«Qədim Tiflis adları», Tbilisi 1985.)
«Dərə»nin Azərbaycan-türk sözü olduğundan, «Dərəcala» toponiminin Dirsicala, Darsicala kimi
gürcü variantına çevrilməsi ağlabatan və inandırıcıdır.
Dirsicala meydanı – Dirsicala bağları yaxınlığında Mamukas sopelinin (Mamuka kəndinin) qərbində
yerləşirdi. Bu, böyük yaşayış məhəlləsi idi. Müqəddəs Barbare kilsəsindən 31 saylı zavodun
ərazisinə qədər ərazini əhatə edirdi. Onun əsas məhvəri indiki Xmelnitski küçəsi idi.
Teymuraz Beridze bu sözün Azərbaycan mənşəli sözdən düzəldiyinin inandırıcı olması üçün Kaxetdə
bu gün də Uzundərə adlı dərənin mövcudluğunu misal gətirir.
Divanxana (Katiblik) – Çar meydanında yer adı. Gürcü çarı Svimonun sarayı yaxınlığında olub.
1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarın Tiflisə hücumu zamanı dağıdılmışdır.
Dovşan calası – Avlabarda yer. (Dəqiq yeri müəyyən olunmamışdır.)
Duknisxev – Dükan vadisi – Kür çayının sağ sahilini Samqor ilə birləşdirir.
Dükan torpaqları – Kiket kəndinin şimalında Samadlo yaxınlığında yamac və əkin sahəsi.
Eşşək körpüsü – Kürün aşağı hissəsində son vaxtlaradək mövcud olan Ortacala adası öz bağları ilə
məşhur idi. Bu bağlar Tiflis əhalisini meyvə və tərəvəz ilə təmin edirdi. Sahil küçələrinin salınması
zamanı Kürün qolu yox oldu və ada daha mövcud deyildir. Əvvəllər adanı sağ sahil ilə şahnişinlərə,
qozlalara qoyulmuş dar ağac körpüsü birləşdirirdi. Onu tiflislilər «Eşşək körpüsü» adlandırdılar.
Belə ki, bu körpü ilə dolu səbətlərlə uzunqulaqlar meyvə daşıyırdı. Sonralar qədim Metex körpüsü də
belə adlandı. Belə ki, bu körpü ilə nəqliyyatın hərəkəti qadağan idi.
Fasulxana – Tatar meydanının (indiki Qorqasal) şimal-şərq hissəsində, Zərrafxana yaxınlığında olan
yer. 1678-ci il «Nasğidoba» kitabında xatırlanmışdır.
Firənglər – Fransızlar məhəlləsi – İndiki 1 may küçəsində katolik (fransızlar) kilsəsi yerləşirdi. Buna
görə də küçə Fransızlar küçəsi, kilsənin ətrafyanı qəsəbəsi isə – Fransızlar məhəlləsi adlanırdı.
Əncirli cala – Baqeb kəndi yaxınlığında dar yamacın ətəklərində yerləşir.
Əncirli dərə – Dabbağxana dərəsi çayı üzərində bir aşırımlı körpü olub. Bu körpü Vaxuşti
Baqrationinin 1735-ci il planında «Okoyevlərin körpüsü» adı ilə göstərilmişdir. Hazırda həmin
körpünün çatma tağtavanı qalmışdır. Bu körpü bütün tikinti göstəricilərinə görə XVII əsrə aiddir.
Gəncə qapısı – Onun başqa adları da mövcud idi: İrəvan qapısı, Cənub qapısı, Sololak qapısı,
Qapılar qapısı, Ucarma qapısı. Şəki qalasının – Narınqalanın da Şirvan və Gəncə adlanan
darvazaları var idi. «Şərqdən və cənubdan Tiflisə daxil olan əsas ticarət yolunda yerləşirdi» (XI
əsrin salnaməçisi Cavanşir). Bu yol Seyidabaddan keçərək cənub hasar qapısından daxil olurdu, buna
görə də ona Cənub qapısı da deyilirdi. Elə buraya Tabaxmeldən və Krtsanisdən də yol gəlirdi. Bu yol
əsas yol idi və buna görə də ona Qapılar qapısı da deyilirdi. Orta əsrlərin ənənəsinə görə şəhərə
daxil olan yolun adını həmin yerə qoyurdular. Gəncə qapısı adı da belə yaranmışdı. Gəncə qapısı
şəhər barısının cənub hissəsində bərqərar olunduğu qayanın dibində yerləşirdi. Gəncə qapısının
yaxınlığında Savkis çayı axırdı. Həmin çayın üzərində də körpü var idi ki, o da Gəncə qapısının
körpüsü adlanırdı.
