MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
- ŞAGİRDLƏRƏ NECƏ MƏNİMSƏDİRƏM
Misir S əfərov 6 QRAMMATİK TƏHLİL VƏ YEKUN TƏKRAR Az ərbaycan dili tədrisində istifadə edilən metodik yollardan biri d ə qrammatik təhlildir. Qrammatik təhlil orta m əktəbdə Azərbaycan dili üzrə aparılan bütün təlim növl əri ilə sıx əlaqədardır. Bu təhlildən yalnız qrammatik qaydaların öyrənilməsində deyil, orfoqrafiya, durğu işarə- l əri, leksika, üslubiyyat üzrə aparılan məşğələlərdə də geniş istifadə edilməlidir. Qrammatik t əhlilin böyük təlim əhəmiyyətindən biri d ə Azərbaycan dilindən keçilmiş materialların təkrarı zamanı ondan istifadə etməkdir. Aydın məsələdir ki, orta m əktəbdə təkrarın bir sıra növlərindən istifadə edilir. Dərs ilinin əvvəlində aparılan təkrar, cari təkrar, ümumiləşdirici v ə sistemləşdirici təkrar, dərs ilinin axırında aparılan təkrar V-VII sinifl ərdə imtahanların aparılması ilə əlaqədar hazırda dərs ilinin sonunda aparılan təkrardan məktəblə- rimizd ə geniş istifadə olunur. Məlumdur ki, bu təkrar zamanı müəllim keçmişdə öyrədilmiş materialların şagird- l ərin zehnində yenidən bərpasına çalışır. Mən təkrar zamanı qrammatik təhlilin bütün növlərində istifadə edir əm. V sinifdə qrammatikanın morfologiya hissəsinin əsasən keçilib qurtarmasını nəzərə alaraq fonetik, morfo- loji t əhlildən istifadə edirəm. Dilin öyrənilməsində fonetik t əhlilin böyük praktik əhəmiyyəti vardır. Fonetik təhlil şagirdlərə orfoqrafiya və tələffüz qaydalarını, eləcə də morfologiyanı yaxşı öyrənməkdə kömək edir. Təhlil iki Az ərbaycan dili məsələləri 7 m ərhələdə - şifahi və yazılı aparılır. Mən təhlil üçün, əsasən, yazılışı çətin olan sözləri seçirəm. Məsələn, tutaq ki, “aerodrom” sözünü fonetik t əhlil etmək lazımdır. Bunun üçün birinci növb ədə şagirdlərə şifahi olaraq aşağıdakıları çatdırıram: “Aerodrom” sözünü təhrif edərək “ayrıdırom” və yaxud təyyarə dayanan yer kimi deyirik. Bel əliklə, sözün yazılı şəklindəki 8 hərfdən çox səs eşidirik və işlədirik. Sözdə dörd sait vardır, bunun üçün də söz dördhecalıdır. Vurğu əsasən axırıncı hecada eşidilir. Ah əng qanunu pozulur. Sonra yazılı təhlil başlayır. Yazılı təhlildə sait, samit s əslər araşdırılır. Göründüyü kimi, fonetik təhlil üsulu fonetika b əhsində keçilmişlərin bütünlükdə yenidən yada salınması və möhkəmləndirilməsində əsas vasitədir. Yekun t əkrarların aparılmasında morfoloji təhlildən istifad ə etmək də böyük əhəmiyyətə malikdir. Morfoloji t əhlil iki formada aparılır: sözün quruluşuna görə və nitq hiss ələridə görə. Bu təhlildən dərs ilinin sonunda aşağı- dakı şəkildə istifadə edirəm: V sinifdə yuxarıda dediyimiz kimi, əsas nitq hissələri tədris olunub qurtarır. İsim b əhsinin təkrarı zamanı şagirdlərə ismin təhlil sxemini xatırladıram. Eləcə də sifətin, sayın, əvəzliyin, feil və z ərfin təhlil sxemlərini həmin nitq hissələrinin təhlili və t əkrarı zamanı əlaqəli şəkildə yada salıram. Sonra təhlil üçün cüml