Milliy ideologiya

 

44 

   Zardushtiylik  taliymati  Orta  Aziyada  a`iyemgi  da`wirde  payda  bolg`an  tabiyat  ku`shlerin 

ilaxiylestiriwshi  isenimlerge  qarag`anda  progressiv,  monotesitlik  taliymat.  Ol  biykarg`a  qan  to`giwshi 

qurbanliqlardi, a`skeriy qarsiliqlardi, basqinshiliq urislardi qaralap, jawiz, tinish- tatiw sa`renjam turmis 

keshiriwge, miynetke, diyxanshiliqqa, sharuashiliqqa jag`dayli boliwdi uqtiradi. 

   Miynettin` usinday turleri menen ba`nt boliwdi nasiyatlaydi. 

  Materialliq  turmisti,  o`mirdi  jaqsilawg`a  uriniwdi  jawizliqqa  qarsi  gures  dep  esaplaydi.  Zardushtiylik 

dininde ta`n jerlerdi aship oni bag`iw bostang`a aylandiriw ha`r bir insandi ilaxiyat raxmetine duwshar 

etedi, kerisinshe, bag`lar, ekinzarlardi, suwg`ariw jaylarin buzg`anlar ulken gunag`a qaladi. Zardusht o`z 

taliymati  menen  insanlarg`a  tinish  -  tatiw  jasawdi,  hadal  miynet  etiwdi  u`yretpekshi  boladi.  Ol  o`z 

taliymatinda  insanlardin`  bul  dun`yadag`i  o`mirine  jarasa  o  dun`yadag`i  ta`g`diri  sheshiledi,  ha`r  bir 

insan    o`lgennen  son`  o`zin  bul  dun`yadag`i  qilmisina  jarasa  yaki  ma`n`gilik  ra`ha`t  ja`nnetke,  yaki 

jaman  islerin`  ko`p  bolsa,  kewilsizlik  ha`m  qa`pestelik  jayip  dozaqqa  tusedi  degen  ideyag`a 

tiykarlang`an. 

   Zardushtlik taliymatinin` tiykari a`lem karam - qarsiliqlar guresine tiykarlanip qurilg`an. Jaqsiliq ha`m 

jamanliq, jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq, o`mir ha`m o`lim ortasinda (o`shpes) ma`n`gilik gures dauam etedi. 

Barliq jaqsiliqlardi Axuramazda ha`m barliq jamanliqlardi Anxramayn`yu yaki Axriman isleydi. 

   Axuramazda insanlarg`a qayirliliq islerdi bayanlap olardi a`melde qollaniwdi, jaman islerdi bayanlap 

olardan saqlaniwdi buyiradi. 

   Zardushtiyilikte iman ush narsege tiyikarlanadi  pikirler tazalig`i, so`zdin` o`tkir maniligi, a`mellerdin` 

insan prauarlig`i, ha`r bir zardushtqa iseniwshi ku`nine bes marte juwinip, paklenip, quyashqa qarap oni 

alg`islap siyiniwi shart bolg`an. 

   Zardushtiylik  ibadatxanalarinin`  barxama  u`zliksiz  ot  janip  turg`an.  Olarda  dun`yadag`i  to`rt  narse  – 

suw, to, jer ha`m hawa joqari da`rejede martebelenedi. 

   Zardushliktin`  jan`aza  maresimi  o`zine  tan  bolip,  o`lgenler  bir  neshe  pas,  ba`lent  «sukut  minaralari» 

daxmalarg`a  salinadi.  Jerde  denelerdin`  go`shlerin  quslar  jep,  su`yeklerin  minara  ortasindag`i  qudiqqa 

shaship jiberiledi. Bunda «xadal» menen «xaram»nin` bir-birine jaqinlaslig`ina erisiledi. 

