Milli Kitabxana 1

__________________Milli Kitabxana__________________ 

__________________________________________________8 

 

etmiş  və ilk zərbəni də buradan vurmağı  qərara almışdı. O, xalqın ağır güzərənının, 

geriliyinin səbəbini elmsizlikdə, savadsızlıqda və cəhalətdə görürdü. 

Nərimanov müəllimlik etdiyi Qızılhacılı kəndində kəndlilərin ağır dərdlərinin acısını 

yaxından duymuş, onları bu vəziyyətdən xilas etmok üçün çıxış yolu axtarmağa 

çalışmışdır. 0, "Nadanlıq"  əsərində  kənddəki mədəni geriliyə  səbəb olan cəbəbləri açıb 

göstərməklə kəndlilərdə avamlığa və mərifətsizliyə, köhnə feodal əxlaq qaydalarına qarşı 

tənqidi münasibət oyatmaq istəyirdı. Nərimanov sonralar Qızılhacılı kəndi ictimaiyyətinə 

göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, bəşəriyyətin geri qalmış hissəsinə qüvvəm çatdığı qədər 

kömək etmək fikri məndə ilk dəfə həmin kənddə doğmuşdur. 

"Nadanlıq" komediyasında yazıçı öz şəxsi mənafeyini ümumin xeyrinə qurban verən 

Məhəmmədağa və Ömər kimi maarifpərvər ziyalıları zülmət səltənətinə qarşı qoyur. 

İctimai həyat meydanına yenicə atılan Məhəmmədağanın və Ömərin köhnə feodal 

mühitinin mühafizəkar qayda-qanunlarına kəskin etirazı  və yenilik uğrunda mübarizəsi 

komediyanın  əsasını  təşkil edir. Nərimanovun "Nadanlıq"da məqsədi "müsəlmanların" 

həyatına "bir zərrə  qədər nəf' gətirmək idi. O, özü yazırdı: "Məzkur  əsəri yazmağıma 

səbəb Qafqaz müsülmanlarının  əksərinin bimərifət və nadanlığı oldu... Ümidvaram ki, 

mənim bu kəmtarin qələmimin meyvəsi müsəlmanların zindəganına bir zərrə  qədər nəf 

gətirə". N.Nərimanov "Nadanlıq"da toxunduğu, həll etmək istədiyi ictimai məsələlər 

qismən də olsa, onun həssas qəlbınin çırpıntısını başa düşməyə imkan verir. Komediyanın 

ekspozisiyasında gənc müəllim Məhəmmədağanın düşdüyü çıxılmaz vəziyyət və yoxsul 

kəndlilərin məktəbə münasibəti verilmişdir. Məhəmmədağa daxiləm iztirab və tərəddüdlər 

keçirirsə də öz vicdanının səsini eşidir və xalqa xidmət etməyi üstun tutur. Mənəvi sıxıntı 

və  tərəddüd o dövrdə  kəndlərdə müəllımlik edən gənclərin  əksəriyyətinə, hətta 

seminariyanı bitirib Qızılhacılı kəndində yenicə müəllimliyə başlayan Nərimanova da yad 

deyildi. Əlbəttə, bu cəhətdən Nərimanovu Məhəmmədağa obrazının prototipi hesab etmək 

olar, çünki onların taleyində oxşar cəhətlər çoxdur. 

Nərimanov Bakıya gələndən sonra yenicə dirçələn kapitalizm münasibətləri və 

əxlaqının çirkinlikləri ilə qarşılaşır. Pul, var-dövlət hərisliyinin insan mənəviyyatına 

monfı təsiri dövriin qabaqcıl adamları kimi gonc drama-turqun da nozorindən yayınmır. 

O, "Dilin bəlası, yaxud Şaradan bəy" (1895) komediyasında üfunətli burjua comiyyətinin 

doğurduğu fölakətlərə qarşı  çı-xır,  Şamdan bəy surətində dövrün xudpəsənd, lovğa, 

ikiiizlü "millot dostla-rmı" ifşa edirdi. Dramaturq bu əsorindo ilk dofə olaraq kapitalizm 

aləminin iyronc bəlalanndan xilas olmaq iiçün raütərəqqi qüvvələrin ittifaqı ideyasım irəli 

sürürdü. 0 dövrdə belə bir fıkrin təbliğ edilməsi çox əhəmiyyətli idi. 

N.Nərimanov  Şamdan boy simasmda qeyrətsiz ziyalıların fırıldaqlarmı ifşa etməklə 

kifayətlənmirdi. 0, müasiri olduğu yazıçılardan fərqli oiaraq fə-lakəti doğuran sabəblori 

birük vo homroyliklo aradan qaldırmağın mümkün-lüyünü irəli sürürdü. Bu, dövr üçün 

aklual mosolo idi. 

Komediyanın istor quruluşunda, istərsə  də idcyasmda klassik dramatur-giya 

nümunələrindən fərqli olan orijinalhq, yenilik ruhu vardır. Burada dra-maturq ilk dəfə 

olaraq kütləni (əksoriyyoti  şohsrin ziyalısı VÖ boyİ olsa belə) fordə qarşı qoyraıış, 

beləliklə birliyin əzəmətini, gücünü qabanq vermişdir. Burada dramaturq göstərir ki, xaiıı, 

yalançı  və ya hər hansı "yaman vü-cud"lann taleyi xalqdan asılıdır. Falakot törodon 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 

__________________________________________________9 

 

Şamdan boylordon istənjlsn vaxt "topsuz, tüfhngsiz xilas olmaq" mümkündür. Lakin 

ittifaq, birlik olma-dan bu tədbiri həyata keçirmək olmaz. 

