Mö GİRİŞ. Kursun ümumi MƏSƏLƏLƏRİ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÖVZU 13. TEXNOLOJİ LAYİHƏLƏNDİRMƏNİN İQTİSADİYYAT HİSSƏSİ
- Əsas vəsaitlərin amortizasiyası
- Sex maya dəyərinin kalkulyasiyası
- Tam maya dəyəri
- Layihələndirilən müəssisənin planlaşdırılan gəliri
- Kapital xərclərin özünü təminatlandırması
- yeni avadanlıqların daşınması və montaj edilməsi (yerləşdirilməsi) xərcləri (yeni avadanlıqların dəyərinin 20 – 25 % – i civarında).
Zavodda dəmir yolu qolu o vaxt layihələndirilir ki, xarici daşınmalar sutka ərzində 10 şərti vaqondan az olmasın. Dəmir yolu qolu hazır məhsul, materiallar, tənəkə, şüşə tara, kömür, duz anbarlarına xidmət göstərir. Adətən parovozun qayıtması üçün iki paralel yola malik bir dalanlı giriş layihələndirirlər. Dəmir yolu girişi üçün darvazanın eni 4,9 metrdən az olmamalıdır. Dəmir yolu qolunun uzunluğu boyunca qurulan pampalar (pampa – qatarın yerin üzərindən yerin altına keçməsi üçün dəmir – beton tikinti) 1,5 metrdən az olmayan enliyə, avto və elektrokarlar istifadə olunduqda isə 3,0 metrdən az olmayan enliyə malik olmalıdır. Platforma pampasına giriş üçün enliyi nəqliyyat vasitəsinin enindən 0,8 metr böyük olan panduslar (pandus – binalarda, məsələn qarajlarda pilləkən əvəzində hazırlanan eniş) qururlar. Pandusun meylliliyi 6,0 % – dən çox olmamalıdır. Normal dəmir yolunda relslərin oxları arasındakı məsafə 1524 mm, dar dəmir yolunda isə 750 mm enliyə bərabər olur. Dəmir yolu nəqliyyatı üçün yollar 1524 mm enliyə malik məsafə üçün dəmir yoluna çıxışı olmayan binaların çıxıntılı hissəsindən 3,1 metr məsafədə, 750 mm enliyə malik məsafə üçün isə 2,5 metr məsafədə yerləşdirilməlidir. Dəmir yoluna çıxışın mövcudluğu halında bu məsafələri uyğun olaraq 6 və 5 metr qəbul edirlər. Dəmir yolu qolundan zavodun ərazisini ayıran hasaradək olan məsafə geniş yolda 5 metrə, dar yolda isə 4,0 metrə bərabər qəbul edilir. Zavod ərazisində dəmir yolu qolunun dönmə radiusu geniş yol üçün 200 metrdən, dar yol üçün isə 75 metrdən az olmamalıdır. Balıq emalı müəssisələrinin baş planını 1:500 miqyası ilə, böyük ərazilərə malik müəssisələrdə isə 1:1000 və ya 1:2000 miqyası ilə yerinə yetirirlər. Baş plana bütün bina və tikililəri, əsas kommunikasiyaları, habelə “küləklər qızılgülünü” və horizontları (hündür qeydləri) köçürürlər. Baş planı ayrı – ayrı obyektlərin mərtəbəliliyini, onların sahələrini və həcmlərini göstərməklə (eksplikasiyalarla) şərhlərlə təchiz edirlər. 25 MÖVZU 13. TEXNOLOJİ LAYİHƏLƏNDİRMƏNİN İQTİSADİYYAT HİSSƏSİ Texnoloji layihələndirmənin hesabat – izahat yazısının son bölməsi (fəsli) iqtisadiyyat hissəsidir. Bu hissədə layihələndirilən müəssisələrdə məhsulların planlaşdırılmış maya dəyəri, müəssisənin rentabellik səviyyəsi və tikintiyə qoyulan kapital xərclərinin ödəniləcək müddəti müəyyən edilir. Planlı kalkulyasiya məhsul növü və ya məhsul qrupunun, habelə avadanlıqdan istifadənin proqressiv normaları əsasında məhsul vahidlərinin maya dəyərinin, əmək, xammal və materialların, istehsalın idarə edilməsi və xidmətinə görə minimum sərfiyyatının hesablanması kimi başa düşülür. Məhsul vahidi üçün balıq məhsullarının maya dəyərinin kalkulyasiyası hesablanarkən, hesabatın bir sentner məhsul üçün aparılması qəbul olunur. Buna müvafiq olaraq balıq xammalının, yarımfabrikatların, materialların