Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
11 
skrining  tekshiruvlari  o‘tkazilmoqda.  Toshkentda  akusherlik  va  ginekologiya, 
endokrinologiya ilmiy – tekshirish institutlarida, shahar bolalar diagnostika markazi 
qoshida  tibbiyot  genetikasi  laboratoriyalari  ochilgan  bo‘lib,  ular  aholiga  tibbiy 
genetika sohasida amaliy yordam ko‘rsatmoqda. 
Tayanch so’zlar:  
Genetika  
 
 
 
 
 
Irsiyat va o‘zgaruvchanlik  
 
Antik davrda genetika 
 
 
 
Uyg‘onish davri genetikasi 
Xromosomalar nazariyasi 
 
 
Irsiy moddaning barqarorligi 
Gen nazariyasi 
 
 
 
 
Odam genetikasi 
O‘zbekistonda genetikaning rivojlanishi 
Toshkentda genetik markazlar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.IRSIYATNING MOLEKULYAR ASOSLARI. IRSIYATGA MUHIT 
OMILLARINING TA`SIRI. 

---

 
12 
 
Hujayra  –  eukariot  organizmlarning  strukturaviy  va  funksional  elementar 
birligi hisoblanadi (eukariot organizmlarga odam ham kiradi). Eukariotlar - haqiqiy 
yadroga  ega  bo‘lgan  hujayralar.  Hujayra  o‘z-o‘zini  hosil  qiluvchi,  yangilovchi  va 
idora qiluvchi tirik elementar tizim hisoblanadi, ya`ni «tiriklik» tushunchasiga javob 
bera  oladigan  eng  kichik  birlik  hisoblanadi.  Eukariot  hujayralarda  yadro  bilan 
sitoplazmani membrana ajratib turadi  (1-rasm). 
 
Yadro. Irsiyatning molyekulyar asoslarini o‘rganish uchun yadroning strukturasi va 
funksiyalari  bilan  tanishamiz.  Hujayraning  asosiy  tarkibiy  qismlaridan  biri  bo‘lib 
vegetativ (hujayra faoliyatini boshqaradi) va generativ (irsiy informatsiyani saqlaydi 
va  qizlik  hujayralariga  uzatadi)  funksiyalarni  bajaradi.  Eukariotning  yadrolari 
quyidagi  tarkibiy  qismlardan  tashkil  topadi:  1)  yadro  qobig‘i;  2)  yadro  shirasi;  3) 
yadrocha; 4) xromatin (2-rasm).  
Yadro  qobig’i  2  biomembranadan  hosil  bo‘ladi,  bu  membranalar  orasida 
membranalar  oraliq  bo‘shlig‘i  joylashgan.    Tashqi  yadro  membranasi  boshqa 
hujayra membranalari bilan dinamik bog‘langan. Shu sababli uning funksiyasi faqat 
shakllantirish bilangina cheklanib qolmasdan, sintez jarayonlarida ham faol ishtirok 
etadi.  Tashqi  va  ichki  membranalar  birikkan  joylarda  porasomalar  –  yadro 
teshikchalari  shakllanadi.  Teshikchalar  soniga  qarab  yadroning  funksional  faolligi 
1-rasm. Hujayra.   
1- yadro;  
2-sitoplazma;  
3-mitoxondriya;  
4- hujayra markazi;  
5- pinotsitoz pufakcha;  
6- lizosoma;  
7-Golji kompleksi;  
8- silliq endoplazmatik to‘r;  
9-donador endoplazmatik to‘r;  
10- ribosoma;  
11- hujayra qobig‘i;  
12-mikrovorsinkalar;  
13- yadro qobig‘i;
 
  
14-
 
yadro qobig‘idagi teshiklar;  
15- yadrocha. 

---

 
13 
to‘g‘risida  gapirish  mumkin.  Ichki  membranaga  zich  plastinka  -  oqsil  qavvati 
birikadi.  Bu  oqsil  qavvatiga  interfazada  xromatin  birikadi.  Natijada  irsiy 
materialning tartibli joylashishi ta`minlanadi. Zich oqsil qavvati hatto membranalar 
jarohatlanganda ham yadro shaklining o‘zgarmasdan saqlanishiga imkon yaratadi. 
 
