Minaxanim təKLƏLİ mehmet rihtim
Yüklə 391,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6 oktyabr 1918
- 24 oktyabr 1918
- 11 noyabr 1918
- 16 noyabr 1918
- 29 noyabr 1918
- 7 dekabr 1918
- MİNAXANIM TƏKLƏLİ MEHMET RIHTIM QAFQAZ İSLAM ORDUSUNUN
- NURLAR Nəşriyat Poliqrafiya Mərkəzi
37
kimi bəzənmiş şəhər küçələrinə çıxmışdı. Yollara xalça, atlas döşənmişdi. Qubada xalqın xilaskar kimi qarşıladığı Nuri paşa öz nitqində 19 yaşdan 24 yaşa kimi cavanları əsgəri xidmətə çağırdı.
baş verdi. Ətrafdakı Xramort, Xanabad, Daşbaşı, Aranzəmin, Qarakənd erməniləri daxil olmaqla burada xeyli erməni qüvvəsi toplanmışdı. 1-ci Azərbaycan diviziyasının sərəncamında olan topların sürəkli atəşindən sonra həmin qüvvələr qaçıb dağıldılar.
hərbi hissələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad olunduqdan sonra AXC Bakıya köçdü və oktyabrın 6-da Fətəli xan Xoyski 2-ci hökumətdə dəyişiklik etdikdə Səhiyyə nazirliyi yaradıldı və Xudadad bəy Rəfibəyli Səhiyyə naziri təyin olundu.
edilmişdir. İlk dəfə bu vəzifəyə İsmayıl bəy Ziyadxan təsdiq olunmuşdu. 6 oktyabr 1918: Dərbənd azad edilmişdir. Əvvəlcə bir zirehli qatar, sonra 56-cı və 38-ci alaylar Dərbənd cəbhəsinə yeridilmişdi. Xaçmaz mühafizə dəstəsi də 15-ci piyada tüməninin sərəncamına verilmişdi. Oktyabrın 5-də 56-cı alayla Dərbənddəki Biçeraxov qüvvələri arasında qanlı döyüş oldu. Ertəsi gün 38-ci piyada alayı da döyüşə qoşuldu. Günortaya yaxın Dərbənd şəhəri bütünlüklə ələ keçirildi. 6-7 oktyabr 1918: Ənvər paşa Şərq Orduları qrupu komandanlığına 6-7 ekim (oktyabr) tarixli əmrində “Görünüşdə Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı qüvvələrimizi çəkməyə məcbur olacağız. Belə bir halda Azərbaycan ilə Şimali Qafqazın öz qüvvəsinə dayanması lazım gələcəkdir. Bundan dolayı Qafqazda qalacaq qüvvələr Azərbaycan və Şimali Qafqaz qüvvələri olaraq qalmaq üçün indidən
bu qüvvələr silahlandırılmalı və
yeni təşkilat şəklində qüvvətləndirilməlidir. 8 oktyabr 1918: Qafqaz İslam Ordusu hissələri Şuşaya daxil oldu. Əsgəran keçidində ciddi məğlubiyyətə uğrayan düşmən artıq özünü göstərməməyə çalışırdı. Təntənəli qarşılanma mərasimi Gövhər Ağa məscidində oldu. Şuşada Qafqaz İslam Ordusunun hissələrinin rəsmi-keçidi təşkil edildi. Şəhərdə əhalinin əmniyyəti və asayişini qorumaq məqsədilə postlar quruldu.
(10.10.1918.) türk hökumətindən Brest Litovskda müəyyən edilmiş yerlərədək çəkilməyi, hücum vaxtı baş verən itkilərin əvəzini bütünlüklə ödəməyi tələb edirdi.
yaşına çatmış hər bir gəncin hərbi mükəlləfiyyətli hesab edilməsi barədə qanun verildi.
38
Mərasimdə Cümhuriyyətin başçısı Əbdulməcid Çermoyev, Nuri paşa və Yusif İzzət paşa iştirak edirdilər. 13 oktyabr 1918: “İttihad və Tərəqqi” partiyası mənsublarından olan Tələt paşa kabinəsi rəsmən istefa vermək məcburiyyətində qaldı. Beləliklə, Hərbiyyə naziri olan Ənvər paşanın da vəzifəsi sona çatırdı.
imzasıyla gedən “Nuri paşa həzrətləri şərəfinə böyük ziyafət” adlı məqalədə Bakı şəhəri əhalisi tərəfindən Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuri paşanın şərəfinə verilən vida ziyafətindən, baş nazir Fətəli xanın Azərbaycan türklərinin əsarət zülmündən qurtulmasında tökülən Osmanlı türklərinin qanına işarə ilə dediyi “nə bu qan, nə bu qan tökülən mübarək yerlər heç vaxt unudulmaz və xatirdən çıxmaz” tarixi sözlərindən, habelə həmin axşam söylənilən çıxışlardan söz açılır.