və s. miqdarını da həmçinin sentnerlərlə göstərirlər. Hər bir məhsul çeşidi üçün xammal və əsas materialların dəyərini, balığın hazırlanmasının hər bir növü və üsulu üçün qiymətlərə və normalara görə hesablayırlar. Xammal və yarımfabrikatların, köməkçi materialların, xarici və daxili taraların, texnoloji məqsədlərə sərf edilən yanacağın və elektrik enerjisinin, soyuğun və soyuducuya göstərilən xidmətin, əmək haqqının, sex və ümumzavod xərclərinin, istehsaldan kənar digər xərclərin dəyərini balıq məhsullarının və yarımfabrikatların planlı kalkulyasiyasına daxil edirlər. Balıq xammalını cinsi (növ) dəyərinə, xüsusi yarımfabrikatları sex maya dəyərinə, pulla alınan yarımfabrikatları isə hesabatlardan əldə edilən həqiqi dəyərinə görə qiymətləndirirlər. Xammalın qiyməti ilə yanaşı istehsal proseslərində istifadə edilən yarımfabrikatların, hazır məhsulların və tullantıların miqdarı və dəyəri də müəyyən edilir. Onların dəyərini dəyişməyən qiymətlərə görə təyin edirlər. İstifadə olunan yarımfabrikatın, hazır məhsulların və tullantıların dəyərini xammalın dəyərindən ayırır və beləliklə də emala istiqamətləndirilən xammalın dəyərini hesablayırlar. Balığı emal etmək üçün tələb olunan materialların dəyərini hesablayarkən onları xüsusilə ayırır və xərclərdə böyük xüsusi çəkiyə malik buzun, duzun, yağın, unun və digər materialların dəyərini kalkulyasiyada göstərirlər. Xarici taranın dəyəri hesablanarkən çəlləklərin, yeşiklərin dəyərini xüsusən ayırırlar. Həsir, xlorvinil və polietilen materiallardan hazırlanan içlikləri xarici taralara aid etmirlər, amma material məsrəflərində göstərirlər. Soyuduculara görə texnoloji məqsədlər üçün sərf edilən soyuğun dəyərində balıq məhsullarının soyudulması və saxlanması dəyərini, digər zavodlara (sexlərə) görə isə – öz soyuducusunun sex maya dəyərinə və ya başqa soyuducuların müəyyənləşdirilmiş qiymətinə görə hesablanan, xammalın və hazır məhsulların saxlanma dəyərini göstərirlər. Əmək haqqı xərcləri İstehsalatda çalışan işçilərin əmək haqqı xərclərini təyin etmək üçün, 1 – ci (31) cədvəldə göstərilən formaya uyğun, eyni tipli müəssisələrin iş təcrübəsi nəzərə alınmaqla iş vaxtının planlaşdırılan balansı qurulur. Əgər müəssisə xammalın mövsümi qəbul edilməsi və ya təmir üçün planlaşdırılan dayanmalar nəticəsində il boyu qeyri – tam işləyirsə, onda ilin təqvim vaxtından işdə fasilələr vaxtı çıxılır və buna uyğun olaraq nominal vaxt azalır. Növbəti əlavə məzuniyyətlərin davamiyyətini əmək qanunvericiliyinə uyğun olaraq planlaşdırırlar. Əgər işçiyə əlavə məzuniyyət düşürsə (insan orqanizmi üçün zərərli olan istehsal və b.), onda balans tərtib edilərkən bu hal mütləq nəzərə alınmalıdır. Əsas istehsal proseslərində çalışan işçilərin miqdarını adətən iş yerlərinin sayına və avadanlıqlara göstərilən xidmət normalarına görə təyin edirlər. İşçilərin iştirakçı sayına görə orta siyahı miqdarı tapılır. Bunun üçün işçilərin iştirakçı sayı işçi vaxtının balansına uyğun olaraq işə çıxmamalar faizi qədər artırılır. Peşəsinə 2 və ixtisasına görə işləyənlərin sayını əmək kalkulyasiyasına görə planlaşdırır və təyin edirlər. Cədvəl 1 (31) Göstəricilər Günlərin miqdarı Təqvim vaxtı . . . . . . . . . . İstirahət günləri . . . . . . . . . Bayram günləri . . . . . . . . . Nominal vaxt . . . . . . . . . . İşə