Мир культуры
Yüklə 50,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- МИР КУЛЬТУРЫ
- THE WORLD OF CULTURE
- V.ŞTERNİN “ŞÜURUN YANLIŞLIQLARI” ANLAYIŞINA DAİR Xülasə
- Шафаят Абдуллаева О понятии «ощибки сознания» В.Штерна Резюме
- Shafayat Abdullayeva About Shtern”s consept of “error of consciousness” Summary
- Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı
| 169
MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI Elmi-nəzəri məcmuə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, XXIIII buraxılış, Bakı, 2012 МИР КУЛЬТУРЫ Научно-теоретический сборник Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств, ХХIII выпуск, Баку, 2012
Scientific-theoretical bulletin Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХIII edition, Baku, 2012
V.ŞTERNİN “ŞÜURUN YANLIŞLIQLARI” ANLAYIŞINA DAİR Xülasə: Məqalə görkəmli alman psixoloqu V.Şternin psixika, şüur, şüursuzluq, onların fərqi və vəhdəti, yaşantıların dərk edilməsinə aid fikirlərinə həsr olunmuşdur. Məqalədə göstərilmişdir ki, V.Şternə görə şüurun məzmunu bu dünyanın dəqiqi əkssi olmayıb, onun ayrı-ayrı tərəflərinin təxmini əksidir. Şüur prinsipial olaraq “Mən”-in dərinliklərinə vara bilmir.
Polani Dünya haqqında bizim fikirlərimizi subyüktivlikdən azad etmək cəhdləri absurddur Polani O da absurddur ki, guya yeni istiqamət insan haqqında elmi xilas edəcək Rocers
İlk dəfə psixologiya elminə “intellekt əmsalı”nı (İQ) gətirən görkəmli alman psixoloqu və filosofu Vilyam Ştern (1871-1938) əsasən differensial və uşaq psixologiya ilə məşgul olsa da, personalitik psixologiya sahəsində də uğurlu tədqiqatların müəllifdir. “Personalitik psixologiya” (1) əsərində psixikanın mahiyyətini izah edən V,Ştern psixikanı “şəxsiyyəyin daxilinə yönəlmək” kimi təqdim etmiş və ilk dəfə “şüurun yan- lışlıqları” ifadəsini işlətmişdir. Psixikasının mahiyyətini “şüur və şüursuzluğun məc- musu” kimi izah edən V.Ştern şəxsiyyətin həyatında şüurn çöyük rol oynadığını gös- tərməklə yanaşı, şüursuzluğun da böyükb rol oynadığını vurğulamışdır. Onun fikrincə,
170
şüurla əlaqəli olan şüursuzluq şəxsiyyətin strukturunda pozitiv xarakterə malikdir, lakin belə əlaqəyə baxmayaraq, şüursuzluq “daxilə yönəlmiş aktın deyildir.” Deməli, Şternin “şüursuzluğu” şüurla əlaqəsi olsa da, ondan aslı olmadan mövcud olan mahiyyətidir. Lakin maraq doğuran başqa məsələdir: Şternə görə, şüursuzluq daxili xarakter alan dərk edilmiş yaşantıların (переживани) nəticəsi kimi də yarana bilər. Bu məqamda V.Şternin şüur haqqında bir fikrinə nəzər salaq:- Şüurun məzmunu bu dünyanın dəqiq əksi olmayıb, onun ayrı-ayrı tərəflərinin təxmini əksidir- və onu yadda saxlayaq. İndi qayıdaq onun yaşantılar haqqındakı fikrinə. V.Şternə görə “həyat hadisələri” daxili aləmə yol tapanda yaşantıya çevrilir. Lakin həyat hadisə- lərinin daxili aləmə keçməsi üçün onlar şüura proyeksiya etməlidirlər, yəni dərk olunmalıdırlar. Deməli, V.