Şimali Qafqaz ordusunun ləğv edilməsi. 23 oktyabr 1918: Tələt paşa hökumətinin istefa etməsindən sonra yeni hökumət quran Əhməd İzzət paşa Qafqaz İslam Ordusuna göndərdiyi 23 oktyabr tarixli əmri ilə Qarabağ hərəkatının dayandırılmasını tələb etdi.
mövzusunda konfrans keçirilmişdir. 30 oktyabr 1918: B.Britaniya (admiral Kaltorn) və Türkiyə (Rauf Hikmət və Sədulla bəy) nümayəndələri arasında İngiltərənin Mudros limanında (Ege dənizi, Lemnos adası) dayanmış “Aqamemnon” krayserində sülh imzalanmışdı. Mudros barışığının şərtləri türk ordusunun danışıqsız təslim olmasını, Türk ordusunun İrandan, Kilikiyadan, Cənubi Qafqazdan, o cümlədən Azərbaycandan və Dağıstandan çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. Mudros barışığının 11-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan İngiltərənin nüfuz dairəsi elan edildi.
(indi sabiq) Nuri paşa kütləvi axtarışlar, qarətlər və müsəlmanlar arasında, xüsusən də nəyə görəsə Bakı hadisələrində iştirak etməkdə günahkar bilinən qaçqın bakılıların arasında həbslər aparan Avetisovun dəstəsinin biabırçı davranışı barədə məlumatları türk komandanlığına çatdırmaq üçün Lənkəran cəmiyyəti tərəfindən vəkil edilmiş deputat Teymur bəy Bayram Əli bəyi qəbul etmişdir. Teymur bəy lənkəranlıların dözülməz dərdinə və müsibətlərinə, Avetisov dəstəsinin törətdiyi başıpozuqluğa son qoymağa kömək göstərməyi xahiş etmişdir. 4 noyabr 1918: Hərbiyyə nazirliyinin 4.11.18 tarixli 113 №li əmrilə: l. Şimali və Cənubi Qafqaz orduları mülqadır. 2.Azərbaycan Şimali Qafqaz və sair İslam hökumətləri ərazisindəki əsgər və zabitlərdən arzu edənlər Osmanlı hökuməti ilə heç bir münasibətdə bulunmamaqla həmin hökumətlərin xidmətlərində qala bilərlər. 3.Bunlar ordudan tərxis olunurlar. Lakin zabitlər üç il ərzində geri dönüb təkrar orduya xidmətə daxil ola bilərlər. 4.Bunlar qalacaqları 39
yerdə hökumətlə özləri müqavilə bağlamalıdırlar. 5.Zabitlər, kiçik zabitlər və əsgərlər orada olduqları zaman ərzində Osmanlı təbəəsi ola bilməzlər. 6.Orada qalacaq olan əsgər və zabitlər orduda xidmət edəcəklərini bir bəyannamə ilə ən böyük rütbəli komandana bildirəcək, komandan həmin bəyannaməni Hərbiyyə Nazirliyinə göndərəcəkdir. Azərbaycanda (eləcə də digər Qafqaz bölgələrində) xidmət etməli olan Qafqaz İslam Ordusu əsgər və zabitlərin hüquqlan ifadə edilir.
Port (indiki Mahaçqala) istiqamətində hərəkətə keçdilər. Biçeraxovun qüvvələri geri çəkilərək, şəhərin darvazası rolunu oynayan Tərki dağında müdafiə mövqeyi tutmuşdular. Oktyabrın 27-si Petrovsk-Port şəhəri cənub və qərb tərəfdən mühasirəyə alındı. Dağıstanın azad olunması uğrunda döyüşlərdə albay Akif bəyin komandanlıq etdiyi Azərbaycan alayı da iştirak edirdi. Noyabrın 5-də Tərki dağına hücum başlandı. Biçeraxov qüvvələrinə 2 hərb gəmisi də yardım göstərirdi. Lakin noyabrın 6-dakı hücuma davam gətirə bilməyən düşmən şəhəri tərk edib qaçdı. Beləliklə, Petrovsk-Port şəhəri azad olundu.
