Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
8 
 
Nasse gemofiliyaning  irsiylanish prinsiplarini tasvirlab,  uning  to‘liq  avlodlar 
shajarasini (genealogiyasini) tuzib chiqdi. 
 
Ammo  bu  davr  hali  genetikaning  haqiqiy  ilmiy  davri  emas,  o‘sha  davr 
tadqiqotchilarning  asarlarida  haqiqiy,  aniq  ma`lumotlar  tomomila  noto‘g‘ri 
tushunchalar  bilan  aralashib  ketgan,  chunki  hali  odam  genetikasining  nazariy 
asoslari yaratilmagan edi. 
 
Faqat 1900-yilda G.Mendelning irsiyat qonuniyatlari qayta kashf qilinganidan 
keyin, genetika fani ilmiy yo‘ldan rivojlana boshladi. 1865-yilda F.Galton o‘zining 
«Talantning  va  xarakterning  irsiylanishi»  monografiyasida  mashhur  shaxslarning 
avlodlar  shajarasini  (biografiyasini)  o‘rganish  asosida  bu  xususiyatlarning 
rivojlanishida irsiyatning ahamiyati borligini aniqladi. 
 
F.Galton  va  uning  shogirdi  K.Pirson  biometrik  genetikaga  asos  soldilar. 
F.Galtondan boshlab odam genetikasi yevgenika yo‘nalishida taraqqiy eta boshladi. 
Yevropada  natsizmning  rivojlanishi  natijasida  yevgenikaning  mohiyati  tamomila 
buzilib  «irqiy  gigiyena»ga  aylanib  qoldi.  1931-yilda  nemis  irqiy  gigiyena  jamiyati 
o‘zining nomiga yevgenika so‘zini ham qo‘shib olganidan keyin yevgenika natsizm 
bilan bir ma`noda tushunila boshlandi. 
 
Genetikaning 
rivojlanishida 
irsiyatning 
xromosomalar  nazariyasining 
yaratilishi juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu nazariyaning asoschisi T.G. Morgan 
Nobel  mukofotiga  sazovor  bo‘ldi.  Xromosoma  nazariyasi  sitologiya  va  genetika 
yutuqlaridan foydalanish natijasida yaratildi va uning yaratilishida Boveri, E.Vilson, 
V.Setton va boshqa mashhur olimlarning tadqiqotlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 
 
Darvinizm  va  genetika  g‘oyalarining  bir-biriga  qo‘shilishi  natijasida 
populyatsiyalar  genetikasi  rivojlandi.  Populyatsion  genetika  S.  S.Chyetverikovning 
1926-yilda yozgan klassik ahamiyatga ega bo‘lib qolgan «Hozirgi zamon genetikasi 
nuqtai  nazaridan  evolyutsion  ta`limotning  ba`zi  bir  tomonlari»  degan  maqolasidan 
keyin tez rivojlana boshladi. 
 
Bundan  ham  oldinroq  G.Xardi  va  V.Vaynberg  (1908  y.)  populyatsiyalarda 
allellar, fenotiplar, genotiplar chastotasini aniqlash formulalarini taklif etgan edi. Bu 

---

 
9 
mashhur  ilmiy  ishlar  irsiy  kasalliklar  epidemiologiyasi  va  genogeografiyasini 
o‘rganishga sabab bo‘ldi. 
 
1902-yilda  tibbiy  genetika  sohasida  yaratilgan  ishlardan  biri  A.Gerrodning 
«Alkaptonuriyaning  tarqalishida  kimyoviy  jarayonlarni  o‘rganish»  asaridir. 
Metabolizmning tug‘ma holatlarini o‘rganish misolida biokimyoviy genetikaga asos 
solindi. 
 
XX 
asrning 
boshlarida 
irsiy 
moddaning 
barqarorligi 
to‘g‘risida 
dunyoqarashlar  hukmron  edi.  Lekin  G.  De  Friz,  G.A.Nadson,  G.S.Filipchenko, 
G.Meller  va  I.L.  Stadlerlarning  tadqiqotlari  natijasida  genning  o‘zgaruvchanligi, 
mutatsiyalarni  sun`iy  yo‘l  bilan  hosil  qilish  mumkinligi  aniqlandi.  Genning 
tuzilishini  o‘rganish  oqsilning  matritsali  sintezi  g‘oyasining  kelib  chiqishiga,  gen 
nazariyasining  yaratilishiga  olib  keldi.    Natijada  D.Uotson  va  F.Krik  DNK  ning 
tuzilish  modelini  aniqladilar  va  bu  mashhur  kashfiyot  uchun  Nobel  mukofotiga 
sazovor  bo‘ldilar,  DNK  tuzilmasining  aniqlanishida  D.U.Bidl,  E.Tatum,  K.Mak-
Leod,  O.Everi,  M.Milkens,  R.Franklin  va  M.Mak-Karti  hamda  boshqa  olimlarning 
ilmiy tadqiqotlari  ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 
 
Irsiyatning  molekulyar  mexanizmlarini  o‘rganish  natijasida  irsiy  kod, 
transkriptsiya,  translyatsiya va ma`lum genlar tomonidan kodlanadigan oqsillarning 
funksiyalanish mexanizmlari kashf qilindi. 
 
