35
14 sentyabr 1918: General Denstervill və Mərkəzi Xəzər Diktaturası
hökuməti Bakı коmissarları Bakıdan qaçır.
15 sentyabr 1918: “Azərbaycan” qəzetinin ilk sayı çap edilmişdir
(Gəncədə). Bu sayda Bakının azad edilməsi haqqında xəbərlər dərc edilmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adına Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuri
paşa həzrətlərinin teleqramı: Bismillahir rəhmanir rəhim! Bakı şəhəri 15.09.18 saat
9-a işləmiş igid ordu hissələri-miz tərəfindən azad olundu. Qafqaz İslam Ordusu
komandanı FerikNuri
15 sentyabr 1918: AXC hökuməti sədri Fətəli xan Xoyskinin qəhrəman
Nuri paşaya təbriki: Qafqaz İslam Ordusunun komandanı səadətli Nuri paşa
həzrətlərinə. Təhti-komandanızda olan igid türk əsgərləriniz tərəfindən
Azərbaycanın paytaxtı olan Bakının düşmənlərdən xilas edilməsi münasibətilə
millətim zatil-həmiyyəti-pərvəranələrinizə və dünyanın ən nəcib və cəsur əsgəri
olan türk oğullarına minnətdar olduğumu ərz etməklə iftixar edirəm,əfəndim.
Heyəti-vükəla rəisi Fəthəli xan “Azərbaycan” qəzeti 15.09.18.
16 sentyabr 1918: Şəhər ətrafında, hərbi qışla meydanında (indiki BDU
ərazisi) qoşun birliklərinin rəsmi-keçidi yapıldı.
17 sentyabr 1918: Bakı Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad edildikdən
sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Gəncədən Bakıya köçdü.
18 sentyabr 1918: Şəhər ətrafında dayanmış Qafqaz İslam Ordusu qoşun
hissələri Bakıya daxil oldu. İndi şəhərin əsl sahibi olan azərbaycan türkləri onu
xilaskar kimi böyük hərarətlə qarşıladı.
18 sentyabr 1918: Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuri paşanın Bakı
şəhəri əhalisinə silahların təhvil verilməsi haqqında əmri: Bu gün axşam saat 6
üçün milliyyətindən asılı olmayaraq bütün şəhər əhalisi yivsiz lüləli ov tüfəngləri
istisna olmaqla, bütün odlu və soyuq silahları təhvil verməlidirlər.
20 sentyabr 1918: Etdikləri cinayətlərin qorxusundan Bakıdan qaçmış 26
Bakı Komissarlarının Krasnovodskda həbs olunaraq Ağcaqum çölündə ingilislər
tərəfindən güllələndikləri söylənilir.
20 sentyabr 1918: Bakının azad olunmasını təcavüzkar hərəkət aktı kimi
qiymətləndirən Rusiya Xarici İşlər naziri Çiçerinin notası (notada Bakı haqqında
“Rusiya respublikasının mühüm şəhərlərindən birinin zəbt olunub məhv edilməsi”
deyə bəhs olunurdu) sabahısı günü 21 sentyabrda qəzetlərdə dərc olundu.
20 sentyabr 1918: Milli hökumətin Bakı əhalisinə müraciəti: Paytaxtı olan
Bakıya təzə varid olmuş Azərbaycan Hökuməti Cümhuriyyəti bununla şəhərdə və
ətrafda yaşayan ümum əhaliyə din və millət fərqi qoymadan əmr edir ki,
Azərbaycan hökumətinin təhti-təbiyyəsində yaşayan heç bir millətə təfavüt
qoyulmayaraq caniləri, qarətkarları, qatilləri və camaatın asayişini pozanları
hökumət böyük cəzaya, edama varıncaya qədər düçar edəcəkdir. Türk Azərbaycan
hökumətinin şan və şərəfinə yaraşmaz ki, onun paytaxtında günahsız adamların
haqq və hüququna təcavüz olunsun.