"Şamdan bəy" komediyasmda dramaturqun irolİ sürüb hall etmək istə-diyi mosololor 

Azarbaycan zəhmətkc^lərinin məfkurəvi ictimai-əxlaqi tərbi-yosində  əhəmiyyətli rol 

oynamışdır. N.Nərimanov zəhmətkeş kütləiarin nə-zorini ictimai həyatda baş verən 

hadisəlaro yönəltmok, onlarda zülmo, haq-sızhğa və zorakılığa qarşı banşmazlıq və 

mübarizə  rııhu tərbiyə etmək və beləliklə, bütün mütərəqqi qüvvələri bir cəbhədə 

birləşdirmək istəyirdi. Ona görə  də  "Şamdan bəy" komediyasında iroli sürdüyü ideyanı 

yazıçı öz publi-sist maqaləbrində daha geııiş və konkret şəkildə qoyurdu. 

0, geniş zəhmətkeş kütlələrə raüraciətlə deyirdi: "Həqiqət hal: camaat üzvlarindən biri 

bilirsə ki, oğurluq edoni, adam öldürəni, cib kəsəni, yetimin pulunu yeyəni və ya... 

raillətə, vətənə  xəyanət edəni camaat nəinki həbsə saldıracaqdır, hətta öz içindən 

qovlayacaqdır, təbii ki, qorxar, cinayət etməz". 

Yazıçı birliyi, ittifaq vo ittihadı mahdud milli çərçivadə götürmürdü. Millotçilik onun 

təbiotinə yabançı idi. O, yaxşı bilirdi ki, çarizra bütün məz-lum xalqlarm qatı düşmənidir. 

Millotindən və dini məımıbiyyətindən asılı olınayaraq N.Nsrimanov bü-tun 

zəhmətkeşlərin iiraumi düşmono qarşı mübarizədə birləşraəsini istəyirdi. O, bütün 

ınillətlario xoşbəxtliyini onlann ittifaqmda, birgə inqilabi müba-nzəsındə görürdü. 

N.Nərimanov yazırdı: "Bütün insanların - ya müsəlman, ya xaçpərəst, ya yəhudi, ya 

bütpərəst olsun, ittihad ede biləcəkləri nöqtə hürriyyatdir". 

 Zaqafqaziyada burjua millətçiləri xalqlar arasında ixlilaf törətdiyi, milli ədavəti 

qızışdırdığı bir zamanda beynəlmiləlçilik bayrağını  şərəflə qoruyan N.Nərimanov bütün 

dünyanı iki aləmə - dini, imanı, vicdanı satın alan, millətlər arasında qanlı faciələrə səbəb 

olan kapital aləminə  və millətləri bir-birinə qardaş edən, insanın ruhunu ucaldan, insanı 

təbiətlə mübarizəyə sövq edən, gizli xəzinələri açdıran zəhmət aləminə bölürdü. 

XIX  əsrin 90-cı illərində  cəmiyyətin bədəməl, riyakar şamdan bəylərdən ittifaq və 

ittihad yolu ilə xilasını mümkün hesab edən N.Nərimanov sonralar bütün məzlum xalqları 

faciələr törədən kapital aləminin zülmündən xilas etmək üçün inqilabi mübarizəni əsas yol 

sayırdı. Bunun səbəbi bir tərafdən yazıçının məfkurəvi inkişafi, dünyagörüşü ilə 

əlaqədardırsa, o biri tərəfdən də Azərbaycan xalqının ümumi siyasi-ictimai vəziyyəti, 

mədəni tərəqqisi, hadisələrə münasibəti ilə sıx bağlı idi. 

Nərimanov öz zəmanəsinin böyük oğlu idi. Rusiyada, eləcə  də Zaqafqaziyada xalq 

hərəkatının gücləndiyini müşahidə edtr, kütlələri inqilabi mübarizəyə hazırlamaq yollarını 

düşünürdü. Onun "Nadir şah" tarixi faciəsində  Şərq despotizminə  və taxt-tac 

hakimiyyətinə qarşı çıxması bu cəhətdən təsadüfi deyildi. 

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixində faciənin ilk nümunəsini 

Nəcəfbəy Vəzirov "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) pyesi ilə yaratmışdı. XIX əsrin sonlarında 

N.Nərimanovun "Nadir şah" (1898), Ə.Haqyerdiyevin "Dağılan tifaq" (1896) və "Bəxtsiz 

cavan" (1900) səhnə  əsərləri Azərbaycan  ədəbiyyatında faciə janrının ideya-bədii və 

mövzu cəhətindən müstəqil inkişaf yoluna düşdüyünü göstərirdi.  İlk faciə  əsərlərində, 

"Nadir  şah" istisna edilməklə, mövcud ictimai həyat bilavasitə  tənqid obyekti kimi 

götürülür, mülkədarlığın öz mövqeyini və iqtidarını itirməsi, yeni ictimai qüvvələrin 

meydana gəlməsı  təsvir olunur. Bu əsərlərdə burjua münasibətlərinin patriarxal-feodal 

---