45
3-jadval
Xromosomalarnnng o’lchami va sentromerasining joylashishiga qarab
tasniflanishi.
Xromosomalar
guruhi
Kariotipdagi raqami
Hromosomalar tavsifnomasi
A (I)
1, 2, 3
1,2, 3 — yirik metasentrik
B (II)
4, 5
Yirik submetatsengrik
C (III)
6-12
va X (23)
O‘rtacha submetatsengrik
D (IV)
13-15
O‘rtacha akrotsentrik
E (V)
16-18
Mayda submetatsengrik
F (VI)
19-20
Eng mayda metasentrik
G (VII)
21-22 vaY (23)
Eng mayda akrotsentrik
Hozirgi vaqtda xromosomalarni farqlashda va idiogrammalarni tuzishda
kompyuter dasturlaridan foydalanish usuli yo‘lga qo‘yilgan (18-rasm).
18-rasm.Xromosomalarni farqlashda va idogrammalarni tuzishda kompyuter dasturlaridan
foydalanish.
Sitologik
preparatlarda nuklein kislotalarini duragaylash usuli ham yaxshi natija
berishi mumkin. Sitologik
preparatlarda nuklein kislotalarini duragaylash usuli ham
yaxshi natija berishi mumkin. Nishonlangan DNK va RNK yordamida xromosoma
46
DNK sining duragaylashishi, xromosomalarning nozik tuzilishi va interfaza yadrosida
genlarning joylashishini aniqlash mumkin. Bu usullarning aniq bayoni ko‘pgina
monografiyalarda keltirilgan.
Sitogenetikada keng qo‘llaniladigan usullardan biri, odam somatik hujayra larida
jinsiy xromatinni aniqlashdir (19-rasm.).
19-расм. Sog’lom ayol epitelial hujayrasi
yadrosida jinsiy xromatin.
1-kariolemma,
2- xromatin,
3- jinsiy xromatin.
Bu usulning afzalligi - uning soddaligi
va tez tekshirish o‘tkazib, xulosa olish
mumkinligidadir. Lunj shilliq pardasidan
qirib tayyorlangan va epitelial hujayralardan
tashkil topgan surtma yoki periferik qon
leykotsitlari preparati ma`lum bo‘yoqlar bilan
(atsetorsein, lakmoid) bo‘yaladi va mikroskopda ko‘riladi. Jinsiy xromatin tanachalarini
kamida 100 hujayralarda sanab, xromosoma to‘plamida X xromosoma sonini aniqlash
mumkin. Tajribada tasdiqlangan Layon gipotezasiga asosan to‘plamda 2 ta X xromosoma
bo‘lsa, ulardan biri (tasodifan) reduplikatsiyadan orqada qoladi va giperpiknoz holida
bo‘lib jinsiy xromatin tanachasini hosil qiladi. Bu holat embrional rivojlanishning 16
kunidan boshlab kuzatiladi, uning asosida 2 ta xromosomadan birini inaktivatsiyalanishi
natijasida "genlar dozasi kompensatsiyalanishi" sindromi yotadi. Yirik X xromosomada
3000 tagacha genlar mavjud, kichik Y xromosomada esa genlar 230 tagacha. Shuning
uchun ham 2 ta X xromosomasi bo‘lgani uchun ayollarda faol holatdagi genlar miqdori
erkaklardagiga nisbatan ikki baravar ortiq bo‘lmasligini ta`minlash uchun ayollarda 2 ta
X xromosomadan bittasining nofaol holatiga o‘tishini ta`minlovchi mexanizm paydo
bo‘lgan. Faqat urg‘ochi jinsiy bezlarning o‘zak hujayralaridagina 2 ta faol X xromosoma
bo‘ladi. Agar X-xromosomalar soni 2 dan ortiq bo‘lsa (ya`ni XXX yoki boshqa variantlar),
jinsiy xromatin tanachalari soni ham ortadi, chunki hamma shunday holatlarda faqat I
1
47
xromosoma faol bo‘ladi. Shunday qilib jinsiy xromatin soniga qarab X-xromosomalar
sonini aniqlash mumkin: X xromosomalar soni n+1 ga teng (bunda n-jinsiy xromatin
tanachalari soni).
Bu usul yordamida odamning jinsini genetik jihatdan tez aniqlash (
ekspress usul)
mumkin (masalan, interseksual holatidagi bola tug‘ilganda). Shuningdek bu usul
yordamida X-xromosomalar sonining o‘zgarishiga bog‘liq kasalliklarga (20-rasm) (X-
trisomiyasi — 47, XXX, Klaynfelter sindromi— 47, XXY, Shereshevskiy — Terner
sindromi — 45, XO, bu sindromlarning boshqa variantlari, X-xromosoma mozaitsizmi —
46, XX /45, XO va boshqalarga tashxis qo‘yish mumkin.
Ayollarda ikkinchi X-xromosomaning tasodifiy inaktivatsiyalanishi tekshirilganda
juda qiziq natijalar aniqlandi. Ma`lumki turli hujayralarda kelib chiqishiga nisbatan har xil
bo‘lgan X-xromosomalar inaktivatsiyalanishi mumkin.
Masalan, daltonizm geniga yoki gemofiliya geniga nisbatan geterozigotali (X
D
X
d
yoki
X
H
X
h
) bo‘lgan ayollarda, ular mutant genni otasidan olgan bo‘lsa, ko‘pchilik holatlarda
onadan o‘tgan (ya`ni X
D
yoki X
H
) X xromosomalar inaktivatsiyalanadi, ota X
xromosomalari (X
d
yoki X
h
) faol holatda bo‘ladi. Bunday ayollarda dominant genlar (D yoki
H) bo‘lishiga qaramasdan daltonizm yoki gemofiliya namoyon bo‘lishi mumkin.
20-rasm. Х-xromosomalar , Lunj shilliq pardasi epitelial hujayralardagi Barr tanachalari , va
leykotsitlar yadrolaridagi ―nog’ora tayoqchalari‖, soni orasidagi bog’lanish.