çıxmamalar . . . . . . . . . Növbəti və əlavə məzuniyyət . . . . Hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyət. Dövlət və ictimai vəzifələrin yerinə . . yetirilməsinə ayrılan vaxt . . . . . Xəstəliyə görə işə çıxmamalar . . . . İşə çıxmamaların cəmi . . . . . . . Bir işçinin effektiv vaxtı . . . . . . Köməkçi işçilərin və digər fəhlələrin sayının təyin edilməsini də əsas istehsal proseslərində çalışan işçilərin sayının müəyyənləşdirilməsində olduğu kimi yerinə yetirirlər. Köməkçi işçilər müəssisələrdə normalaşdırılmış və normalaşdırılmamış işlərlə məşğul olurlar. Normalaşdırılmış işlərlə məşğul olan köməkçi işçilərin sayını, işçilərin ümumi sayına və ya avadanlıqlara göstərilən xidmət normalarına görə hesablayırlar. Bu zaman sexlərin iş növbəliliyi nəzərə alınır. Mühəndis texniki işçilərin və qulluqçuların sayı eyni tipli müəssisələrdə ştat cədvəli əsasında müəyyənləşdirilir. Müəssisənin idarə olunmasını yaxşılaşdırmaq, sadələşdirmək və ucuzlaşdırmaq məqsədi ilə ştat cədvəlinin korrektə olunmasına (dəyişdirilməsinə) icazə verilir. Kiçik xidmət personalının sayı işçi yerlərinə xidmət normaları ilə müəyyən edilir: xadimələrin sayı – yığışdırılan (xidmət göstərilən) otaqların sahəsi və bir 3 xadiməyə düşən yığışdırılmalı sahə normaları ilə, qarderobçuların sayı – qarderob otağındakı nömrələrin sayı və bir qarderobçuya düşən norma ilə və s. təyin edilir. Silahlı mühafizənin və yanğın mühafizəsinin say tərkibini gözətçi məntəqələrinin, qorunan obyektlərin və mühafizənin iş rejimindən asılı olaraq müəyyənləşdirirlər. Planlaşdırılan əmək haqqı fondu istehsal proqramlarının yerinə yetirilməsinə görə əmək ödənişini əhatə edir və qüvvədə olan tarif sistemi və planlaşdırılmış istehsal normaları əsasında əmək haqqının ödənmə formalarına görə hesablanır. Əmək haqqını, müəssisədə işləyən müxtəlif kateqoriyalara görə ayrıca hesablayırlar. İşçilərin əmək haqqını hesablayarkən əvvəlcə tarif cədvəllərinə və ya işəmuzd qiymətləndirməyə görə birbaşa əmək haqqını təyin edirlər. Hesabatı 2 – ci (32) cədvəl şəklində tərtib edirlər. Cədvəl 2 (32) İş növü Dərəcə İşçilərin miqdarı Günlük tarif dərəcəsi (işəmuzd qiymət) manat İllik əmək haqqı fondu, manat 1. 2. 3. 4. . . . n. Yekun Birbaşa əmək haqqından başqa planlaşdırılan əmək haqqı fonduna planın yerinə yetirilməsi və keyfiyyət göstəricilərinə görə mükafatı (orta hesabla birbaşa əmək haqqının illik fondunun 15,0 % – i qədər), gecə saatlarında, bayram günlərində görülən iş üçün, briqadaya rəhbərlik üçün əlavə əmək haqqını da daxil edirlər və nəticədə əsas əmək haqqını əldə edirlər. 4 Əsas əmək haqqından başqa növbəti və əlavə məzuniyyətlərin ödənişi, dövlət işlərinin və ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsi vaxtına görə ödənişi, körpə – südəmər uşağı olan anaların işindəki fasilə vaxtına görə ödənişi, yeniyetmələrə olan güzəşt saatlarının ödənişi, çoxillik fasiləsiz qulluğa görə mükafatı və başqalarını da özündə birləşdirən əlavə əmək haqqını da planlaşdırırlar. Sahildə yerləşən balıq emalı müəssisələrində əlavə əmək haqqı, əsas əmək haqqının orta hesabla 6,0 % – ni təşkil edir. Bu əmək haqlarının toplanmasından əldə olunan məbləğ, illik əmək haqqı fondunu təşkil edir. Hesablanmış əmək haqqı fonduna əsasən əsas və əlavə əmək haqqı fondundan sosial sığortaya (6 – 7 %) və əmək mühafizəsi üçün (orta hesabla 6 %) ayırmaları hesablayırlar. Aylıq məvacib alan mühəndis – texniki işçilərə, qulluqçulara, kiçik xidmət personalına, silahlı – mühafizə və yanğın mühafizəsi üzrə xidmət personalına əmək haqqı fondu, bu işçilərin sayı, onlar üçün müəyyənləşdirilmiş aylıq məvacib və il ərzindəki iş aylarının sayı əsas tutulmaqla hesablanır. Hesablama zamanı qüvvədə olan əsasnaməyə görə mühəndis – texniki və rəhbər işçilərə orta hesabla əmək haqqının 10 % – i həcmində mükafat və belə digər ödəmə növləri (6 % həcmində) də nəzərdə tutulmalıdır. Əsas vəsaitlərin amortizasiyası Amortizasiya ayırmalarının ümumi miqdarı balıq emalı müəssisələri üçün müəyyənləşdirilmiş orta amortizasiya faizinə görə planlaşdırılır: bina və tikililər üçün – 5 %, avadanlıqlar üçün – 10 %. Qabaqcadan nisbətən böyük göstəricilərə görə kapital xərcləri hesablanır. Bu zaman xarici əndazə ölçülərinə görə istehsalat, köməkçi və məişət sahələri təyin edilir. Binaların dəyəri alınmış sahənin (m 2 ) ölçü vahidi ilə ümumi miqdarının 1 m 2 sahənin qiymətinə olan hasili ilə təyin edilir. 1 m 2 sahənin qiyməti, binanın tipindən və layihədə qəbul edilən tikinti materiallarından asılı olaraq dəyişilə bilər. Layihələndirilən balıq emalı müəssisələrinin nisbətən ucuz qiymətə başa gəlməsi 5 məqsədi ilə adətən yerli tikinti materiallarından istifadə edilməsi məqsədəuyğun sayılır. Bundan əlavə tikintinin, bina və tikililərin dəyərindən asılı olan ölçülərdə hazırlanmasına çəkilən xərclər də nəzərə alınır. Sonra, layihələndirilən müəssisədə quraşdırılacaq avadanlıqların dəyərini müəyyənləşdirirlər. Hesablamalardan əldə edilən məlumatları 3 – cü (33) cədvəldə göstərilən formada qeyd edirlər. Cədvəl 3 (33) Avadanlığın adı Ölçü vahidi Sayı 1 ədədinin dəyəri, man. Ümumi dəyər, man. Yekun Avadanlıqların daşınmasına və montaj edilməsinə (quraşdırılma) çəkilən xərclər – uyğun olaraq avadanlığın dəyərinin 5 və 20 % – i miqdarında, nəzərdə tutulmayan kiçik avadanlıq və inventarların əldə edilməsinə – avadanlıqların dəyərinin 5 % – i miqdarında xərclər əlavə olaraq nəzərə alınır. Bu xərclərin hamısının cəmi – avadanlıqlara çəkilən yekun xərcləri təşkil edir. Tikintiyə və layihələndirilən müəssisənin avadanlıqlarla təchizatına çəkilən xərclərin cəmi kapital xərclərini əmələ gətirir. Maya dəyəri kalkulyasiyasına əlavə olaraq cari təmir xərclərini də daxil edirlər. Bu xərclər balıq emalı müəssisələri üçün orta hesabla amortizasiya ayırmalarının 50 % – i miqdarına bərabər qəbul edilir. Sex maya dəyərinin kalkulyasiyası 6 Aparılan hesabatlar nəticəsində sex maya dəyərinin kalkulyasiyasını tərtib edirlər ki, bu da 4 – cü (34) cədvəldə göstərilən formaya malik olur. Digər sex xərclərini məhsul istehsalı zamanı çəkilən sex xərclərinin orta hesabla 1,0 % – nə bərabər qəbul edirlər. Cədvəl 4 (34) Xərc maddələri Cəm məbləğ, min manat Xammal . . . . . . . . Yardımçı materiallar . . . Su . . . . . . . . . . . Buxar . . . . . . . . . . Elektrik enerjisi . . . . . . Əsas, əlavə əmək haqqı və sosial sığortaya ayırmalar . . Amortizasiya ayırmaları . . Cari təmir . . . . . . . . Əmək mühafizəsi . . . . . Başqa sex xərcləri . . . . . Sex maya dəyəri . . . . . Bu maddə ilə inventarlaşmaya, rabitə vasitələrinə (telefon, selektor və s.) və siqnallaşdırmaya