31
Öz cazibədar xarici görünüĢü, elə o qədər də cazibədar xarakteri - ülfəti,
mərhəməti ilə, heç unuda bilmədiyi o tanımadığı türk əsgərinə qəlbən acıyıb axıtdığı
göz yaĢıyla əslindən-kökündən xəbər verən QarĢin bu Ģəkildə çox doğmadır.
ALÇALDILMIŞ VƏ TƏHQİR EDİLMİŞ
İNSANLARIN DOSTU DOSTOEVSKİ (1821-1881)
Dostoevskinin müasiri rus riyaziyyatçısı Rusiya EA-nın ilk qadın akademiki
yazıçı Sofya Kovalevskaya xatırlayır: Bir dəfə Dostoevski bizdə öz köhnə dostu ilə
qarĢılaĢdı. Onlar çoxdan görüĢmürlərmiĢ, indi bu iki dost
ətrafdakılara fikir vermədən yalnız hər ikisinə zövq verən
mövzulardan danıĢırdılar. Çox keçmədi ki, onların sənətdən,
ədəbiyyatdan baĢlayan söhbətləri gedib din üzərinə çıxdı.
Dostoevski mömin, dostu ateist idi. Söhbət qəlizləĢmiĢdi;
Dostoevski "Allah vardır!" deyə xüsusi vəcdlə qıĢqırırdı. Biz də
unutmuĢduq ki, bayram axĢamıdır, söhbətə elə aludə olmuĢduq
ki... Birdən yaxın kilsənin fərəhli zəng səsləri içəriyə doldu.
Dostoevski elə ehtizaza gəldi ki: Sanki göylə torpaq birləĢərək məni uddu və mən
allahın özünə qovuĢdum deyə həmin andaca deyə bildi. Siz sağlam adamlarsınız,
məni anlamazsınız. Məhəmməd inandırır ki, cənnətdə olmuĢ, onu görmüĢdür. Siz
ağıllı dəlilər isə ona Ģübhə edirsiniz. Amma o sızə düzünü deyir. O həqiqətən cənnəti
görmüĢdür. Dostoevski artıq bu sözləri sehirli pıçıltılarla deyirdi (15, s.27).
Dostoevski ədəbi mühitə qədəm qoyanda Krılov, PuĢkin, Lermontov kimi
"bahadırlar" yenicə əbədən susmuĢdular. Bununla da rus ədəbiyyatında lal bir boĢluq
açılmıĢdı.
Belə bir zamanda hərbi qulluqdan istefaya çıxan Fyodor Mixayloviç
Dostoevskinin "Yazıq adamlar" əsəri rus oxucularının qulağına yazıqların,
binəsiblərin ah-nalələrini çatdırdı və bu qulağı ağlaĢma səsləri ilə doldurdu; bu
acıma və mərhəmət xristian mühitində dərhal əks-səda verdi. Elə bu ilk əsəri də
Dostoevskinin bütün gələcək yaradıcılığının epiqrafı ola bildi. Bütün yaradıcılığı
boyu belə dərdli və yazıq adamlar onun ədəbi qəhrəmanları oldu. Onların fəlakətli
həyatı - həbsxanaya bənzər güzəranı və bu hıçqırıqlar, bu fəryadlar qəlbdən kənar
keçilə bilməzdi.
Onda uĢaqlıqdan ürəkkeçmə xəstəliyi vardı. Yüksək emosiyalar onu özündən
çıxarırdı. Bu ən çoxu acımadan, rəhmdillikdən doğulduğu kimi, gözəlliklər
qarĢısında ağır heyrət nəticəsində də baĢ verə bilərdi. Fövqəladə gözəl qadın
qarĢısında, çoxlarının gözləri önündə bir ziyafətdə o qəĢĢ edərək özündən getmiĢdi
(9, s.386).
Bu çılğınlıq onun "bəzəyi" idi. Moskvada PuĢkinin abidəsinin açılıĢında elə
həyəcanlı nitq söyləmiĢdi ki, ondan sonra gözəl ədəbiyyatĢünas sayılan Ġvan
32
Aksakov öz sözündən imtina etmiĢdi. Bu çıxıĢdan sonra elə alqıĢlar qopur ki, onun
əllərini təĢəkkür üçün əllərinə alan gənc də çıldırıb bayılır (9, s.581).