ə seçirəm. Tutaq ki, “Köpüklü dalğalar qayalara çırpılırdı” cümləsini morfoloji təhlil etmək lazımdır. Bununla əlaqədar şagirdləri növbə ilə yazı taxtasında ayrı- ayrı nitq hissələrinin təhlili üzərində işlədirəm. Əvvəl yazı taxtasına çağırılmış şagird cümləninin intonasiya ilə oxuduqdan sonra ilk söz üzr ə təhlilə başlayır. Şagirdlər ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid bütün xüsusiyyətləri təhlil zamanı bir daha yada salırlar. Sonra təhlilin ikinci vari- Misir S əfərov 8 antına müraciət edirəm. Sözün quruluşuna görə təhlili üçün f ərz edək ki, aşağıdakı sözü təhlil etmək lazımdır. Bunun üçün şagirdlərə aşağıdakı kimi izahat verirəm: Köpüklü – köp v ə yaxud köpük – sözün köküdür. “Lü” sözdüz əldici şəkilçidir. Sözün quruluşuna görə təhlili sxem üzr ə də aparmaq olar. T əkrar dərslərində aparılan əsas təhlillərdən biri sintaktik t əhlildir. Təhlilin bu növündən əsasən VI-VIII sinifl ərdə istifadə olunur. Sintaktik təhlil zamanı da şagirdlər hər hansı bir cümləni yazıb həm şifahi, həm də yazılı izahat aparırlar. Mən cümlə üzvlərinə görə təhlilə başlamazdan əvvəl sadə cümlənin ümumi xarakteristikası haqqında şagirdlərə aşağıdakı cəhətləri bildirirəm: S eçilmiş cümlənin intonasiyaya görə növləri, müxtəsər və geniş, şəxsli və şəxssiz, bütöv və ya yarımçıq cümlələr. Sintaktik t əhlilin başqa növlərindən də (mürəkkəb cüml ənin təhlili) yuxarıdakı formalara uyğun şəkildə istifad ə edirəm. Ayrı-ayrı siniflərdə təhlilin bu yolları t əkrar edilərsə, şagirdlər keçmiş bilikləri daha səmərəli şəkildə qavrayıb öz düşüncələrində möhkəmlətmiş olarlar. 1974 Az ərbaycan dili məsələləri 9 QRAMMATİK TƏRİF VƏ QAYDALARI ŞAGİRDLƏRƏ NECƏ MƏNİMSƏDİRƏM Orta m əktəbdə Azərbaycan dili təliminin müvəf- f əqiyyəti şagirdlərin öyrəndikləri qrammatik tərif və qaydaları şüurlu surətdə mənimsəmələrindən çox asılıdır. Bunu n əzərə alaraq Azərbaycan dilinin tədrisi zamanı çalışıram ki, şagirdlər öyrəndikləri tərifin məzmununu şüurlu surətdə mənimsəsinlər. Mənimsədikləri biliyi isə möhk əm yadda saxlasınlar. Onların tərif və qaydalardan düzgün istifad ə etməyi bacarmaları isə əsas şərtlərdən biridir. Bunun üçün keçdiyim d ərsdə təlimin müxtəlif üsul v ə priyomlarından istifadə edirəm. Yeni dərsə başla- mazdan əvvəl keçmiş dərs barədə uşaqlarla müsahibə apa- rıram. Sonra yeni dərsin adını elan edirəm. Yeni dərsə aid nümun ələr yazılmış əyani vəsaiti lövhədən asıram. Fərz ed ək ki, yeni dərsimiz üçüncü növ təyini söz birləş- m əsidir. Mən şagirdlərdən birinə deyirəm ki, əyani v əsaitdə yazılmış III növ təyini söz birləşmələrini oxuyub t ərəflərini müəyyənləşdirsin. Müsahibəni aşağıdakı şəkil- d ə davam etdirirəm: Mü əllim: Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin birinci t ərəfindəki şəkilçi ismin hansı halının şəkilçisidir? Şagird: Birləşmənin birinci tərəfindəki şəkilçi ismin yiy əlik halının şəkilçisidir. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|