31
darmadağın etmək əmri verilmiş, qızğın döyüşlər başlamışdı. 38-ci alaydan 5 nəfər
şəhid olmuş, 20 nəfər yaralanmışdı.
17 avqust 1918: General L.Denstervillin komandası altında Britaniya
qoşunu Bakıya girdi. Gəmidən düşüb Bakının müdafiə xətlərini tədqiq edən
general Çanaqqalanı xatırlayaraq “Bakını türklərin hücumundan fələk də qurtara
bilməz” deyə təəssüratını dilə gətirdi.
18 avqust 1918: Dan söküləndə general Denstervill Bakının müdafiə xəttini
ətraflı təftiş etdi.
19 avqust 1918: Rusiyanın Almaniyadakı səlahiyyətli nümayəndəsi
Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinə verdiyi A.491 №-li notasında türk ordularının
Bakı üzərinə hücumunu dayandırmağı tələb etdi.
20 avqust 1918: General Denstervill Biçeraxov ilə birlikdə hərəkət planını
hazırlamaq üçün “Prezident Kryüqer” gəmisi ilə Dərbəndə hərəkət etmişdi. Lakin
ertəsi gün limana yaxınlaşarkən bir bolşevik gəmisinin atəşinə uğramış və general
Bakıya dönmüşdü.
20 avqust 1918: RSFSR hökuməti Almaniyaya yeni etiraz notası göndərir.
Notada türklərin Bakını tutmasının əsl fəlakət olacağı, Bakı neftinin Rusiyanın
xalq təsərrüfatı üçün həyati əhəmiyyətli olduğu göstərildi.
20 avqust 1918: Bu günə olan məlumata görə Gürcüstanda 214 alman
zabiti və 5050 əsgəri var idi.
21 avqust 1918: Qafqaz İslam Ordusu komandanlığından 21 avqustda
alınan məktubda Batum-Tiflis yolu ilə təqviyyə qüvvətləri, habelə ağır toplar
göndərildiyi xəbər verilir.
Qeyd: sənədlərdən aydın olur ki, təqviyyə gücü olan 15-ci tümənin qatarla
Gürcüstan ərazisindən keçməsi üçün gürcülər türklərdən Abaztuman yaylağını
istəmişdir. Bu kənd onlara verildikdən sonra onlar yolu açmışdılar.
23 avqust 1918: Mərəzədən sonraki hərəkatda biri zirehli olmaqla üç
avtomobili pusquya salıb ələ keçirən 19-cu süvari bölüyünün zabit kəşfiyyat qolu
komandiri Ermenekli Mehmet Emin əfəndinin mükafat olaraq rütbəsi bir dərəcə ilə
bərabər, ona qundaqlı bir parabellüm tapanca hədiyyə olundu. Kəşfiyyat qolu
süvari əsgərlərinə isə 100 lirə hədiyyə edildi.
23 avqust 1918: On beşinci firqənin Azərbaycana yardıma göndərilməsinə
23 avqusta əmr verildi. Diviziya (firqə) Osmanlı dövlətinin Hərbi naziri Ənvər
paşanın əmrinə əsasən Xəlil paşanın komandanlıq etdiyi Şərq Orduları qrupundan
(9-cu ordudan) alınaraq Qafqaz İslam Ordusuna daxil edildi. Azərbaycana
yetişəndə onun tərkibində 38-ci, 56-cı, 106-cı piyada alayları, topçu bölməsi, cəmi
157 zabit, 7636 əsgər olmalı idi. Firqə Qarakilsə-Qazax yolu ilə Azərbaycana
çatmalı və qatar vasitəsilə Bakıya yetişməli idi. Bakının azad olunması zamanı ona
Biləcəri tərəfdə mövqe tutmaq və hücuma keçmək tapşırığı verildi.
32
24 avqust 1918: Qafqaz İslam Ordusunun Bakını azad etmək uğrunda
cəhdləri gücləndi. Həmin gün axşamı Denstervill silah-sursat ardınca Ənzəliyə
yola düşdü.
26 avqust 1918: Türk İslam Ordusunun Binəqədi istiqamətindən güclü
hücumu başlandı. Səhər 13-cü Qafqaz alayı top atəşləriylə maneələrlə
möhkəmləndirilmiş Yanardağın qərbindəki Sarıtəpəyə hücum edərək buradaki
erməni, rus, ingilis əsgərlərini süngü və bomba hücumu ilə mövqelərindən
çıxarmış, saat 11.40-da təpəni ələ keçirmişlər.
26-31 avqust 1918: Qafqaz İslam Ordusu şəhər ətrafındakı strateji
əhəmiyyətli mövqeləri ələ keçirmək üçün Binəqədi ərazilərində keçirdiyi döyüş
əməliyyatında V Qafqaz firqəsinin 10-cu və 13 -cü piyada alayları, Azərbaycan
könüllü və süvarilərinin “Maştağa dəstəsi”, 38-ci alayın bölmələri, qarşı tərəfdə
Şimali Stafford və Uorçester alayının bir bölüyü, Biçeraxov alayının iki bölüyü və
Sentrokaspi qüvvələri iştirak edirdi. Yanardağ və Binəqədi məntəqələrində cərəyan
edən döyüşdə 3 zabit, 23 əsgər şəhid, 2 zabit, 70 əsgər yaralı olmaqla, cəmi 98 itki
verilmişdir.
Avqust 1918: Avqustun son günlərində ordu komandanı Nuri paşanın əmri
ilə Şərq cəbhəsi komandanlığının tərkibində üç taktiki qrup - Şimal, Qərb, Cənub
qrupları yaradıldı.
27 avqust 1918: Bakıdakı ingilis qüvvələrinə arxadan yardımın qarşısını
almaq məqsədi ilə türklər Təbrizdən Qəzvin istiqamətinə hücum etdilər.
Denstervill bunu “türklərin müdrikliyi” kimi izah etməyə məcbur oldu.
27 avqust 1918: Türkiyə ilə müttəfiq olmasına rəğmən Almaniya
Azərbaycana münasibətdə fərqli siyasət yeridirdi. Buna görə də bu sahədə Rusiya
ilə ümumi maraqlarıyla bağlı olaraq 3 aya qədər çəkən danışıqlardan sonra
Berlində Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında Brest müqaviləsinə əlavə məxfi
saziş imzalandı. Bu sazişin 4-cü maddəsinə görə Almaniya Rusiya torpaqlarının
başqa bir dövlətin əlinə keçməsini dəstəkləməyəcəkdir. (Burada Bakının türklərin
əlinə keçməsi nəzərdə tutulmuşdur). Oğrunca aparılan bu sövdələşməyə görə
Rusiya da Bakıya sahib olduqda Almaniyaya neft verəcəkdi.
28 avqust 1918: Bakının şimal-qərbindəki Xırdalan kəndi ərazisində Palçıq
vulkanı (Çirkli vulkan) deyilən yerdə türk qüvvələri ingilisləri ağır məğlubiyyətə
düçar etdi.
29 avqust 1918: Şimali Qafqaz Ordusu komandanı Yusif İzzət paşa
İstanbuldan Batuma gəldi.
29 avqust 1918: Şərq Orduları qrupu komandanı Xəlil paşa siyasi
mülahizələr baxımından Bakı əməliyyatının tezliklə başa çatdırılmasının
zəruriliyini bəyan etdi.
31 avqust 1918: Binəqədi, Digah, Məhəmmədli kəndləri azad edildi.
31 avqust 1918: Gündüz saat 11-də Bakıda Sovet hakimiyyəti iflasa uğradı.