   Zardushlik  ha`m  «Avesto»  tag`liymatinin`  uliwma  insan  madeniyatinin`  rawajina  qosqan  u`lesi 

haqqinda  Sobit  binni  Kurra  (836-901  jillari  jasag`an)  bilay  dep  jazg`an    «Biz-dun`yag`a  tarqalg`an 

ma`jusiylik  merasxorlari  ha`m  a`wladlarimiz»...  Dun`yani  kim  madeniyatli  qildi

  Majusiy  shaxlari 

ha`m  daxiyler  bolmasa,  kim  onda  shaxarlar  qura  alar  edi.  Kim  kanallar  qazdi,  ten`iz  bandirgilerin  kim 

jaratti.  Bulardin`  xa`mmesin  ataqli  majusiyler  do`retken.  A`ne  olar  ruwximizdi  bekkem,  denemizdi 

sag`lam  saqlaw  madeniyatin  bergen.  Dun`yadag`i  en`  joqari  namet  -  danishpanliq,  adamiyliq 

tu`siniklerin  inasniyatqa  uyretkende  usilar.  Ma`jusiylik  bolmasa  jaxan  bosliqtan  ibarat  bolip,  jarliliqta 

nashar  o`mir  keshirer  edi.  (Fozila  Sulaymanova.  «Sharq  va  «arb»  Tashkent  1997j  210bet). 

  Belgiyaliq  belgili  sharushunos  Jak  Dyushan  Giemen  zardushlik  xaqqinda  minaday  degen  «Batis 

ilimpazlari  Aziyanin`  barliq  perzentlerinen  birinshi  bolip  Zardushtti  o`zine  «ug`il»  qilip  aldi.  Onin` 

tag`liymati Isa Masixdan taxminan to`rt a`sir burin grek ma`deniyatin bayitqan edi. Zardushtti Aflatunda 

bilgen. 

   Sonin`  ushinda  Zardusht  Evropalilar  pikirlerinde  juda  ko`p  a`sirler  dawaminda  Aziya 

danishpanlig`inin` birden bir u`lgisi sipatinda ko`terilip kelgen. 

   Zardushlik  dininn`  falsafiy  manisinde  dun`yanin`  du`zilisi  ha`m  olardi  qalay  tu`siniw  kerek  ekenligi 

aytilg`an. Rux ha`m materialliqtin` jasawin tan alg`an dualizmge tiykarlang`an bul dinde a`lem nur ha`m 

zulmattan  o`mir  ha`m  o`limnen,  dinen  ha`m  jannan,  jaqsiliq  ha`m  jamanliqtan,  jag`imli  ha`m 

jag`imsizraq,  pa`klik  ha`m  iplasliqtan,  erkinlik  ha`m  bashqinshiliqtan  turatug`in  ha`diyslerdin`  a`zeliy 

---

 

45 

ha`m  a`debiy  gu`resinen  ibarat  dep  ko`rsetilgen.  A.  O.  Makovelskiy  Avestoni  analizlep  ilaxiy 

substantsiya Axuramazdag`a tiyisliligi tinbaytug`in gu`res tabiyatta nur ha`m zulmat, bolmisti adalatliq 

ha`m  adalatsizliq,  maralda  jaqsiliq  ha`m  jamanliq,estetika  dun`yasinda  go`zzaliq  ha`m  ko`renishlik 

Axura Mazda menen Axura Manudin` a`zeliy ha`m abadiy kelispewshiliginen ko`rinedi. 

   Avestoda bayan etilgen jaqsiliq ruxi bul jaratiwshiliq binayatkerlik kushi ol jamanliq ruxi bolsa buziw 

ha`m  buzg`inshiliqqa  alip  keledi.  Jaqsiliq  o`mir  belgisi.  Adamlar  jerdi  paydali  xaywanlar  ha`m 

o`simlikler  menen  toltirsa,  insan  o`miri  sawliq,  kush,  qudiret,  baxit  ha`m  shadliq,  umit  ha`m  isenim, 

go`zzaliq ha`m qayirliliq penen, parwanliq penen birge bul jaqsiliq. Jamanliq bolsa qurg`aqshiliq ha`m 

asharshiliq mallardin` qirilip qaliwi, kesellik ha`m apat, denelik ha`m ruwxiy buziwshiliqtin` axibetleri 

bolip esaplanadi dep ko`rsetedi. 

   Avestoda jan xaqqinda tamasha pikirler berilgen. Jan ma`selesi sol da`wirden baslap ha`zirge shekem 

adamzatti  teren`  oylandirip  jurgen  ma`sele  bolip,  ele  onin`  toliq  sheshimin  elege  deyin  berilmegenligi 

belgili. 

Zardushlikte  jan  real  turde  moyinlanip,  adam  o`lgennen  keyin  onin`  basinan  o`tken  waqiyalardi 

qaytadan takrarlaydi. 