36
21 sentyabr 1918: Türkiyədə nəşr olunan “Yeni gün” qəzetinin 21 eylül
sayında “Azərbaycan tamamiyyəti mülkiyyəsini təmin etdi” başlıqlı Bakının türk
qüvvələri tərəfindən tutulması ilə bağlı təfsilatlı böyük bir məqalə çıxdı.
Qafqaz İslam Ordusunun Qarabağ hərəkatı başladı. Nuri paşa Qarayazı və
Ləzgi süvari alaylarının Yevlaxa və oradan da Bərdəyə yola düşmələrinə əmr
verdi. Onun sonrakı 23 sentyabr tarixli əmri ilə digər hərbi hissələrin də yola
salınmasına başlandı. Qafqaz İslam Ordusunun Qarabağ hərəkatı qüvvələrinə
Cəmil Cahid bəy komandanlıq edirdi. Qarabağ hərəkatına 1-ci Azərbaycan
diviziyası, 9-cu və 106-cı türk alayları, milli könüllü bölmələr, zirehli avtomobillər
daxil idi.
22 sentyabr 1918: 15-ci firqə özünün tam tərkibində Dağıstana doğru
hərəkətə başladı. Orada uğurlu döyüşlər keçirən firqə Dağıstanda milli qüvvələrin
hakimiyyətinin yaranmasına yardımçı oldu.
25 sentyabr 1918: Bakı şəhəri azad edildikdən sonra Qafqaz İslam Ordusu
komandanlığının əmri ilə Azərbaycan diviziyalarının yaradılmasına başlanıldı; 2-
ci Azərbaycan piyada diviziyasının təşkili barədə əmr verildi.
1 oktyabr1918: Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuri paşa oktyabrın 1-də
15-ci tümənə Dağıstana hərəkətə keçmək əmri verdi. 15-ci tümənə və ona kömək
edəcək Dağıstan könüllülərindən ibarət qüvvəyə Şimali Qafqaz Ordusu komandanı
Yusif İzzət paşa rəhbərlik edirdi; ordunun qərargah rəisliyinə İsmayıl Həqqi bəy
(Berkok) təyin edilmişdi. Dağıstanın Biçeraxov qüvvələrindən azad edilməsilə həm
də AXC-nin şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin olunurdu.
1 oktyabr 1918: Qarabağda vəziyyətin gərginliyi üzündən Nuri paşa
Ağdama gəldi. Çünki sentyabrın sonlarında Cəmil Cahid bəyin komandanlığı
altında Qarabağa girən qüvvələrə etina etməyən ermənilər Azərbaycan hökumətini
tanımayacaqlarını və silahlarını verməyəcəklərini bəyan etmişdilər. Nuri paşa vaxt
itirmədən türklərin öz torpağı olan Qarabağa qüvvə şövq edilməsini əmr etdi.
2 oktyabr 1918: Baş komandanlıq qərargah rəisi Ənvər paşanın Şərq
Orduları qrupu komandanı Xəlil paşaya yaxında gözlənilən sülhün məhdudlaşdırıcı
şərtləri qarşısında Azərbaycan və Şimali Qafqaz hökumətlərini gücləndirmək və
Azərbaycana təcili silah göndərilməsi barədə məxfi sərəncamı.
4 oktyabr 1918: Həmin gün qüvvələrimiz Ağdamdan Şuşaya doğru
hərəkətə başladı və elə həmin gün Əsgəran ətrafında güclü döyüş baş verdi
Əsgəran boğazının təbii şəraitindən istifadə edən ermənilər burada möhkəm
müdafiə postları qurmuşdular. Üzbəüz döyüşdə bu mövqeləri yarıb keçmək çətin
olacağından 2-ci piyada alayı və bir süvari alayı Kətik-Daşbaşı istiqamətinə
göndərildi. 9-cu Qafqaz piyada alayı isə Ağbulağa tərəf hərəkət edərək bu
məntəqəni ələ keçirdi və ermənilərin geriyə yolunu kəsdi. Həmin alayın 25-ci
taburu cənubdan Əsgərana doğru hərəkət etməklə ermənilərin müqaviməti
tamamilə qırıldı və bununla Şuşa yolunda əsas müqavimət səddi aradan qaldırıldı.