Milliy ideologiya

 

31 

12.

 

 I.A.Karimov «Yoshlarimiz xalqimizning ishonchi va tayanchi» T., «Ma`naviyat» 2006   

13.

 

 Ahmad Xwja Shu aziz Vatan-barchamizniki. Toshkent a`99o` y. 

14.

 

Vatan saodati Toshkent “Sharq” a`99h y. 

15.

 

Bazarbaev J.B. Milliy ideya-bizin` ideyamiz. No`kis “Bilim” g`00qj. 

16.

 

J.Bazarbaev, Q.Da`wletova «A`deptaniw» N., Bilim 1994j   

17.

 

Bazarbaev J.B. O`mir bul sananin` ko`terin`kiligi. No`kis “Bilim” a`99u` j 

18.

 

J.Bazarbaev «Ilim ha`m ja`miyet»  N., 2007  

19.

 

Bazarbaev J  Manauiyatimiz ma`seleleri N., NMPI, 2000  

20.

 

 A.Ibragimov, X.Sultanov, N.Juraev «Vatan tuyg`isi»T., 1996 yil 337 bet  

21.

 

 Qaraqalpaqstan  XIX    a`sirdin`  ekinshi  yariminda  XXI  a`si  rge  shekem.  “Qaraqalpaqstan” 

g`00q j. 

22.

 

A.Abdusamedov «Islom dini asoslari va ma`naviyati» T., 2007 111 bet    

23.

 

Ochilov S. Mustaqillik ma`naviyati va tarbiya asoslari. Toshkent, 1997 y. 

Otamurodov S.O., Ramatov J., Xusanov S., Ma`naviyat asoslari. Ma`ruzalar matni. Toshkent 2006 

y.      

 

---

 

32 

Konfutsiylik  ideyalari 

 

1. Konfutsiyliktin` payda boliwi ha`m onin` tiykarin saliwshi  

2. Konfutsiyliktin` tiykarg`i ideyalari  

3. Konfutsiydin`  izbasarlari  

 

Tayanish tu`sinikleri 

Konfutsiy, aspan ha`m ruwxlar, ja`miyet, etika, basqariw, tszyun`-tszi, bilimler, isimlerdi  o`zgertiw, 

Ma`n-tszi, Syun`-tszi. 

 

A`yyemgi  Qitayda  da filosofiya  mifologiyaliq  tamirlarg`a iye boladi. Onda aspan ha`m jer,  barliq  

ta`biyat  janli  dep    qabil  etildi.  Du`n`yani  qanday    da  bir  uliwmaliq    ta`biyiy  nizamliq  basqarip  tur,  ol 

nizam  ha`mme  zatlarda    ha`m  adamlardin`  barliq  is-ha`reketlerinde  ko`rinip  turadi  dep  tu`singen.  

A`yyemgi  Qitay    filosofiyasinda    du`n`yanin`    qarama-qarsiilig`i,  ondag`i    jaqtiliq    ha`m    qaran`g`iliq, 

issiliq ha`m suwiqliq, jaqsiliq ha`m  jamanliqtin`  ma`n`gilik  gu`resi  tuwrali  ideyalar ken` orin alg`an. 

B.e.sh.  I  a`sirde  Qitayda    belgisiz  avtorlar  ta`repinen  bir  qatar  kitaplar    jazilg`an  bolip,  olarda  sol 

da`wirdin`  poeziyasi, tariyxiy  ha`m ta`biyiy, huqiqiy, filosofiyaliq, bilimleri  ja`mlengen edi. Bul kitaplar 

qitay    bilimlerinin`    klassikaliq  kitaplari  dep  ta`n    alinip,  uzaq  a`sirler  dawaminda    u`lken    a`sirge  iye 

boldi.    Bul  kitaplarda  qitay  filosofiyasinin`    tiykari  tu`sinikleri  de  o`z  etiledi.  Olardan  tiyarg`isi    «Dao» 

bolip ol jol degendi an`latadi. ha`m qanday da bir iyesiz  ha`m uliwmaliq  du`n`yaliq  nizamdi bildiredi, 

kosmosliq   ha`m  a`dep-ikramliliq  a`hmiyetke  iye.    U`sh  realliq 

–

  aspan,  jer  ha`m  insan  birligi    ideyalari  

ilgeri  su`riledi.  Yag`niy    insan  o`zinin`    o`mirdegi  ornin  duris    an`lai  kerek    ha`m  o`zinin`    ja`ne 

ta`biyattin`    ku`shlerin  birlestire  aliwi  kerek.  B.e.sh.  VI-III  a`sirler  Qitay    filosofiyasinin`    «Altin  a`sir»    

bolip, bul da`wirde  o`z-ara ba`sekiles ju`z   filosofiyaliq  mektepler bolg`an.A`kesi  76 anasi 16 jastayu  

Konfutsiylik    a`yyemgi    Qitaydag`i  tiykarg`i      mekteplerden  biri  bolip,  ol  Kun-Fu-tszi    ta`repinen 

jaratildi.  Onin`  watani  Lu  patshalig`i,  onin`  a`kesi    usi    ekinshi    da`rejeli    patshaliqta    bir  uezd  

basqariwshisi  bolg`an.  Onin`    sem`yasi    atalaql  biraq  jarlilanip    qalg`an  edi.  Sonliqtan  Konfutsiy  

balalig`inda    shopan,  qarawil    bolg`an,  tek    ons  bes    jasinan  baslap  oqiy    alg`an.  O`z  mektebin  ol  50 

jasinda      qa`liplestiredi,  onin`    sha`kirtleri  og`ada  ko`p    bolg`an.    Olar  o`z  ustazinin`  da,  o`zlerinin`    de 

pikirlerin jazip otirg`an. 