   Adamnin` jani shig`iwi menen, ol onin` burin islegen jaqsi islerine muwapiq og`an siyliq retinde onin` 

qasina  qaytip  keledi.  Jariq  dun`yada  jaqsi  isler  qilg`an  adamnin`  jani  go`zzal  qiz  obrazinda  kelip  

«Mulayim  edim,  ja`nede  mulayimliriq  qildin`,  shirayli  edim  go`zzalliraq  qildin`,  ba`lent  edim  qayirli 

pikir,  qayirli  so`z  ha`m  qayirli  isler  menen  ja`nede  ba`lent  qildin`»  dep  o`likti  aylanatug`in  bolsa 

geyparalardin` jani shiqqannan keyin onin` jani do`gereginde tentireydi ha`m ush kun dawaminda barliq 

jaman adamlar tartatug`in jazalardi ko`rip, bolip onnan keyin gunakardin` o`zi islegen barliq jamanliqlar 

na`tiyjesinde  tiri  waqtinda  hesh  ko`rmegen  badbashar  bir  qizg`a  aylanip  og`an  «Ey  qara  jurek,  zaxar 

tilli,  munafik  gunakar.  Men  qiz  emespen,  sen  arqali  tirinde  qilg`an  jaman  islerin`men.  Namissiz  edim, 

sen arqali onnan beter arimdi jog`alttim. Jiyirkenishli edim, ja`ne nafretli boldim, rasul edim onnan beter 

shermende  boldim»  dep  ko`rsetip  taliymatta  axlaqiy  -  estetikaliq  ma`selelerge  a`hmiyetli  orin  berilgen 

(K.G.Zelemen  «Ocherki  istorii  drevno  pirendskiy  ili  iranskiy  literaturi»  Vseobshaya  istoriya»  literaturi 

vip.1Spb 1870j str 185) 

   Bul  dinde  qay  jerde  so`z  ha`m  is  uyg`inlig`i  bolsa,  sol  jerde  alijanabliq  ha`m  go`zzalliq  jen`iske 

erisedi.  Qashanda  dene  ha`m  jan  nafaklikke  ushirag`an  bolsa  insan  o`miri  kriziste,  jani  bolsa  qilg`an 

jamanliqlarinan  jabir  tartip  azabin  shegedi.  «Kim  jariq  jahanda    aqilli  bolsa  danishpanliq  saltanati 

bolg`an ol dun`yadada abadiy qaladi» (Kossovich «Chetire stat`i Zendavesti Spb 1861 str 42») 

   Zardushlik ushin xaqiyqat, qudiret ha`m tinishliq saltanatindag`i o`mir go`zzal o`mir bolip sanaladi. 

   Avestoda  xaqiyqat,  tinishliq  ha`m  erkin  o`mir  menen  baylanisli  sotsialliq  muratti  tinish  miynet 

iskerligi  menen,  do`retiwshilik  pen  baylanistirip    «Kimde  kim  biyday  eske  ol  Ashaxti  (xaqiyqatliqti) 

egedi  ha`m  Mazda  dinin  ja`nede  kusheytiredi,  qudiretli  qiladi.  Qay  bir  uyde  biyday  anvari  bolsa  onda 

qizdirilg`an temir da`wlerdin` boyin shirmap taslaydi» (Vandidot 3 fargard 31-32 band). Demek miynet 

ha`m qayirli isler nur ha`m shadliq a`lemin ko`beytedi ha`m tinishliqqa,da`wletke jol baslaydi. 

   Avestoda  bayan  etiliwinshe  atiz  jerdi  tap  qizdi  su`ygendey  suyiw  kerek,  og`an  jaqsi  tuximlar  sebiw, 

oni  mol  xasil  beriwin  anag`a  aylandiriw  kerek.  Axura  Mazdanin`  ko`rsetpesin  muwapiq  «Jerge  jaqsi 

ha`m kushli tuxim seppek» dun`yadag`i en` za`ruriy nizam bolip esaplanadi. Ol «Jas kelin erine perzent 

inam etkenindey atizda oni shep ha`m on` qoli menen, qaliwsiz islegen ha`m suygen adamg`a mol-mol 

xasil beredi. Islenbegen ha`m egilmegen jer ersiz ha`m  perzentsiz jaxil qiz siyaqli baxitsizdur. Qiz jaqsi 

erdi  arziw  qilg`aninday  jerde  jaqsi  diyxang`a  intizar».  Bul  so`zler  zardushlik  dun`yag`a  ko`z-qarasin 

---