Modul № yorug’likning korpuskulyar xususiyati

---

MODUL № 9. YORUG’LIKNING KORPUSKULYAR XUSUSIYATI. 
 
 
27-MAVZU: FOTOSAMARA HODISASI. STOLETOV TAJRIBASI. 
TASHQI FOTOSAMARA UCHUN EYNSHTEYN FORMULASI. TASHQI 
FOTOSAMARA HODISALARINING AMALDA QO’LLANILISHI. 
 
Reja: 
1. Yorug’lik ta’sirida moddalardan elektronlarning uzib chiqarilishi. 
2. Fotosamara turlari. 
3. Fotosamaraning tajribalarda aniqlangan qonunlari. 
4. Fotosamara uchun eynshteyn formulasi. 
Moddaning yorug’lik ta’sirida elektronlar chiqarish hodisasi 
fotoelektrik 
samara
yoki 
fotosamara 
deyiladi. Bu hodisani 1887 yilda 
G.Gers
ochgan bo’lib, 
bunda u zaryadsizlagichning rux sharchalari orasidagi uchqunning paydo bo’lishi 
sharchalardan birini ultrabinafsha nurlar bilan yoritilganda ancha yengillashishini 
sezgan. 1888-1889 yillarda 
A.G.Stoletov
fotosamarani atroflicha o’rganib, quyidagi 
qonuniyatlarni aniqlanadi:
1. Yorug’lik ta’sirida ajralib chiqqan zaryadlar manfiy ishoraga ega bo’ladi;
2. Ultrabinafsha nurlar eng ko’p ta’sir ko’rsatadi; 
3. Jismdan chiqqan zaryad miqdori o’nga yutilgan yorug’lik energiyasiga 
proporsional. 
1898 yilda 
Lenard 
va
 Tomson
yorug’lik ta’sirida ajralib chiqqan zarralarning 
solishtirma zaryadini o’lchab, bu zaryadlar elektronlar ekanligini aniqladilar. 

---

Yorug’lik kvars darcha orqali havosi so’rib olingan ballon ichiga o’tib, 
tekshirilayotgan materialdan yasalgan 
K
katodni yoritadi. Fotosamara natijasida 
chiqarilgan elektronlar elektr maydon ta’sirida 
A
anodga tomon harakatlanadi. 
Natijada asbob zanjiridan fototok o’tadi, u 
G
galvanometr bilan o’lchanadi. Anod 
bilan katod orasidagi kuchlanish 
P
potensiometr yordamida o’zgartirilishi mumkin. 
Fotosamara yoritiluvchi sirtning holatiga kuchli darajada bog’liq. Milliken 
yuqori vakuum ostidagi tekshirilayotgan sirt ustidagi plyonkani yo’qotib, uni 
tozalaydigan asbobni ishlab chiqdi. Fotosamarani o’rganish uslubini P.I.Lukirskiy 
va S.S.Prilejayevlar anchagina takomillashtirib, sferik kondensator usulini 
qo’lladilar va bu yordamida Plank doimiysining qiymatini katta aniqliqqacha 
tajribada topdilar. Ularning qurilmalarida kumushlangan sferik shisha ballon 
devorlari anod vazifasini o’taydi. Ballon markaziga sharcha ko’rinishidagi katod 
o’rnatilgan.
Rasmda fotosamaraning volt-amper xarakteristika, ya’ni o’zgarmas 
F
yorug’lik oqimi ta’sirida 
i
fototokning elektrodlar orasidagi 
U
kuchlanishga 
bog’liqligini ko’rsatuvchi egri chiziq tasvirlangan. Bu egri chiziqdan biror uncha 
katta bo’lmagan kuchlanishda fototokning to’yinishga, ya’ni katoddan uchib 
chiqayotgan hamma elektronlarning anodga yetib borishga erishishi ko’rinib 
turibdi.
Demak, 
i
m 
to’yinish tok kuchi yorug’lik ta’sirida katoddan birlik vaqtda 
uchib chiqayotgan elektronlar soni bilan aniqlanadi. 
 
U
=0 bo’lganda fototok yo’qolmaydi. Bu hol elektronlar katoddan noldan 
farqli tezlik bilan uchib chiqishlarining dalili bo’lib xizmat qiladi. Fototok nolga 
teng bo’lishi uchun 
U
t
to’xtatuvchi kuchlanish (buni 
to’xtatuvchi potensial
ham 
deb yuritiladi) berish lozim. Bunday kuchlanishda hech qanday elektron, hatto 
katoddan chiqishda tezlikning eng katta 
v
m
qiymatiga ega bo’lgani to’xtatuvchi 
maydonni yengib, anodga yetib bora olmaydi. Shuning uchun
t
m
eU
m

2
2
1

(26.1) 
deb yozish mumkin, bunda 
m
-elektronning massasi. Shunday qilib to’xtatuvchi 
kuchlanish 
U
t
ni o’lchab fotoelektronlar tezligining maksimal qiymatini aniqlash 
mumkin.

---

Spektral tarkibi o’zgarmas bo’lgan yorug’lik tushayotganda to’yinish tok 
kuchi yorug’lik oqimi 
Ф 
ga proporsional; 
Ф
i
T
~
(26.2) 
Bu