 Solayinsha    konfutsiyliktin`    tiykarg`i  shig`armasi  «Lun`  yuy»  (Sa`wbetler  ha`m    pikirler)  payda 

boladi. 

Aspan  ha`m  ruwxlar  tuwrali  ko`z-qaraslarinda  Konfutsiy  da`stu`rlerge    sadiq    qaladi.  Aspan  onin` 

ushin  joqari  ku`sh.  Aspan  jerdegi    haqiyqatliqti    gu`zetip    baradi  ha`m  jerdegi    sotsialliq    ten`sizlik  

ta`repdari.    Konfutsiy    tliymati  ta`g`diri    de  aspan    erkinen  g`a`rezli.  Aspan  Erkin  ol  50  jasinda    tanidi  

ha`m  o`z  ta`liymatin    tarqatip    basladi.      Aspan    Konfutsiy    ushin  ta`g`dir,    Dao.  Ata-babalar  kul`tin  

moyinlay  otirip,  Konfutsiy    sonin`    menen  birge    ruwxlardan    qashig`iraq    ju`riwge,    tirilerdi  o`lilerden 

aldin    qoyiwg`a  u`yretedi,  o`ytkeni  «Tirilerge  xizet  etiwdi  u`yrenbey  turip,    ruwxlarg`a    xizmet  etiw 

mu`mkin be». 

Konfutsiy  ta`repdarlari ja`miyet  ma`selelerine u`lken diqqat awdrg`an. Olardin`  diqqat  orayinda 

adamlar ortasindag`i mu`na`sibetler, ta`rbiya mashqalalari turdi. Konfutsiy   o`zi jasap  turg`an  ja`miyette  

orin  alg`an    na`rselerden    qanaatlanbag`an,  biraq  onin`    ideyallari  keleshekke  emes,  al    o`tmishkee 

bag`darlang`an.  O`tmish  kul`ti    a`yyemgi  Qitay    ko`z-qarasina    ta`n  bolip    tabiladi.      O`tmishte  adamlar  

mayda-shu`yde    na`rselerge    na`zer  awdarmastan,o`zlerin  ilayiqli    tutqan,  turpayi    so`ylemegen  o`zlerin  

---

 

33 

jetilistiriwge  umtilg`an,  turpayi  adamlardin`,  ta`rtipsiz  ja`miyetten  o`zlerin  jariq  uslag`an.  Endi bolsa 

A`a`dep-ikramliliqti    tu`sinetug`in  adamlar    az  qaldi»  parizlarin  orinlamaydi,    jamanliqti    du`zeytedi,  

o`zin  jetilistiriw  ushin emes,  al belgili  boliw ushin oqiydi, adamlardi  aldaydi, ris-ja`njellerdi kelt irip 

shig`aradi, ashiwlarin basqalardan  aladi, o`z  qa`teliklerin du`zetip bilmeydi. Biraq o`tmishti ideallastira 

otirip,  Konfutsii    a`dep-ikramliliq  tuwrali    ta`liymatti    ratsionallastiradi,    eskini    jan`g`irttim  dep  otirip, 

jan`asin jaratadi.  

Konfutsiylik  etikasi  «o`z-ara  mu`na`sibet»  «altin  olrtashiliq»,  «insanpar-warliq»  siyaqli  

tu`siniklerge tayanadi, olar birgelikte «tuwri  joli»  di quraydi. O`zi menen, o`zgeler menen ha`m  jaratilis  

penen  kelisimde,  yag`niy    baxitli      jasag`isi  kelgen  ha`r  qanday  nsan  usi  joldi    tutiwi  kerek.    «Altin 

ortashiliq» - bul adamlar is 

–

 ha`reketindegi o`zin  tuta  biliwi,  oni  tabiw  ku`ta` qiyin, sebebi  birewler  

ha`dden    tisqari    abayli,    birewler    ko`zsizlikke  beriledi.    Insanpa`rwarliqtin`    tiykari  «ja`n`»  -  bul    ata-

anag`a  izzet,  ag`alarg`a hu`rmet,  uliwma alg`anda  insanpa`rwar  boliw 

–

 bul  adamlardi su`yiw,olarg`a 

jamanliq  islemew. «O`z-ara mu`na`sibet» bul adamlar haqqinda  g`amxorliq  «shu» bolip tabiladi, qisqa 

tu`rde  Konfutsiy  bilay dep  ko`rsetedi. «O`zin`e  tilemegenin`di  o`zgelerge  de isleme». 

