Moderniteden postmoderniteye uzanan bir köPRÜ: zygmunt bauman

Seçilmiş Yazılar
, (Çev.: N.Bozkurt), Remzi Kitabevi, İstanbul 1984, 
s.
  
43
 Foucault, 
Özne ve İktidar
, s. 177. 

---

23 
 
İnsan Aydınlanma ile birlikte tanrısal ışığın altından çıkıp akıl ışığında özgür bir 
varlık  olarak  tanımlanabilir.  Bu  insan  maneviyatı  geride  bırakmış,  seküler  değerlere 
yaslanan  bir  varlıktır.  Özellikle  Kant’ın  evrensellik  bağlamında  oluşturduğu  ahlâkî 
görüşleri,  dinsel  kurallar  çerçevesinde  yaşayan  insana,  iyi  ve  kötünün  anlaşılmasında 
rasyonel  bir ahlâk oluşmasında ve özgürce eylemde bulunması  konusunda sorumluluk 
yüklemiştir.  Aydınlanma  öncesi  kilise  ya  da  tanrıya  karşı  olan  sorumluluk  artık  akla 
danışılmasını  kural  olarak  vererek,  asıl  sorumluluğun  aklımızda  olduğunu 
göstermektedir.
 44
 
Aydınlanma  ya  da  modernliğe  insan(lığ)ın  bir  projesi  olarak  bakan  ve  bu 
bakımdan Aydınlanmaya iyimser ve olumlu yaklaşan Habermas’a göre “bu on sekizinci 
yüzyılda  Aydınlanma  filozofları  tarafından  formüle  edilen  modernlik  projesi,  nesnel 
bilimi,  evrensel  ahlâk  ve  yasayı  ve  kendi  iç  mantığı  çerçevesinde  sanatın  özerkliğini 
geliştirme çabalarından oluşuyordu. Bu proje, aynı  zamanda, bütün  bu alanların kendi 
bilişsel(cognitive)  potansiyellerini  esoterik  (ancak  belirli  bir  gruba  hitap  eden) 
biçimlerinden  de  kurtarma  niyetindeydi.”
45
 Bu  görüşe  göre  proje  hala  devam 
etmektedir.  Çünkü  Aydınlanmanın  ilerlemeci  anlayışından  yola  çıkarsak  ve  ilerisini 
sürekli  olarak  uzağa  giden  bir  zaman  olarak  gördüğümüzde  bir  tamamlanma 
beklentisinden ziyade her zaman yeni fırça darbeleriyle resmin temasının bitmesi değil 
oluşturulması aşamasını öne çıkardığını söylemek gerek. 
Aydınlanma döneminde ve sonrasında da bu projeye olumsuz bakanlar olmuştur. 
Bunların içerisinde örneğin Rousseau, doğal durumdan uzaklaşan insanın bozulduğunu 
söylemektedir  ki,  Aydınlanma  döneminde  insana  dair  yeni  bir  doğa  yaratılmasına  ilk 
önce karşı çıkanlardan olmuştur. Zaten Rousseau doğal durumdan vazgeçen insan için 
en uygun olarak sözleşmeye dayalı toplumsal yaşamdan başka bir seçenek görmemiştir. 
Ona  göre,  bu  bir  ilerleme  değil,  gerilemedir.  Aydınlanma  insana  verdiği  kimlik  ve 
özgüvenle, bu dünyanın efendisi olmuş ve kendisini diğer canlılardan veya varlıklardan 
ötede, üstünlük içinde görmüştür, fakat bu sadece “insanın bir kibridir.”
46
 
                                                           
44
 Ali  Yaşar
 
Sarıbay,  “Dinin  Postmodernleşmesi”, 
Düşünen  Siyaset  Düşünce  Dergisi,
  Lotus  Yayınevi, 
Sayı: 21, Ankara 2005, ss. 175–184. 
45
 Habermas, “Modernlik: Tamamlanmamış Bir Proje”
,
 s.29–41. 
46
 Stjepan G. Mestrovic, 
Uygar Barbarlık
, (Çev.: Mehmet Özay), Açılım Kitap, İstanbul Mayıs 2004, s. 
93. 