görə, təcrübə, sınaq və tədqiqat işlərinə görə çəkilən xərcləri, səmərələşdirici təkliflərə və ixtiralara görə, yuxarıda göstərilən maddələrlə nəzərdə tutulmayan digər xərcləri nəzərə alırlar. Fabrik – zavod maya dəyəri sex maya dəyəri ilə əsas istehsal proseslərində çalışan işçilərin əmək haqqı fondunun 80 – 100 % hədlərində qəbul edilən ümumzavod xərclərinin cəmi kimi təyin edilir. Ümumzavod xərclərinə bu və ya digər sexə birbaşa yolla (bilavasitə) aid edilə bilməyən, bütövlükdə müəssisənin idarə edilməsi və ona göstərilən xidmətə görə bütün xərcləri daxil edirlər. Buraya inzibati – idarəetmə xərcləri, ümumi təsərrüfat xərcləri, tutum və ayrılmalar aid edilir. 7 Tam maya dəyəri – eyni zamanda istehsaldan kənar xərcləri də özündə birləşdirir ki, bu sonuncular da fabrik – zavod maya dəyərinin 3 – 5 % – i civarında, faizlərlə təyin olunur. Qeyri – istehsal xərclərinin faiz nisbətini məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası hesablanarkən, fəaliyyət göstərən mövcud müəssislərdə istehsal prosesində dəqiqləşdirmək olar. Layihələndirilən müəssisənin planlaşdırılan gəliri – pərakəndə – satış qiymətlərinə görə hazır məhsulun dəyəri ilə məhsulun tam maya dəyəri arasındakı fərq kimi təyin edilir. Layihələndirilən müəssisənin rentabellik səviyyəsi – gəlirin tam maya dəyərinə bölünməsi yolu ilə və ya gəliri əsas və dövri fondların cəminə bölməklə hesablayır və faizlərlə ifadə edirlər. Kapital xərclərin özünü təminatlandırması – kapital xərclərin dəyərinin gəlirin miqdarına bölünməsi yolu ilə təyin olunur. Yuxarıda qeyd olunan bütün məlumatlar yeni layihələndirilən balıq emalı müəssisələrinə şamil edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, mövcud balıq emalı müəssisələri vaxtaşırı olaraq yenidənqurmaya (rekonstruksiya) məruz qoyulur. Yenidənqurma işlərindən sonra balıq emalı müəssisələrinin iqtisadi effektivliyi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən hesab olunur. Yenidənqurma işləri həyata keçirilən balıq emalı müəssisələrində ən əvvəl əlavə kapital qoyuluşlarını hesablayırlar. Əlavə kapital qoyuluşlarına aşağıdakılar aiddir: istehsal, yardımçı və məişət sahələrinin (otaqlarının) yenidən qurulması (yenidən planlaşdırma) dəyəri; yeni avadanlıqların dəyəri, köhnə avadanlıqların yenidən montaj edilməsi xərcləri (orta hesabla köhnə avadanlıqların dəyərinin 20 % – i civarında); yeni avadanlıqların daşınması və montaj edilməsi (yerləşdirilməsi) xərcləri (yeni avadanlıqların dəyərinin 20 – 25 % – i civarında). 8 Texnoloji proseslərin mexanikləşdirilməsindən, az məhsuldarlıqlı, köhnə avadanlıqların yeni, yüksək məhsuldarlıqlı avadanlıqlarla əvəz edilməsindən, əsas istehsal proseslərində çalışan işçilərin və köməkçi işçilərin sayının ixtisarlaşdırılmasından, istehsal sahələrinin əlverişli istifadə olunmasından və s. əldə edilən şərti səmərə müəyyənləşdirilir. Aparılan bu hesablamalara əsaslanaraq müəssisənin yenidən qurulmasına çəkilən kapital xərclərin özünü nə vaxt doğrultacağı müddət və bunun əksi olan kəmiyyət – yenidənqurmanın iqtisadi effektivlik əmsalı müəyyənləşdirilir. Bunun üçün yenidənqurmaya sərf olunan kapital xərclərinin ümumi miqdarını yenidənqurma nəticəsində əldə edilən şərti gəlirin miqdarına bölmək lazımdır. 9 Document Outline
Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|