Yadro  shirasi  (nukleoplazma)  –  yadro  matriksi,  uning  ichki  muhiti,  har  xil 
oqsillarni  saqlaydi.  Fermentativ  oqsillar  metabolizm  jarayonida  qatnashadi, 
fibrillyar oqsillar esa tayanch funksiyalarini bajaradi. 
Yadrocha (nukleola) asosan RNK dan tashkil topadi. 
Ribonukleoproteid  iplar  yadrochaning  fibrillyar  qismini  tashkil  etadi, 
yadrochaning donador qismi esa preribosomalardan iborat.  
Xromatin  –  faol,  funksiyani  amalga  oshiradigan  yadroning  irsiy  moddasi.  Hujayra 
bo‘linishi  davrida  xromatin  xromosomalarga  aylanadi.  Despiralizatsiyalashgan 
xromatinda  nukleogistonning  har  xil  kondensatsiyalashadigan  qismlari  tafovut 
etiladi.  Ipsimon,  sust  bo‘yaluvchi  qismlar  euxromatin  deyiladi,  ular  odatda, 
strukturaviy  genlardan  tashkil  topadi,  xromosoma  yelkalarining  tarkibida  uchraydi. 
Geteroxromatin  yuqorida  darajada  spirallashgan  bo‘ladi.  Geteroxromatinning  ikki 
turi bor:  
1.  Strukturaviy  geteroxromatin  -  genlarni  saqlamaydi,  sentromera  va  yo‘ldosh 
qismlarida  bo‘ladi  (yo‘ldosh  ikkilamchi  belbog‘  bilan  ajratilgan  xromosoma 
yelkasining qismi); 
2- rasm. Hujayra yadrosi ko’ndalang 
               kesimining sxematik tasviri. 
1-
 
yadro teshigi;  
2-tashqi yadro membranasi;  
3-ichki yadro membranasi;  
4- yadro atrofi bo‘shlig‘i;  
5-
 
yadrocha;  
6- ribosomalar;  
7- endoplazmatik to‘r;  
8-
 
xromatin;  
9-
 
yadro shirasi. 
 

---

 
14 
2.Fakultativ  geteroxromatin  ikkita  gomologik  xromosomalarning  birining 
kondensatsiyalanishi  natijasida  hosil  bo‘ladi.  Masalan  X-  xromosomalardan    biri 
kondensatsiyalashib jinsiy xromatinni (Barr tanachasini) hosil qiladi (3-rasm). 
 
 
Xromatin  hamda  xromosoma  morfologik  va  funksional  jihatdan  farq  qiladi: 
xromatin  –  irsiy  moddaning  dekondensatsiyalashgan  funksional  faol  holati, 
xromosoma  esa  nukleogistonning  maksimal  spirallashgan  holati  bo‘lib,  unda  irsiy 
axborot  nusxa  ko‘chirilishi  kuzatilmaydi.  Xromatinning  spirallashishi  va 
kondensatsiyalanishi  (zichlashishi)  natijasida  xromosomalar  hosil  bo‘ladi.  Bunda 
ingichka iplar zichlashib, xarakterli tuzilishga ega bo‘lib qoladi: har bir xromosoma 
ikkita  yelka  va  birlamchi  belbog‘  –  sentromeradan  tashkil  topadi.  Sentromeraning 
joylashishiga  qarab  xromosomalar  bir  qancha  turlarga  bo‘linadi.  Ba`zi 
xromosomalarda  ikkilamchi  belbog‘  bo‘ladi.  Masalan,  odamlarning  13, 14, 15, 21, 
22  juft  xromosomalarida  ikkilamchi  belbog‘  bor,  o‘sha  joylarda  yadrocha  hosil 
qiluvchilar  joylashadi.  Hujayraning  bo‘linish  davrida  ikkilamchi  belbog‘larda 
yadrocha  moddalari  taqsimlanadi.  Xromosomalarning  strukturasi  mitozning 
metafazasida  aniq  ko‘rinadi,  shu  tufayli  sitogenetik  tahlillarda,  xromosomalarni 
tasniflanishida metafaza xromosomalari tekshiriladi. 
3-rasm. Jinsiy xromatin. 
A-ayol terisi epidermisi hujayrasining 
yadrosi:  
1-kariolemma,  
2-xromatin,  
3-jinsiy xromatin.  
 
B- ayol neytrofil leykotsiti:  
1- yadro, 
2- jinsiy xromatin.  

---