəfə
məscidlərdə qeyrilər bilsin, eşitsin deyib pullar bağışlayıbsınız və adınızı uca
səslə dedirdib dua etdiribsiniz, ancaq adınız Hacı olsun deyib Məkkeyi-
müəzziməyə gedibsiniz və gələndə töhfələr gətirib işiniz keçən adamlara
bəxşiş edibsinız, yainki birə-beş qiymələ salıbsınız...
Allahi-ozimüşşənin suallarına cavablarınız bularmı olacaqdır? Yoxsa
özünüzə təsəlli verib deyirsiniz: bu dövləti övladım üçün qazanmışam ki,
məndən sonra özgəyə möhtac olmasın, yoxsa bunu özün üçün səvab bilirsən?
Hərgah belədirsə, cy bədbəxt, xabi-qəflətdə imişsən! səndən sonra min
yamanlıq ilə qazandığın dövlət sənin tərbiyəndə olan övladının əlinə düşüb
bir az müddətdə puç olacaqdır, çünki sən pulun qədrini bilirdin: can
qoymuşdun, yüz min pis əməlləri özünə qəbul etmişdin, amma övladın
zəhmətin qədrini bilməyib sənin illərlə topladığın pulu o saatlarla səpəcəkdir.
Səndən sonra itsə genə yaxşıdır! Bir goz aç gör: övladın sənin həyatında nə
işlər görür! Gör sən bədbəxtə saatda neçə dəfə söydürür, gör məzhəbə dinə
nə növ ilə rişxənd etdirir! Bu hələ sənin həyatında, səndən sonra nə olmağını
hiss etmiyirsənmi? Lamməhalə vətənə, millətə xidmət göstərməyirdin, öz
övladınsa diqqət edəydin, yəni ona lazım olan tərbiyəni verəydin, ta səni hər
iki dünyada üzü qara etməyəydi. Sən həmin o şəxslərin cərgəsindəsən ki,
ancaq ölən günü ədəblik adətinə görə sənə rəhmət deyəcəklər, yəni dildə
rəhmət oxuyub, ürəkdə lənət deyəcəklər... öz hayatında yamanlıqla cəm
etdiyin dövlətin bir cüzi hissəsini dinin rövnəqinə və millətin xeyrinə
vəsiyyət etsən ümidvar ki, pis əməllərin bir vaxtdan sonra yaddan unudular.
Amma indiki halətini bir dürüst fikrə gətir! Bir saat dünyanın işlərindən zövq
və səfasından, zəhmət və məşəqqətdən əl götürüb, düşün, gör ki, çəkdiyin
zəhmətlər, top etdiyin milyonlar nə özün üçün, nə övladın üçün, nə bu dünya
və nə axirət üçün imiş...
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________410
Bəli, bu cins şəxslərin arasından cənabi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin
seçilməyi bizim qeyri millətlər yanında başımız uca olmağa səbəbdir.
Həqiqət hərgah hörmətli Hacı elm təhsil etmiş olsaydı, onun millətə və
vətənə olan xidmətləri onun şənini o payədə ucaltmazdı, necə ki, indi. Çünki
həqiqi elm vətənə və millətə qulluq etməyi tərbiyə verir. Doğrudur
oxuyanlarımız irad tuta bilərlər ki, elmlər təhsil edib dövlət sahib olanların
əksəri niyə bu fikirdə deyil? Olara cavab bu olur ki, haman elm sahibləri
elmləri təhsil ediblər, nə əxlaq ətvarları düzəlməkdən ötrü, bəlkə bir sənət
öyrənmək qəsdilə elmin dalınca gediblər. Yoxsa həqiqi elm kı, insanın
ruhunu təmizləyir, bu şəxslərdə olsaydı bular da vətənin və millətin fikrində
olardılar. Çünki həmən elmin tərbiyəsi onadır, necə ki, atəşin təbiətlndə
yandırmaq var... Belə elm hörmətli Hacıda olmuya-olmuya bunun xidmətləri
hansı aqili təəccübə gətirməz? Qeyrəti Hacının vətənə, millətə və insana olan
himmətindən sonra xarici millət deyə bilərmi: müsəlmanlar-nadan, vəhşi,
camaat və dövlət işinə yaramayan tayfadır?
Doğrudur, çox azdır, ancaq tək-tək tapılar... Ancaq millətin və
vətəndaşların borclarıdır bu tövr fədakarların xidmətlərinə dürüst diqqət edib
qiymət qoyalar. Biz nə qədər bu şəxsi möhtərəmlərin xidmətlərinə insafən
qiymət qoysaq, oların hunməlləri, həmiyyətləri və qeyrətləri o qədər
günbəgün artar. Bu vətən və millətpərəstlərə ancaq bu lazımdır, nəinki bir
özgə şey!