N.I.Vavilov tomonidan yaratilgan irsiy o‘zgaruvchanlikning gomologik qatori 
qonuni  irsiyat  haqidagi  fanga  qo‘shilgan  bebaho  hissadir.  Bu  qonun  tibbiyot 
genetikasida irsiy kasalliklarni modellashtirishda juda katta ahamiyatga egadir. XX 
asrning  30-40  yillarida  tibbiyot  genetikasi  sohasida  ancha  yutuqlarga  erishildi. 
S.G.Levit,  S.N.Davidenkov,  S.N.Ardashnikov,  A.P.Prokofeva-Belgovskaya,  V.P. 
Efroimson, 
A.A.Malinovskiylar 
odam 
genetikasi 
va 
tibbiyot 
genetikasi 
rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shdilar. 
  
Irsiyatni molyekulyar darajada o‘rganish tekshirish ob`yekti sifatida 
 mikroorganizmlardan  foydalanish  natijasida  keng  rivojlandi.  Bu  esa  o‘z  navbatida 
genetik injeneriyaning kelib chiqishiga olib keladi. 

---

 
10 
 
Genetik  injeneriya  oldindan belgilangan maqsad  asosida  irsiy  axborotni  gen, 
hujayra  va  organizm  darajalarida  qayta  tuzish,  o‘zgartirish  muammolari  bilan 
shug‘ullanadi. 
 
Hozirgi 
vaqtda 
DNK 
zondi, 
somatik 
hujayralarni 
duragaylash, 
immunogenetika,  polimeraza  zanjir  reaktsyalari  (PZR)  usullarining  qo‘llanilishi 
odam genetikasining yanada muvafaqqiyatli rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. 
 
Genetika faninning keyingi vaqtlarda qo‘lga kiritgan yutuqlari asosida, fan va 
texnika usullarining hamkorligi natijasida yangi soha – biotexnologiya yuzaga keldi. 
 
Genetik  injeneriya  va  biotexnologiya  usullarining  keng  qo‘llanilishi,  odam 
irsiy kasalliklariga tashxis qo‘yish, davolash va oldini olishda juda katta istiqbollarni 
ochib bermoqda. 
Hozirgi  davrda  genetika  fanida  genlar  nafis  tuzilishini  o‘rganish,  genomika 
shaxsning  individual  rivojlanishi  jarayonida  genlar  faoliyatining  boshqarilishi? 
genoterapiya  kabi  murakab  muammolar  ustida  ilmiy  izlanishlar  o‘tkazilmoqda. 
O‘zbekistonda 
genetik 
tadqiqotlarning 
rivojlanishiga 
mashhur 
olimlar 
Yo.X.To‘raqulov,  J.H.Hamidov,  J.A.Musayevlar  katta  hissa  qo‘shdilar,  jumladan 
Yo.X.To‘raqulov  rahbarligida  irsiy  kasalliklar  rivojlanishining  biokimyoviy 
mexanizmlari  o‘rganildi.  Akademik  J.H.Hamidov  o‘z  shogirdi  A.A.Abdukarimov 
bilan  tiryeoid  gormonlar  ta`sirining  genetik  mexanizmlari  haqida  muhim 
ma`lumotlar  oldilar.  Atoqli  olimlarimiz  N.M.Majidov,  Sh.Sh.Shomansurovlar  asab 
kasalliklari patogenezida irsiy omillar rolini o‘rgandilar. 
 
1971-yilda Toshkent tibbiyot institutida O‘rta Osiyo Respublikalarida birinchi 
marta  J.H.Hamidov  va  A.T.Oqilovlar  rahbarligida  tibbiyot  genetikasi  bo‘limi 
ochilib, irsiy kasalliklar tarqalishining oldini olishga qaratilgan ancha ishlar qilindi. 
Hozirgi  davrda  tibbiyot  institutlarida  tibbiyot  genetikasi  kafedralari  yoki  kurslari 
ochilgan bo‘lib, bo‘lajak shifokorlarning tibbiy genetikaga oid bilimlarini oshirishga 
xizmat  qilmoqda.  1999-yilda  ―Sog‘lom  avlod‖  xayriya  jamg‘armasi  tashabbusi  va 
Vazirlar  Mahkamasining  qaroriga  binoan  Toshkent  shahrida  Respublika  skrining 
markazi va viloyatlarda uning filiallari tashkil qilinib ommaviy neonatal va prenatal 

---