sona çatmış, qısa bir zaman ərzində Şuşanın keçidi olan Əsgəran boğazı erməni quldurlarından təmizlənmiş, Şuşa qalasında bulunan 20 min Azərbaycan türkü Andronikin pəncəsindən qurtulmaqla gözlənilən soyqırımdan da xilas olmuşdu. 11 noyabr 1918: Feriq Yusif İzzət paşa Temirxan-Şurada yeni təşəkkül etdiriləcək ordunun təşkilatına dair bir təlimatnamə hazırladı. 11 noyabr 1918: Mudros sülhündən sonra türk qüvvələri Naxçıvanı tərk etməli oldu. Lakin onların dəstəyi ilə qurulan Araz Türk Cümhuriyyəti burada erməni təcavüzünə imkan vermədi.
ilə barışıq imzalandı; Birinci Dünya müharibəsi başa çatdı. 12 noyabr 1918: Şimali Qafqaz Cümhuriyyəti ordusundan əskəri mükəlləfiyyətlə əlaqədar olaraq Temirxan-Şurada (indi Buynaksk) 12 kasım günü Qafqaz Cümhuriyyəti tabeliyində bulunan hər bir nəfərin hərbi mükəlləfiyyəti olduğu və bu mükəlləfıyyətin on səkkiz yaşın tamam olduğu gün başlayıb qırx beş yaşında sona çatacağı barədə əmr verildi.
başladı. 17 noyabr 1918: Tomson hərbi dəstələri Bakıya daxil oldu. Az sonra Tomson elan etdi ki, Fətəli xanın başçılığı ilə yaradılmış Azərbaycan hökumətini ölkə daxilində yeganə qanunu hakimiyyət orqanı hesab edir.
edərkən Hərbiyyə naziri və Ərkani hərbiyyə ümumiyyə rəisi Feriq Cevat imzasıyla Şimali Qafqaz Ordu Komandanı Yusif İzzət paşaya aşağıdakı əmr çatdırıldı: “Dövlətin siyasi vəziyyəti Azərbaycanda və Şimali Qafqazda bulunan qitaəti Osmaniyyənin sürətlə məmaliki Osmaniyyəyə nəqillərini qətiyyətlə icab etdirir.
40
Əvvəlcə verilən əmr üzrə qitaətin nəqli məmləkətin varlığı adına lazımdır. Bu əmri aldığınızı bir vasitə ilə Hərbiyyə nəzarətinə bildirməyinizi rica edirəm”. 24 noyabr 1918: Azərbaycan hökuməti ilə Qafqaz İslam Ordusu arasında müqavilə imzalandı. Bu müqavilənin şərtinə görə Azərbaycan ordusunda xidmətə girəcək türk əsgəri Azərbaycan hökumətinin təbəəsi olacaqdı. Azərbaycan Hərbiyyə nazirliyi Şimali Qafqazda və Azərbaycanda qalıb xidmət etmək üçün 5887 saylı əmri verdi.
qatarlar Biləcəri stansiyasından keçir. Beləliklə Şimali Qafqaz ərazisi Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən tamamilə təxliyyə edilməkdədir.
salınması münasibətilə Gəncədə ziyafət verildi. Ziyafətdə Əhməd Ağaoğlu, 15-ci tümən komandanı Süleyman İzzət bəy və Nuri paşa nitq söyləmişdilər.
qüvvələrini aparan ən sonuncu qatarın Biləcəri stansiyasından keçdiyi bildirilir. 7 dekabr 1918: Azərbaycan parlamenti təntənəli bir şəraitdə açıldı. Fətəli xan Xoyski hakimiyyəti parlamentə təhvil verdi. 12 dekabr 1918: Hərbiyyə naziri və Ərkani hərbiyyəi ümumiyyə rəisi Feriq Cevat paşanın imzasıyla Gəncədə bulunan Yusif İzzət paşaya göndərilən teleqrafda vəzifəsinə son verildiyi və İstanbula dönməsinin təmənni edildiyi bildirildi.