Tszyun` 

–

 tszi. Konfutsiy  ideal insan, joqari  insan, hasil, ma`rt kisi  kontseptsiyasin  islep shiqqan. 

Bul kontseptsiyag`a  go`r adamlar sotsialliq  kelip  shig`iwi   yaki ja`miyettegi statusi arqali emes, ba`lki  

adamiyliq   a`dalatgo`ylik, haqgo`ylik, perzentlik izzet-hu`rmet siyali joqari ruwxiy  paziyletlerge erisiwi 

arqali joqari  ka`milikke  jetiwi mu`mkin. Ma`rt,  joqari insan u`sh na`rseden  qorqadi: aspan ha`mrinen, 

ulli  adamlardan ha`m  danalar so`zlerinen. Pa`s  Adam  aspan ha`mrin  bilmeydi  ha`m onnan qoriqpaydi,  

joqari  lawazimlarg`a  iye ulli  adamlardi jek ko`redi,  danalar so`zlerin  diqqatsiz qaldiradi. Konfutsiylikte  

bunday    joqari,  ma`rt,    jetilisken  insan  «tszn`-tszi»    tu`sinigi  menen  an`latilg`an.  Ol  tek  etikaliq  emes, 

sonin`    menen  birge    siyasiy  de  tu`sinik.    Ol    hu`kmran    elita    ag`zasi.  Sonliqtan  bunday    adamlardin`  

pa`ziyletleri  arasinda  to`mendegiler  de  orin  alg`an:    ol    jaqsiliqta    israpxor  emes,    miynetke  ma`jbu`rley 

otirip, ashiw  shaqirmaydi,   qa`lewlerinde ashko`z emes, ulliliqta  ta`kappar  emes. 

Konfutsiy    ja`miyettegi  sotsialliq    ten`sizlik    ta`repdari  bola    otirip,    xaliqti    basqariwdin`    gilti  

joqaridag`ilardin`    to`mendegilerge    a`dep-ikramliliq    jaqtan    u`lgi    ko`rsetiwinde  dep    biledi.  Eger 

basqariwshilar  «Dao» g`a sadiq bolsa, onda xaliq  narazi bolmaydi.  «Eger patsha  ag`ayinlerinen ilayiqli  

mu`na`sibette    bolsa,  onda    xaliqta    insanparwarliq    gu`llenedi.  Eger  patsha    doslarin    umitpasa,  onda  

xaliqta    satqinliq    degen    bolmaydi.    Konfutsiy    xaliqtin`  ha`kimiyatqa    bag`iniwinin`    kepili  «syao»  

menen «di» din`  saqlaniwi dep ko`rsetedi. Samal  qayda essee, sho`p  sol jaqqa iyiledi. 

Konfutsiy    ta`liymatinda    o`tmish  kul`tinin`    en`    kul`minatsiyasi    «isimlerdi  o`zgertiw»  («chja`n 

min»).  Konfutsiy    du`n`yadag`i  barliq  na`rsenin`    o`tkinshi  ekenin,  waqittin`    toqtamaslig`in  ta`n  aladi, 

biraq  ja`miyette    barliq  na`rsenin`    o`zgerissiz  qaliwina  erisiw  kerek  dep    sanaydi.  Sonliqtan   

konutsiyliqtag`i  isimlerdi  o`zgertiw  ja`miyetlik  sanani      o`zgeriwshen`    ja`miyetlik  bolmis    penen  

sa`ykeslestiriwdi    emes,  al  na`rselerdi  olardin`    buring`i    ma`nisine      sa`ykelestiriw    degendi  an`latadi. 

Sonliqtan Konfutsiy  tek atina  emes, al hasli  ma`nis-mazmuni  boyinsha patsha-patshalig`insha,  puxara-

puqaralig`insha,    a`ke-a`keliginshe  bala-balaig`insha    qaliwi    kerek  dep    talap  etedi.    Normadan    shig`ip 

ketken  ha`r  qanday    jag`dayda    og`an  qaytip  otiriw    kerek.    Konfutsianliqtin`    bul  ta`liymati  a`yyemgi 

ha`m orta a`sirlerdegi  Qitaydin`  turg`inlig`inda  belgili orindi iyeleydi.  Misali ushin bala boliw  degen 

balanin`    ata-ana    aldindag`i  barliq    parizin  toliq    orinlawin  na`zerde    tutadi.  Biraq  bul    parizlardin`  

arasinda  mazmuni  jag`inan  aqilg`a  muwapiq   keletug`inlari da, ha`dden  tis  shekten  shig`atug`inlari da 

bar  edi.  Aytayiq,  a`kesi  o`lgennen  keyin  balasi  u`sh  jilg`a  shekem  u`yinde    hesh  na`rseni  o`zgertire 

almaytug`in bolg`an. 

---