Az
ərbaycan dili məsələləri
23
sind
ə məzmun və formanın dialektik vəhdəti müəllim
t
ərəfindən həmişə diqqət mərkəzində olmalı, bir-birini
tamamlamalıdır. Bədii əsərlərin dil xüsusiyyətlərinin
öyr
ədilməsində aşağıdakı məsələlərə diqqətlə yanaşmaq
m
əsləhət görülür.
T
ədris olunan sənətkarın bədii dil haqqındakı fikir-
l
ərinin öyrədilməsi, yazıçının öz əsərlərinin dili üzərində
nec
ə işləməsi haqqında məlumatın verilməsi, sənətkarın
proqram v
ə dərslikdə olan konkret bir əsərinin dil və
üslubunun öyr
ədilməsi, bədii dil haqqında şagirdlərdə
düzgün anlayışın yaradılması, rabitəli nitqin inkişafı və s.
1
B
ədii əsərlərin dili üzərində ciddi işləmək sənət-
karları düşündürən məsələlərdəndir. Bu, müəllifin öz işinə
m
əsuliyyətlə, tələbkarlıqla yanaşdığını sübut edən bir
faktdır. Təsadüfi deyil ki, M.Qorki yaradıcılıq prosesini
“söz
əzabı”, S.Yesenin bunu “fikirlərin və hissələrin
zülmü”, A.Blok
əsər üzərində işləməyi “cəhənnəm əzabı”
hesab etmişdir
2
.
“Əsərin mövzusu haqqında məlumat verərkən, yazıl-
dığı tarixi şəraiti izah edərkən əsərin dili üzərində sənət-
karın necə işlənməsindən danışmaq lazımdır
3
.
Əsərin dili üzərində sənətkarın necə işləməsi haq-
qında məlumatın verilməsi şagirdlərdə yazıçının yara-
dıcılıq çətinliklərini dərk etmələri ilə yanaşı, onlarda ədəbi
əsərə marağı, diqqəti də artırır. Bu həm də böyük tərbiyəvi
əhəmiyyətə malikdir:
1
Bax: a) D.M
əmmədov. Ədəbi əsərlərin sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin
öyr
ədilməsi metodikası. Maarif nəşriyyatı, Bakı, 1977, səh.51; b) Ədəbiyyat
t
ədrisi üzrə metodik göstərişlər. Bakı, 1977, səh.10.
2
Bax: Ədəbiyyat tədrisi üzrə metodik göstərişlər. Bakı, 1977, səh.13.
3
Yen
ə orada.
Misir S
əfərov
24
a) şagirdlər hər bir əsərin böyük zəhmətin nəticəsində
yarandığını dərk edirlər;
b) s
ənətkarın öz fikrini yüksək bədii dildə necə ifadə
etdiyini müşahidə edirlər;
c) şagirdlər inşa yazarkən sözlərə məsuliyyətlə
yanaşmağı sənətkarlardan öyrənməyə çalışırlar. Bu da
onların yazılı nitqini inkişaf etdirir və səlisləşdirir və s.
Bu metodik fikir v
ə mülahizələrimizi S.Vurğunun
“Vaqif” v
ə Ə.Əbülhəsənin “Dostluq qalası” əsərlərinin
timsalında ümumiləşdirmək istərdik
1
.
T
əcrübə göstərir ki, bədii əsərlərin tədrisi zamanı
mü
əllifin sənətkarlıq xüsusiyyəti, üslubu və bədii dili
üz
ərində zəif iş aparanda şagirdlər əsərin ideyasını yaxşı
m
ənimsəyə bilmirlər.
Mü
əllim əsərin dili haqqında danışarkən izah etmə-
lidir ki, b
ədii əsərlərin dili üzərində işləmək sənətkarın
qarşısında duran ən mühüm və çətin vəzifələrdən biridir.
Bu, s
ənətkardan böyük istedad, canlı xalq danışıq və ədəbi
dilin bütün spesifik xüsusiyy
ətlərindən ustalıqla istifadə
etm
əyi tələb edir. Bədii əsərdəki surətlərin xarakterini,
savad d
ərəcəsini, ictimai mənşəyini öyrənmək və obraz-
ların psixologiyasına uyğun söz seçib işlətmək sənətkar
üçün vacib m
əsələlərdən biridir. Bədii əsərdə öz yerində
işlənməyən söz və ifadə fikrin oxucuya dəqiq çatmasına
mane olur,
əsərin bədii qiymətini azaldır. Buna görə də
“
ədəbi yaradıcılıq işi üçün dilin əvəzedilməz bir vasitə
olduğunu dərindən dərk edən böyük sənətkarlar – şair,
ədib və dramaturqlar yaradıcılıqlarında bədii dilə xüsusi
1
S.Vurğunun “Vaqif” pyesinin dili üzərində necə işləməsi haqqında əlavə
m
əlumatı almaq üçün bax: A.M.Qurbanov. S.Vurğunun “Vaqif” pyesinin
dili v
ə üslubu. Nam.diss., Bakı, 1961, səh.220-256.
Az
ərbaycan dili məsələləri
25
fikir vermiş və əsərlərinin dili üzərində çox düşünmüş və
çox işləmişlər; dilin bütün zənginliklərini dərindən öyrən-
mişlər
1
.
“Yazıçının öz əsərlərinin dili üzərində çalışması onun
şəxsi işi olımayıb ümumxalq işidir”
2
.
“Vaqif” v
ə “Dostluq qalası” əsərlərinin dili üzərində
mü
əlliflərin necə işlədiklərinə diqqət edək. Burada:
1. Ayrı-ayrı söz, ifadə və cümlələr daha münasib
qarşılığı ilə əvəz edilmişdir.
2. Əsərin mətninə yeni söz, ifadə və cümlələr əlavə
olunmuşdur.
3. Əsərin mətnindən söz, ifadə və cümlələr çıxarıl-
mışdır.
S
ənətkarlar bu əsərlərin dili üzərində işləyərkən fikri
d
əqiq ifadə etməyən sözləri atıb, daha münasib sözlər
seçmişdir. Əsərlərin əlyazması ilə sonrakı variantları tutuş-
durduqda külli miqdarda sözl
ərin, ifadələrin, cümlələrin və
h
ətta şəkilçilərin daha müvafiq sinonimləri ilə əvəz
olunduğunu görürük. Bu da sənətkarların ədəbi-bədii dilə
n
ə qədər məsuliyyətlə yanaşdığını göstərir.
Əsərin mətnində aparılan düzəlişlərin bir qismi fikrin
istiqam
ətini dəyişir, ona yeni məna verir, fikrin dəqiq
ifad
ə olunmasına imkan yaradır, təkrara yol vermir, yəni
üslubi ağırlıq yaranmır və s.
M
əsələn: “Dostluq qalası”nda.
1. Maral gülüms
əyib dedi: - Babasi, hələ ona oranı
göst
ərməmişəm (1-ci kitab, I nəşri, səh.192).
1
Prof. Ə.Dəmirçizadə. C.Cabbarlının dilə aid fikirləri, “İnqilab və
m
ədəniyyət” jurnalı, 1952, N 8, səh.136.
2
В.Виноградов. «Вопросы культура речи», М., 1955, səh. 53.
Dostları ilə paylaş: |