BAŞLIQ HEADER
12 MİRAS SENTYABR SEPTEMBER
BAŞ ReDAKtOR
Qafar Cəbiyev, tarix elmləri doktoru
AzƏRBAyCAN – AVROPA ƏLAQƏLƏRI
Hər kəsə bəlli olduğu kimi erkən sivilizasiya min illər öncə
Şərqdə intişar tapıb. Misirdə, Çində, Babilistanda bu gün də
dünyanı heyrətləndirən ilkin və nadir mədəniyyət inciləri
meydana gəlib. Bəşəriyyətin bu gün Ipək yolu kimi tanıdığı
o tarixi yol təkcə Çində və Yaponiyada istehsal olunan ipək
məmulatlarının deyil, həm də mədəniyyətlərin qarşılıqlı
transferi yolu olub. Xalqların köçü, hərbi yürüşlər və yeni-ye-
ni ərazilərin fəthi son nəticədə dağıntı və məhrumiyyətlərlə
yanaşı, nə qədər təəccüblü olsa da ilk vaxtlar həm də
mədəniyyətlərin mübadiləsi üçün zəmin olub. Şərq Avropanı,
Avropa da Şərqi əvvəlcə məhz bu yolla tanıyıb.
Azərbaycan Avropa ilə Şərqin qovşağında, həm də old-
uqca əlverişli geosiyasi məkanda yerləşən qədim və zəngin
mədəniyyət ölkəsidir. Azərbaycan ərazisində insanların erkən
məskunlaşma tarixi 2000000 ildən artıqdır. Əlverişli geosiya-
si məkanda yerləşməsi, qədim tarixi və zəngin mədəniyyət
ənənələri Azərbaycanın həm də əsrlər boyu mədəniyyətlərin
transferindəki xüsusi yeri olduğundan xəbər verir. Bəli,
Azərbaycan əsrlər boyu böyük orduların toqquşduğu, səyyah
və tacirlərin tez-tez rastlaşdığı, görüşdüyü və mübadilə
apardığı bir ölkə olub.
Antik və orta əsrlər dövründə Avropa və Azərbaycan əlaqələri
daim yüksələn xətt boyunca inkişaf edib. Azərbaycan
ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar edilən
çoxsaylı tapıntılar Qədim Roma və Bizansla olan ticarət və
mədəni əlaqələrə dəlalət edir. VII əsrdə yaşayıb yaratmış Al-
ban tarixçisi Musa Kalankatlının “Albaniya tarixi” əsərində
Albaniya-Bizans əlaqələrinə dair çox qiymətli məlumatlar
var. Həmin əsərdə Bizans imperatoru II Konstantın Al-
ban hökmdarı Cavanşirlə yazızşmaları və görüşləri, onlar
arasındakı dostluq və müttəfiqlik əlaqələri, Bizans impera-
torlaru tərəfindən Alban hökmdarına verilən çox qiymətli
hədiyyələr və rütbələr barədə çox ətraflı məlumatlar verilir.
Hələ XIII əsrdə Mərkəzi Asiyadan Çinədək olan ölkələri
səyahət etmiş italyan səyyahı Marko Polonun, Venetsiya
Respublikasının 1474-75-ci illərdə Azərbaycan – Ağqoyunlu
dövlətində səfiri olmuş Ambroco Kontarininin, 1635-39-
cu illərdə Azərbaycan Səfəvilər dövlətində səyahətdə olmuş
Alman alim –diplomantı AdamOlearinin xatirə və qeydləri
orta əsrlərdə Avropa –Azərbaycan münasibətlərinin palitrası
və dinamikasını öyrənmək baxımından olduqca dəyərli
mənbələrdir.
Göründüyü kimi, Ağqoyunlular və Səfəvilər dövründə
Azərbaycan – Avropa əlaqələri yeni, nisbətən daha ak-
tiv mərhələyə yüksəlib. Azərbaycan - Avropa əlaqələrinin
qurulması və tənzimlənməsində Ağqoyunlu hökmdarı Uzun
Həsənin anası, görkəmli Azərbaycan diplomatı Sara xatu-
nun xidmətləri xüsusi olaraq qeyd olunmağa layiqdir. Məhz
onun diplomatik fəaliyyəti sayəsində Venetsiya krallığı ilə
Ağqoyunlu dövləti arasında əlaqələr güclənib. Xatırladaq
ki, o dönəmdə Venetsiyanın toxuculuq manufakturaları
başlıca olaraq Azərbaycandan gətirilən xam ipək hesabına
işləyirdi. Bu səbəbdən Venetsiya tərəfi də Ağqoyunlu dövləti
ilə işgüzar münasibətlərin inkişafında maraqlı idi. Venet-
siya diplomatları Katerino Zeno, İosafat Barbaro, Ambroc-
co Kontarini və başqaları Təbrizə məhz elə bu məqsədlə
göndərilmişdi. Öz növbəsində Ağqoyunlu hökmdarı Uzun
Həsənin elçiləri Həsən, Məhəmməd, Murad və başqaları da
Venetsiya, Neapol və Romada danışıqlar aparırdı.
Son illər Azərbaycan ərazisində, o cümlədən Ağsuda
aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Azərbaycan-
Avropa əlaqələrinin indiyədək elmə məlum olmayan bir
çox məqamlarına da aydınlıq gətirmək imkanları yaranıb.
Məsələn, Ağsuda tapılan nəfis şüşə və çini məmulatının böyük
bir hissəsi Britaniya istehsalıdır. Bu, o deməkdir ki, Ağsu
əhalisi hələ XVIII əsrdə süfrə və mətbəx düzəni baxımından
Avropa şəhərlərindən demək olar ki, az fərqlənirdi. 2012-ci
ildə Ağsu qazıntıları zamanı aşkar olunmuş XVIII əsrə aid
qızıl Holland dukatlarından ibarət dəfinə də Azərbaycanın
Avropa şəhərləri ilə ticarət əlaqələrinin səviyyəsi və miqyası
barədə çox şey deyir.
Azərbaycan – Avropa əlaqələrinin keçmişi, bu günü və
gələcək perspektivləri barədə çox şey demək olar. Ən ümu-
mi və diqqət çəkən məqamlar isə ondan ibarətdir ki, bir za-
manlar ucu-bucağı görünməyən karvanlar qədim Ipək yolu
ilə Azərbaycandan Qərbə-Avropaya ipək, xəz, təbii boyaq
maddələri və quru meyvə aparıb. Maraqlıdır ki, Azərbaycan
bu gün də özünün strateji məhsullarını Qərbə ötürür. Orta
əsrlər dövründə tək İpək yolu işləyirdi. İndi isə bir zamanlar
dəvə karvanlarının tozanaq etdiyi quru yollarla yanaşı, həm
də neft və qaz kəmərləri, dəmir yolu, hava və su nəqliyyatı
yolları da Azərbaycanı Avropa ilə birləşdirir.