Şternə görə “hadisələr” nə qədər daxilə “girə” bilirlərsə, bir o qədər də yaşantıya çevrilirlər. Bizcə, bunun belə başa düşmək lazımdır ki, “hadisələr” nə qədər dərk olunurlarsa,bir o qədər də “daxili” olurlar və həmin qədər də yaşanmış olurlar. Şüurun qeyri-dəqiqliyi haqqındakı yadda saxladığımız müddəaya görə “hadisələrin”əksinin də qeyri-dəqiq olma ehtimalı böyükdür. Yaşantı nədir? Şternə görə yaşantı “Mən”lə dünya, subyektlə obyekt arasında canlı vəhdətin daöılmasıdır. “Yaşantılar” “mən”in tam və aydın olmayan,fraqmentar və qeyri- dəqiq olan, hətta ola bilər ki,təhrif olunmuş proyeksiyasıdır,zira şüur prinsipial olaraq “mən”in dərinliklərinə vara bilmir” (1,s.681).Eynilə qavrayışda və xatırlamada obyektiv aləmin müəyyən sahələri simvollaşır və bu halda, yuxarıda qeydetdiyimiz kim, şüurun məzmunu bu dünyanın dəqiq əksi olmayıb, onun ayrı-ayrı tərəflərinin təxmini əksidir. Bu, məzmun dünyanın “işlənmiş”- dəyişdirilmiş modelidir. Bu məqamda belə bir sul ortaya çıxır ki,”Şüur nə üçün dünyanı olduğu kimi əks etdirmir?” V.Ştern belə cavab verir:”İnsan nə qədər obyektivliyə can atsa da, heç vaxt “Mən”lə dünya arasında sıx konvergent əlaqələri tam qırmaq mümkün olmayacaq, insan həmişə obyektləri özbildiyi kimi, öz subyektivliyipərdəsi ilə qavrayır, xatırlayır və fikirləşir”(1,s.681). Və V.Ştern bunu “şüurun yanlışlıqları” adlandırır. O, qeyd edir ki: “şüurun yanlışlıqları onu bildirir ki, predmetlə yaşantının məzmunuarasında fərqlər ola bilər” (1,s.681). Ən maraqlısı insanın daxili aləmi – hiss-həyəcanları obyektə çevriləndə baş verir. V.Şternə görə, şüurun belə yanlışlıqları hisslərdə də ola bilər:”Mənim hisslərim mənim halətim haqda mənə yanlış informasiya verər;mə öz motivlərimi arzu-istəklərimi səhv olaraq hərəkətlərimin (davranışımın-A.Ş.) həqiqi səbəbi kimi dərk edirəm; mənim öz “Mən”im” haqqında biliklərim həqiqətə uyğun deyil (1,s.682). Deməli, hər cür yaşantı şəxsiyyətin özünüdərki ola bilməz. Beləliklə, V.Şternə grə şüurun yanlışlıqları insanın dünyanı (həyat hadisələrini) və öz daxili aləmini qavrayanda, dərk edəndə baş verir ki,bunu da səbəbi subyektivlikdir. Sul verək: Subyektivlik nədir? Fenomenoloji fəlsəfə (Hüsserl və b.)və ondan qaynaqlanaraq yaranan fenomenoloji psixologiya,daha dəqiq desək psixologiyada fenomenoloji yanaşma (2,s.578) K.Rocersin timsalında buna cavab verməyə səhv edir. Belə ki, subyektivlik K.Rocersə görə psixoloji reallıqdır”(3).Psixoloji reallıq insanın daxili aləmi – onun hissləri,qavrayışı, təsəvvürləri, mühakimələri, təfəkkürü, arzuları, yönəlişliyi, mövqesi, dünyagörüşüdür. Lakin bu, başqa bir məqalənin mövzusudur (4) (məsələn,subyektivliyin kompanenti kimi çıxış edən yönəlişliyin qavrayışa nail olmaq üçün necə formaladırmalı və.s.) Bizə maraqlı görünən başqa məsələdir: Şüur daxili aləmə aid deyilmi? Əslində şüur həm xarici, həm də daxili aləmlə əlaqəli olan fenomendir və fikrimizcə, birbaşa psixikaya xidmət edir. Psixikanın tamlığını, tarazlığını qoruyur. Şüurun səhvləri insanın daxili aləminə xidmət etmək üçündür. Məhz psixikanın qorunması üçün psixoloji müdafiə mexanizmi işə düşür,şüurun yanlışlıqları bu səbəbdən yaranır. Şüurun yanlışlıqları psixi müdafiə qatıdır. Mən hadisəni istədiyim
171
kimi qavrayıram, onu arzuladığım kimi “yozuram”, mənim interpreatsiyam mənim yönəlişliyimə, mənim mövqemə uyğundur. Əgər mən nə isə hardasa görüb, onu mənə uyğun qavrayırımsa, dəyərləndirirəmsə psixikam təmin olunur (hansısa maddi olmayan tələbatım təmin olunur), razılıqyaşayır, əks halda isə dissonanas, məhz koqnitiv dissonanas baş verir. Şüurun yanlışlıqları bizim istədiyimiz “həqiqəti” var-o, yanlış olsa belə!