Gorxana – Şəhərin Saburtalo rayonunda geniş ərazi olan Delisinin qərbindəki yerin adı olub. İndi bu
yerdə yeni mikrorayon salınmışdır. Şair-akademik İosif Qrişaşvilinin yazdığına görə, indiki Nəbatat
bağındakı müsəlman qəbiristanlığı əvvəllər də, indi də Gorxana adlandırılmışdır.
İndiki Aleksandr bağının yuxarı hissəsində, təxminən bu günkü Corciaşvili küçəsinin üst tərəfində
şahzadə Vaxuşti «Tatar qəbiristanlığı»nın da olduğunu göstərir.
Gümüşün yolu – Avlabardan başlayaraq şimal-qərb tərəfə uzanırdı. 1735-ci il Tiflis planında qeyd
olunmuşdur.
Hamam qapısı (Seyidabad qapısı) – Tiflisin 1800-cü il planına uyğun olaraq şəhərin şərq divarında,
onun orta hissəsində, Savkis körpüsü üzərində yerləşirdi. Hamam qapısı şəhəri Hamamlar məhəlləsi
və Seyidabad ilə birləşdirirdi. Bu ad onunla izah olunur ki, onun yönü Hamamlar məhəlləsinə doğru
idi. Hamam qapısı təxminən indiki Qrişaşvili küçəsinin mehvərində yerləşirdi. Hamam qapısından
yolçu bugünkü Boyaqçılar küçəsi ilə gedən yolla Qala, daha doğrusu Tatar (indiki Qorqasal)
meydanına çıxırdı.
Adi şəhər qapısı gömrük məntəqəsi təyinatını yerinə yetirirdi. Belə ki, məsələn, Rostom çarın
(Xosrov Mirzənin) əmrində (17-ci əsrin 40-cı illəri) konkret olaraq gömrüyün miqdarı göstərilmişdi
ki, qala işçiləri şəhərə daxil olan tacirlərdən gətirilən mallara uyğun olaraq gömrük rüsumu alırdılar.
Buna görə də İ.Paskeviç tərəfindən 1785-ci ildə tərtib edilmiş Tiflis planında Hamam qapısı 53
nömrə ilə, gömrük məntəqəsi kimi göstərilmişdir.
Hamamlar məhəlləsi – Bu məhəllə Tiflisin ən qədim hissəsidir. İlk yurd burda salınmış, Tiflisin
beşiyi burda yaranmışdır. Bu məhəlləni və onun həndəvərlərini əsil Tiflis adlandırırlar. O, bilavasitə
şəhərin qəsrinə – qalasına söykənirdi. Hamamlar məhəlləsində və onun həndəvərindəki Seyidabadda
orta əsrlərdə əsasən müsəlmanlar məskunlaşmışdı. Vaxuşti Baqrationi yazır: «Qayadan Tiflisə isti su
axır, onun altı hamamı var».
Tiflis hamamlarının müalicəvi xüsusiyyəti barəsində əfsanə mövcuddur:«Gürcüstan çarı meşədə
(indiki Tiflisin yerləşdiyi ərazidə) ov ovlayarkən maralı oxla yaralamışdır. Qana bulaşmış maral
kükürdlü bulağa yıxılmış, qanı yuyulmuşdur. O, sonra sahilə çıxaraq çarın gözü önündə meşəyə doğru
götürülmüşdür. Sən demə, isti suya girən maralın qanı kəsilmiş və yara tamamilə sağalmışdır».
Səyyah Jan Şarden qeyd edir: «Tiflis hamamlarının suyu kükürdlüdür, çox isti və yaxşı olmasına görə
burda çimirlər, eləcə də xəstəlikləri də müalicə etmişdir...».
Vaxuşti Baqrationi Hamamlar məhəlləsini Seyidabadın bir hissəsi kimi göstərir. Poruçik V. Çuykonun
tərtib etdiyi 1800-cü il planında isə həmin vaxtlar Seyidabadın qalan ərazisində yaşayış məntəqəsi
olmadığından və tamamilə bağlarla əhatə olduğundan yalnız Hamamlar məhəlləsi göstərilmişdir.
Hamamlar məhəlləsi. XIX əsrin fotosu
Hamamlar küçəsi. XIX əsrin fotosu
Çekalina. Bəzəkli Hamam. 1860-cı illər
Bəzəkli hamam