Bu ürəkkeçmə onun qəhrəmanlarının da bir çoxunda var idi. Ömrü boyu
alçaldılan və təhqir edilən bu insanlar yarımdəli idilər. Yazıçının özünün duyduğu
əzabları və iztirabları zavallı qəhrəmanları da təbii bir tərzdə - dəlilik içində
daĢımaqda idi. Əsil əzabkeĢ idi; gənclik havasına uyub qoĢulduğu gizli təĢkilatın
fəal üzvü kimi ölümə məhkum olması, son anda əfv olunmaq, həbsxana, sürgün,
daha sonra isə sarayda qəbullar, ehtiram-ehtiĢam, ona büt kimi baxan Ģahzadələr,
yüksək saray əyanları.
Taleyə bax, necə amansız, necə də lütfkar, səxavətli!
Qumarbaz idi: asan, yüngül yolla qazanılan pul ona ağır, müdhiĢ nəticələr
bəxĢ edirdi.
Arvadının paltarlarına qədər uduzurdu (30, s. 156-167).
Ağlayırdı, tövbə edirdi, təkrar qumar masasına dönürdü, yenidən and-qəsəm.
Onu yalnız özündən 24 yaĢ kiçik olan arvadı - son məhəbbəti Anya baĢa düĢüb
bağıĢlaya bilirdi.
...Dostoevskilər nəslinin gerbi ay-ulduzludur; bu gerbdə çalın-çarpaz
qoyulmuĢ yatağan və ox təsvir olunmuĢdu. Bu təsvirin hər iki tərəfində çiynində
oxla dolu sadağı olan, kaftanı qurĢaqla bağlanmıĢ, Ģalvarının balağını yumĢaq
sapoqlara (uzunboğaz çəkmə) salmıĢ iki silahlı türk əks olunmuĢdu (9, s.68).
Belə bir gerb özü bu ailənin birbaĢa pravoslav nəsillərə mənsub olmadığını
aydın göstərməkdədir.
Dostoevskinin kiçik qardaĢı hələ yazıçının sağlığından yazmağa baĢladığı
xatirələrində özlərinin Litva zadəganlarından olduqlarını göstərir. Sonradan
Ukraynada məskunlaĢdıqlarını və ruhani babalarınadək bu Ģəcərənin tarixini uzada
bilir. Əsl mənĢələri haqqında bilərəkdən və ya bilməyərəkdən susur (15,s.31).
Ġnqilabdan hələ çox əvvəldən xaricdə yerləĢən yazıçının öz qızı Lyuba da
özlərinin mənĢəcə ruslara mənsub olmalarını bilmərrə inkar edir. Hər yerdə atasının
Norman-Litva əsilli olduğunu israrla qeyd edir. Zira ana nənəsi də Ġsveçdən gəlmiĢdi
bu qızın.
Dostoevskilər nəsli əvvəllər ĠrtiĢ adlanırdı. Bu familiya müxtəlif mənbələrdə
müxtəlif Ģəkillərdə - RtiĢeviç, ĠrtiĢeviç, ArtıĢeviç yazılır. Sonralar güclü və nüfuzlu
rus familiyası kimi tanınan RtiĢev belə yaranır (44, s.84). Bu familiya Azərbaycanın
taleyində görünür: Rusiya və Ġran arasında Gülüstan müqaviləsi bağlanarkən rus
höküməti tərəfdən aktı imzalayan həmin soydan olan baĢ komandan Nikolay RtiĢev
idi.
Bəs RtiĢevlər (əslində ArtıĢevlər: rus danıĢıq dilinə xas olaraq söz baĢındakı
sait səs düĢür) kimdir?
Bilindiyi üzrə Qızıl Orda öz qüdrətini Əmir Teymurun ardıcıl hücumları
nəticəsində itirməyə baĢlamıĢdı. Qızıl Ordadakı parçalanmanı daxili çəkiĢmələr də
sürətləndirirdi. Rus zadəganlarının Ģəcərə kitabında da göstərildiyi kimi 1389-cu ildə
Dostları ilə paylaş: |