Misir S
əfərov
30
m
ətnindən çıxarmaq, köhnəlmiş sözləri
atmaq məqsədilə
d
ə ixtisarlar edilmişdir. Əsərin oxunaqlı olmasına, fikrin
oxucuya tez v
ə aydın çatmasına kömək edən amillərdən də
t
əkrardan qaçmaqdır. Haqqında danışdığımız əsərlərdə
edil
ən ixtisarlar məhz bu məqsədlə əlaqədardır. Bu növ
ixtisarlar heç d
ə əsərin ümumi qiymətini aşağı salmır,
əksinə, onun dilini səlisləşdirir, fikrin mənasını dolğun-
laşdırır.
M
əsələn: “Dostluq qalası”nda.
1. Maral gülüms
əyib ərini arxayın etdi ki, o gedəndən
bu gün sonra
m
əsələni komissara deyib şəxsən
özü bu
m
əsələni həll edəcək (“Azərb.” jurn., 1967, N 8, səh.38).
1. Maral gülüms
əyib ərini arxayın etdi ki, o gedəndən
bu gün sonra
komissara deyib şəxsən özü bu məsələni həll
ed
əcək (4-cü kitab, səh.362).
2. “Vaqif”
pyesinin
əlyazmasında, 1938.
Eldar
...Aya ay uşaqlar, onu düşürün. Tez olun,
tez olun
kabab bişirin, kabab bişirin! (səh.43).
2. “Dram
əsərləri”ndə, 1955.
Eldar
Ay
ə, ay uşaqlar! Onu düşürün. Tez olun,
yaxşı bir
kaba
b bişirin! (səh.78).
Birinci nümun
ənin ilk variantında “məsələni” sözü
iki d
əfə təkrar olunduğundan əsərin dilində ağırlıq yaranır.
M
əhz buna görə də müəllif üslubi ağırlığı aradan
götürm
ək, əsərin dilini yığcamlaşdırıb, səlisləşdirmək
m
əqsədilə “məsələni” sözünü ikinci variantda ixtisar
etmişdir.
Misir S
əfərov
32
“DOSTLUQ QALASI” ROMANINDA SÖZÜN
SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Sözün semantik imkanları çox genişdir; məcazilik və
çoxm
ənalılıq, omonimlik, sinonim və antonimlik bir küll
halında, leksik vahidlərin məna-semantik xüsusiyyətlərinin
izahında mühüm rol oynayır. Tezisdə, yalnız romanın
verdiyi faktlar
əsasında sinonim və antonimlərdən danışı-
lacaqdır.
I. Ədəbi-bədii əsərlərin
dilində sinonimlər qüvvətli
b
ədii ifadə vasitəsi kimi mühüm yer tutur. Əsərdə
sözl
ərdən düzgün, yerli-yerində istifadə etmək, üslubi
ağırtlıq yaratmamaq, təkrara yol verməmək üçün sino-
niml
ər mühüm rol oynayır. Sinonimlərdən yerli-yerində
istifad
ə etmək yazıçıdan yüksək dil mədəniyyəti və istedad
t
ələb edir.
Ə.Əbülhəsən “Dostluq qalası” romanında sözlərin
m
əna rənginə, oxunaqlı, anlaşıqlı olmasına xüsusi fikir
vermiş, sinonimlərdən məharətlə istifadə etmişdir.
Ə.Əbülhəsən eyni sinonimik
cərgəyə daxil olan sözlərin
işlənmə yerindən asılı olaraq daha münasibini seçib
işlətmiş, onların mətn daxilindəki üslubi rolunu düzgün
qiym
ətləndirmişdir.
“Dostluq qalası” romanının dilində sinonimlər
maraqlı üslubi xüsusiyyətlərə malikdir.
1. Eyni söz v
ə ifadənin təkrarına yol verməmək,
yekn
əsəqliyi aradan qaldırmaq üçün sinonimlər işlədil-
Az
ərbaycan dili məsələləri
33
mişdir. Əsərin dilində eyni söz və ifadənin təkrarı oxucunu
yorur,
əsərin bədii qiymətini azaldır.
2. Ə.Əbülhəsən təsvir olunan surət, əşya, hadisə,
keyfiyy
ət və s. oxucu və ya dinləyicinin gözü qarşısında
daha geniş canlandırmaq üçün eyni sinonimik cərgəyə
daxil olan sözl
ərin bir neçəsini
yan-yana, bir-birinin
ardınca işlətmişdir. Məsələn: Kinin, qəzəbin və nifrət
hissinin bel
ə ifadəsi əsgərlərə xoş gəldiyi üçün axırıncı
beyt d
əfələrlə təkrar olundu (1.282).
II. Qüvv
ətli bədii ifadə vasitəsi olan antonimlər nitqi
canlandırır, inandırıcı və obrazlı edir; ifadənin təsirini
artırır. Ziddiyyətlərlə dolu həyat hadisələrini bədii şəkildə
əks etdirmək üçün antonimlər sənətkarın əlində ən
dəyərli
vasit
ədir. Həyatın enişli-yoxuşlu yolları, ziddiyyətli insan
xarakterl
əri yazıçının təsvir etdiyi bu məsələlər, özünün
b
ədii həllini antonim sözlərdə tapır.
“Dostluq qalası” romanının dilində antonimlərdən
geniş istifadə edilmişdir. Yazıçının işlətdiyi antonim sözlər
maraqlı və rəngarəng üslubi xüsusiyyətlərə malikdir.
1. “Dostluq qalası” romanının mövzusu
ilə əlaqədar
olaraq mü
əllif əmr bildirən antonimlərdən istifadə
etmişdir. Burada sənətkarın məqsədi cəbhə şəraitini, bu
şəraitin qayda-qanunlarını daha ətraflı, bütün dəqiqliyi ilə
verm
əkdən ibarət olmuşdur. Məsələn:
-
Rota, qalx, farağat! – deyə komanda verib, kapitanı
qarşılayıb raport vermək istədi. Çernışev:
- Azad,
oturun! – dey
ə əmr verdi (1, 13).
Misallardan göründüyü kimi, qalxmaq – oturmaq
antoniml
əri müəllifə yuxarıda dediyimiz məziyyətləri ver-
m
ək üçün lazım olmuşdur.
2. Ə.Əbülhəsən döyüş səhnələrini qabarıqlığı ilə
verm
ək, döyüşdə həlak olanların şəklini sözlə çəkmək