---

24 
 
Bu kibirli ‘aydın  insan’  kendini, aklı sayesinde bütün  koşulları  anlayabilecek ve 
çözebilecek  güce  sahip  olduğunun  bilincindedir.  Aynı  zamanda  bilim  sayesinde  de 
gerçeğin  bilgisini  yakalayabileceğinin  idrakinde  olup,  doğrunun  kutsal  -öte  olmaktan 
uzak,  burada  ve  somut  bir  duyusal  veya  gözlenebilir  bir  olduğunu  görmüştür. 
“Aydınlanma  ve  modernlik  için  aklın  egemenliği  dışında  kalan  boşluğun,  belirsizliğin 
alanı bir korku kaynağı olmuştur. Modernliğin iktidarı belirsizliğe karşı savaş temelinde 
örgütlenmiştir.”
47
 Modern insan bilmemekten, gücü yetememekten korku duyan bir kişi 
olarak kendini bilimin ibadethanesine kapatmıştır. 
Aydınlanma düşüncesine baktığımızda yekpare bir iyilik görülmemektedir. İnsan 
denen  muammayı  çözmede  bir  yandan  katkı  sağlamasının  yanında,  aynı  insanı  yeni 
bilinemezliklerle karşı karşıya bırakmıştır. Yani modern ve aydın insan kendini somut 
ve bilinebilir bir dünyanın aynasında parlak ve ihtişamlı bir halde görebilir, bu bir ayna 
yanılsamasıdır,  zira  ruhunu  kaybetmiş  bir  insandır.  Bu  bir  krizdir  ki  “günümüzün 
manevî  krizi  Aydınlanma  düşüncesinin  bir  krizidir.  Çünkü  Aydınlanma  gerçekten  de 
insanın  kendini  ‘’bireysel  özgürlüğünün  üstünü  örten  Ortaçağ  geleneğinden  ve 
cemaatinden’’  özgürleşmesine  izin  vermiş  olabilir,  ama  bu  düşüncenin  ‘Tanrısız  bir 
benlik’ iddiası, sonunda kendi kendini yadsıyacaktı; çünkü bir araç olan akıl, Tanrı’nın 
yokluğunda, herhangi bir ruhsal ya da ahlâkî amaçtan yoksun kalacaktı.”
48
 Kriz halinde 
olan  bu  “dünya  artık  ahlâkî  ve  dini  manayla  dolu  olan  anlamlı  bir  düzen  değil,  fakat 
Charles  Taylor’un  ifade  ettiği  şekliyle,  ‘son  çözümlemede,  haritası  empirik  gözlem 
yoluyla  çıkartılacak  olumsal  korelâsyonların  bir  dünyasıdır.’  ”
49
 Sonuç  olarak  modern 
olmak, modernlik ya da Aydınlanma, West’in açıklamasıyla kısaca: 
Felsefî  bir  düşünce  olarak  –  Aydınlanma’nın,  kendini,  arkada  bıraktığı 
geçmişten farklılığı  ve  gelecekte  ulaşacağı  sınırsız  ilerleme  ile  meşru  kılan 
şimdi  anlayışının  tarihsel  açıdan  gerçekleşmiş  hali  olarak  anlaşılabilir.  Bu 
Habermas’ın “tamamlanmamış projesi”dir. İkinci olarak, daha da somut bir 
biçimde, modernlik, tipik olarak onu insan tarihindeki belirli bir evre olarak 
gören  evrimsel  toplum  kuramı  terimleriyle  tanımlanan  belirli  bir  toplum 
biçimi olarak düşünülebilir –Durkheim’ın Comte ve Saint-Simon’dan aldığı 
sanayi  toplumu  kavramı  da  bunun bir  örneğidir.  Üçüncü  olarak,  modernlik 
bu  toplum  türüyle  özdeşleştirilen  belli  deneyimle  ifade  edilebilir;  Marshall 
Berman  bu  tür  deneyime  yönelik  harika  bir  değerlendirmede  bulunur: 
“Bugün, dünyanın her köşesindeki insanlarca paylaşılan hayatî bir deneyim 
tarzı; başka bir deyişle uzay ve zamana, ben ve ötekilere, yaşamın imkânı ve 
                                                           
47
 Yaşar Çabuklu, 
Postmodern Toplumda Kriz ve Siyaset
, Kanat Yayınları, İstanbul 2004, s.4. 
48
 Harvey, s. 57. 
49
 West, s. 33. 

---

25 
 
zorluklarına  ilişkin  bir  deneyim  tarzı  var.  Bu  deneyim  yığınını  modernlik 
diye  adlandırmak  istiyorum.  Modern  olmak,  bizlere  serüven,  güç,  coşku, 
gelişme,  kendimiz  ve  dünyayı  dönüştürme  olanakları  vaat  eden;  ama  bir 
yandan  da  sahip  olduğumuz  her  şeyi,  bildiğimiz  her  şeyi,  olduğumuz  her 
şeyi  yok  etmekle  tehdit  eden  bir  ortamda  bulmaktır  kendimizi.  Modern 
ortamlar  ve  deneyimler  coğrafî  ve  etnik,  sınıfsal  ve  ulusal,  dinsel  ve 
ideolojik  sınırların  ötesine  geçer;  modernliğin,  bu  anlamda  insanlığı 
birleştirdiği  söylenebilir.  Ama,  paradoksal  bir  birliktir  bu,  bölünmüşlüğün 
birliğidir:  bizleri  sürekli  parçalanma  ve  yenilenmenin,  mücadele  ve 
çelişkinin,  belirsizlik  ve  acının  girdabına sürekler. Modern  olmak,  Marx’ın 
deyişiyle  “katı  olan  her  şeyin  buharlaşıp  gittiği”  bir  evrenin  parçası 
olmaktır.
50