Lakin şüurun yalışlıqları heç də həmişə psixikaya xidmət etmir. Əgər bu yanlışlıqlar tarazlığı pozursa (məs.günah hissi), bu yanlışlıqlardan xilas olmağın da yolu elə şüurdadır. Alman psixoloqu Kurt Teppervaynın dediyi kimi, “zindandan” (əzablar nəzərdə tutulur-A.Ş.) pəncərə daxilə açılır. Bircə anlıq, cəmi barcə anlıq “düzgün fikir” (bu, obyektivfikirdirmi, görəsən?!-A.S.) şüurundan keçirəbilsən (şüurunda yerləşdirə biləsən), zindandan qurtula bilərsən” (5,s.205). Yuxarıda deyilənlər insanın öz daxili aləmini dərk edib-etməməsinə aiddir. İndi iki insanın bir-birini, bir-birinin daxili aləmini, hisslərini başa düşməsi prosesində V.Şternin “şüurun yanlışlıqları”nı nəzərdən keçirməyə cəhd edək. Hətta öz daxili aləmini dərk etməkdə yanlışlıqlara yol verən əlahəzrət şüur,görəsən başqa adamların daxilini başa düşməyə yönələndə nə baş verir? Daxili aləm-hiss və həyəcanlar baxışlarda, tutaq ki, jestlərdə, səs tonunda və davranışda təzahür edir. Və biz bunları oxumağı bacarmalıyıq ki, burda şüursuz keçinmək olmaz. Məsələ bazam onları necə “oxumağımızdadır.” Əgər insan baxışlardan bir şey, davranışdan başqa şey oxuyursa, belə informasiyaya malik olan şüurun buraxacağı yanlışlıqları təsəvvür etmək olar. Şübhəsiz ki, burda şüurun yanlışlıqları üçün geniş imkanlar açılır. İnformasiyanın azlığından təxəyyül işə düşür və fantaziya rəngarəng ehtimalları, necə dəyərlər,şüura təklif edir. S.Xəlilovun sözləri ilə desək, “hisslərin dərk edilməsi və dərketdiyinin yaşanması” baş verir (6,s.192-197). S.Xəlilov bunu şəxsin öz hisslərinin dərki haqqında deyib, bizim dediyimiz isə başqasının hisslərinin qavranılmasından yaranan yanlışlıqların dərk edilməsinə aiddir. Belə şüur yanlışlıqlar, istər pozitiv, istər neqativ istiqamətli olmasından asılı olmayaraq, tez-tez müşahidə olunur. Nə yaxşı ki, insan təkcə şüur hadisəsi deyil, nə yaxşı ki, subyektivliyin strukturunda başqa definisiyalar da vardır. Nə yaxşı ki, “duyğular duyğu vasitəsi ilə duyulur”(7,s.24) və bununla da şüurun yanlışlıqlarına yer qalmır. Əlbəttə, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlləri üçün görkəmli filosof və psixoloqların insanı tədqiqat obyekti etmələri,onun daxili aləmini, ümumiyyətlə, subyektivliyi önə çəkmələri fenomenoloji fəlsəfənin və psixoloji fenomenologiyanın yaranması üçün elmi zəmin (elmi lay) yaradırdı ki, V.Şternin fikirləri də məhz bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir.
1. Штерн В. Персоналитическая психология. //В к Н: Историуа психологии. ХХ век./Под ред.П.Я.Галъперина, А.Н.Ждан. 4-е изд.- М.; Академический Проект; Екатеринвург: Дело- вая книга, 2002-832с. 2.
3.
Роджерс К. Стонавление личиости. Взгляд ИА психотерапию. Пер. М.Злотника, изд-во: Эксмо-Пресс, 2001,-416с. 4.
Fbdullayeva Ş. Pozitiv həyat yönəlişliyi.//Dövlət İdarəçiliyi: nəzəriyyə və prakyika//, 2011,N2, səh.235-242 5.
6.
Xəlilov S.//Fəlsəfə və social-siyasi elmlər//, 2010,N4. 7.
Xəlilov S.Məhəbbət və intellekt. Fəlsəfi esserlər. Bakı, “Nurlan”, 2006,-176s.
172
Шафаят Абдуллаева О понятии «ощибки сознания» В.Штерна Резюме
Статья посвяшено на взгляды В.Штерна о психике, сознание, вессознательное, об осознании переживаний и проекции «Я» на сознание. Автор показывает, что согласно Штерну содержания есть неточное отражение этого мира, приблизительное отражение его отделных сторон. Ибо сознание принципиально не может достичь глубочайших слоев «Я». Ключевые слова: сознание, бессознательное, пережевание, субьективности, ощивки сознания
About Shtern”s consept of “error of consciousness” Summary
The article is devoted to the prominent German psycologist V.Shtern’s thoughts regarding his con- sciousness and unconsciousness, their difference and combination, realization of experiences, the projection of “I” in consciousness. The author shows that according to Shtern the content of consciousness is intexact reflection of this world, and approximate reflection of its separate sides. Fundamentally consciousness is unable to reach the deepest layers of the “I”. Keywords: consciousness, experiences, subjectivity, errors of consciousness.
Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 05.03.2012 Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi: 13.03.2012 Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi: 13.04.2012 Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zərifə Əliyeva ADMİU -nun Elmi Şurasının 01 iyun 2012-ci il, 8 saylı qərarı ilə çap olunur.
Yüklə 50,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|