Ümid edirik ki, hörmətli Hacının varisləri o zatı möhtərəmin yolu ilə
gedib dinə və millətə xeyirxah olalar. Bunda şübhəmiz yoxdıır, çünki cənab
Hacının varislərı lazım olan tərbiyəni alıb, rəva görməzlər ki, qeyrətli
Hacının gözəl işləri puç ola!..
Əhli qələm qardaşlarımız buların millətə olan xidmətlərini nəzərdən
keçirib millət tarixinin səhifələrinə yazarlar, taınki istiqbalda balalarımız
oxuyub qəlbləri şad olsun və gözləri açılsın: Bilsinlər ki, bizdə də millət
qeyrətini çəkənlər varmış! Düşünsünlər ki, hərçənd bu şəxslər qərbi-bəqayə
köçüblər, onunla belə isimləri millətin dilində hörmətlə zikr olunur.
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________411
MÜNDƏRİCAT
Böyük ictimai xadim və yazıçı……………………………………………….5
DRAM ƏSƏRLƏRİ
Nadanlıq……………………………………………………………………..21
Şamdan bəy …………………………………………………………………61
Nadir şah …………………………………………………………………..106
ROMAN
Bahadır və Sona …………………………………………………………...157
POVEST VƏ HEKAYƏLƏR
Pir…………………………………………………………………………..197
Bir kəndin sərgüzəşti ……………………………………………………...230
İdil kənarında………………………………………………………………238
Şeytan bazarda……………………………………………………………..240
MƏQALƏLƏR, FELYETONLAR
Əliqələmli müsəlman ziyalıları haqqında bir neçə söz…………………….245
Tealr barəsindü bir nəçə soz……………………………………………….247
Müqəddimə ………………………………………………………………248
Həftə fəryadı………………………………………………………………250
Həftə fəryadı……………………………………………………………….254
Müsəlman müəllimləri yığıncağı münasibətilə bir neçə söz………………259
Henrix İbsen……………………………………………………………….261
Həftə fəryadı……………………………………………………………….262
Açıq məktub. Cümələr oynayan (truppaya) teatrçılara………………….268
Yeni teatrçılara bir məktub daha………………………………………….269
Həftə fəryadı……………………………………………………………….270
Mühüm bir məsələ ………………………………………………………...281
Həftə fəryad:……………………………………………………………….289
Həftə fəryadı ………………………………………………………………294
Həftə fəryadı……………………………………………………………….298
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________412
Hərdənbir…………………………………………………………………..303
Hərdənbir ………………………………………………………………….307
Həftə fəryadı……………………………………………………………….310
Hərdənbir…………………………………………………………………..314
Müəllimlər ictimainə dair ………………………………………………...315
Həftə fəryadı ………………………………………………………………330
Bu gün……………………………………………………………………...334
Həftə fəryadı……………………………………………………………….336
Hərdənbir…………………………………………………………………..341
Yalnız əldən səs çıxmaz…………………………………………………...344
Türk dilində yeni jurnal …………………………………………………...345
Cüma söhbəti………………………………………………………………346
Cümə söhboti………………………………………………………………351
Cümə sohbəti ……………………………………………………………...356
Əziz və möhtərəm yoldaş Cahangir Zeynalov…………………………….361
"Telefon"…………………………………………………………………...362
"Telefon"…………………………………………………………………...363
Həftə fəryadı. Əqidə……………………………………………………….364
Həftə fəryadı. İctima……………………………………………………….367
Tənqid "hifzül-səhhət". Doktor Kərimbəy Sültanov………………………370
Dərdlərimizin əlacı………………………………………………………...374
Ənuşirəvani-Adil………………………………………………………….380
İdilboyu tatarı ……………………………………………………………..383
"Arşın mal alan" və operettalarımız……………………………………….385
"Əsli və Kərəm" …………………………………………………………..388
"Mehr və Mah", yaxud "Əsli və Kərəm"in astarı…………………………390
"Olülər" haqqında təəssürat………………………………………………..392
Möhtərəm müdir əfəndi!...............................................................................392
Möhtərəm müdir əfəndi! …………………………………………………..393
İlya İliç Meçnikov ………………………………………………………...393
Balaca felyeton ……………………………………………………………396
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 50 illiyi ……………………………………..397
__________________Milli Kitabxana__________________
__________________________________________________413
Buraxılışa məsul:
Əziz Güləliyev
Texniki redaktor:
Rövşən Ağayev
Tərtibatçı-rəssam:
Nərglz Əliyeva
Kompyuter səhifələyicisi:
Rəşad Həmidov
Korrektor:
Gülzaman Qurbanova
Yığılmağa verilmişdir 29.04.2004. Çapa imzalanmışdır 23.11.2004.
Formatı 60x90
1
/
28
. Fiziki çap vərəqi 31. Ofset çap üsulu.
Tirajı 25000. Sifariş 173.
Kitab "Şərq-Qərb" mətbəəsində çap olunmuşdur.
Bakı, Aşıq Ələsgər küç., 17.
000005
Dostları ilə paylaş: |