Azərbaycan hökumətini ölkə daxilində yeganə qanunu hakimiyyət orqanı hesab edir. Onu tanıdığını və onu tanıyacağını bəyan etdi. Özü ilə bərabər gətirdiyi erməni əsgərlərini və Biçeraxov kazaklarını Bakıdan çıxardı. 13 yanvar 1918: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Daxili İşlər Nazirliyi təklifi üzrə Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları əsasında müvəqqəti general-qubernatorluq yaradılması haqqında qərar çıxardı. Bu vəzifəyə yanvarın 19-da Xosrov paşa bəy Sultanov təyin olundu. 13 may 1918: “İttihad” qəzeti Nuri paşanın ingilislər tərəfindən həbsi ilə bağlı olaraq Qarabəy Qarabəyovun etiraz dolu məqaləsini çap etdi: Biz Azərbaycan müsəlmanları həyatı və xilası üçün Nuri paşaya borcluyuq. Azərbaycanı bolşevik- daşnak birləşmələrindən təmizləmiş Nuri paşanın təhqir olunmasını yolverilməz hesab edirik.
təhlükəsi qarşısında Azərbaycanla Gürcüstan arasında hərbi-müdafiə aktı imzalandı.
sərhədinə yaxınlaşması səbəbiylə əlaqədar Rusiya Xarici İşlər komissarı Çiçerinə nota göndərdi.
ərazilərinə təcavüz edərək onun hüquqlarını kobudcasına pozdu. Müstəqil 41
Azərbaycan dövlətini ləğv edən Qırmızı Ordunun müdaxiləsi Sovet tarixşünaslığında “inqilab” kimi xarakterizə edilirdi. Aprelin 27-də Azərbaycanın sərhədlərini keçən 11-ci Qırmızı Ordu aprelin 28-də Bakını, ardınca bütün Azərbaycanı işğal etdi.
zahirən səbəb Azərbaycan diviziyası zabitlərinin XI Qızıl Ordu qərargahından göndərilmiş zabitlərlə əvəz olunması oldu. 31 mayda dönə-dönə arxadan möhkəmləndirilən düşmən üsyanı yatırtdı. 13 min nəfərdən çox vətənpərvər şəhid oldu.
qarşı baş vermiş qüvvətli xalq üsyanlarından biri (29 may-13 iyun) Qarabağ xalq üsyanı başlandı. Üsyanın rəhbəri və istiqamətverici qüvvələri AXC ordusunun zabitləri və hərbi qulluqçuları idi. Qafqaz İslam Ordusunun keçmiş komandanı Nuri paşa və polkovnik Zeynalov üsyana rəhbərlik edirdilər. İyunun 10-da Qırmızı Ordu qüvvələri üsyançılara qarşı bütün cəbhə boyu hücuma keçdi. İyunun 13-də Şuşa müdafiəçilərinin də müqaviməti qırıldı.
Azərbaycandan İstanbula yardım xahişlərilə gəlmiş nümayəndələri Ənvər paşa ilə birlikdə qəbul edərək hərbi yardım göstərilməsi fikrini müdafiə etmiş, Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmlənməsi, Bakının Azərbaycanın paytaxtına çevrilməsi yolunda coşqun fəaliyyət göstərən Tələt paşa mühacirətdə olduğu Berlində Soqomon Tayleryan adlı erməni terrorçu tərəfindən qətlə yetirilmişdir. 4 avqust 1922: Böyük ictimai və siyasi xadim, Osmanlı Hərbiyyə naziri, Azərbaycana yardıma göndərilmiş Qafqaz İslam Ordusunun əsas təşkilatçısı və ilhamçısı Ənvər paşa indiki Tacikistan ərazisində Abi-Dərya çayı kənarında bolşevik qüvvələrilə döyüşdə şəhid olmuşdur. 15 may 1945: Qafqaz İslam Ordusunun əsas tərkibini təşkil edən 5-ci Qafqaz firqəsinin komandanı, Azərbaycanın xüsusən Bakının azad edilməsində fövqəladə hünər göstərən Bakı Mürsəl paşa İstanbulda vəfat etmişdir.
məhsullar istehsal edən Dəmir-tökmə fabriki açaraq burada silah-sursat istehsalı ilə məşğul olan Nuri paşa fabrikdə naməlum səbəblər üzündən baş verən partlayışda həlak olmuşdur.
42
MEHMET RIHTIM QAFQAZ İSLAM ORDUSUNUN XRONOLOGİYASI
Texniki redaktor: Rauf Kərimov Bədii redaktor: Elnur Əhmədov Korrektor: Suğra Osmanova
Yığılmağa verilmişdir: 15.09.2008. Çapa imzalanmışdır: 23.10.2008. Nəşrin ölçüsü: 60x90 1/16. Fiziki çap vərəqi: 6,5. Sifariş: 196. Sayı: 500 ədəd. Müqavilə qiyməti ilə.
NURLAR Nəşriyat Poliqrafiya Mərkəzi
Bakı, Az1122, Zərdabi pr. 78 / Tel: 4977021 Faks: 4971295 / E-poçtu: office@nurprint.com Yüklə 391,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|