Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/82
tarix30.04.2018
ölçüsü5,01 Kb.
#40830
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   82

 
15 
Xromosomalar  kimyoviy  tarkibi  asosan  DNK,  oqsildan  va  kam  miqdorda  RNK; 
uglyevodlar, lipidlar, mikroelementlardan tashkil topgan.  
Xromosomalar DNKsi 3 fraksiyadan iborat:   
1.Nukleotidlarning  unikal  (nodir)  ketma-ketligidan  tashkil  topgan  strukturaviy  va 
regulyator genlar (DNKning 56%).    
2.O‘rtamiyonada takrorlanuvchi ketma-ketliklar (100-1000 nusxalar), ular gistonlar, 
rRNK va tRNK strukturaviy genlarini hosil qiladilar (8%).  
3.Ko‘p takrorlanuvchi ketma-ketliklar, ularning 100000-1000000 nusxalari mavjud. 
DNKning 12 % ni tashkil qiladi, funksiyalari haligacha aniqlanmagan. Bu fraksiya 
xromosomada  o‘z  joyini  o‘zgartirib  turadigan  ―sakrovchi  genlar‖  yoki 
transpozonlardan  iborat,  yoki  ular  speyserlar  (genlar  orasidagi  qismlar)  tarkibiga 
kirib,  gomolog  xromosomalar  kon`yugatsiyalanishida  ularning  bir-birini 
―tanishiga‖  imkon  yaratadi  degan  dunyoqarashlar  bor.  Somatik  hujayralarda 
xromosomalarning  diploid  (2  n)  to‘plami,  jinsiy  hujayralar  –  gametalarda  esa 
gaploid,  (n)  to‘plami  bo‘ladi.  Diploid  to‘plamda  har  bir  xromosomaning  o‘ziga 
o‘lchami, shakli va irsiy axboroti bilan o‘xshash bo‘lgan gomologi (jufti) bo‘ladi 
(xromosomalar juftligi qoidasi). Gaploid to‘plamda har bir xromosoma toq bo‘lib, 
boshqa  xromosomalarga  o‘xshamaydi.  (Xromosomalar  unikalligi,  (nodirligi) 
qoidasi). Xromosomalarning diploid to‘plamida o‘sha organizm uchun xos bo‘lgan 
irsiy  axborotning  hammasi  kodlashgan.  Diploid  to‘plamdagi  majmuasi  genotip 
deyiladi.  
 
Gaploid to‘plamdagi irsiy informatsiya genom deyiladi. Organizmning har bir 
biologik turi faqat o‘sha tur uchun xos bo‘lgan xromosomalar to‘plami – kariotipga 
ega.  Odamda  somatik  hujayralarda  46  ta  xromosoma  (2n);  gametalarda  esa  23  ta 
xromosoma  (n)  bor.  Gametalar  qo‘shilishi  natijasida  diploid  to‘plam  tiklanadi. 
Gametalarda gaploid to‘plam meyoz (reduksion bo‘linish) jarayonida hosil bo‘ladi. 
Gametalarning  yetilish  jarayoni  gametogenez  deyiladi.  Xromosomalarning  bir  turi 
autosomalar  deyiladi,  ular  o‘zida  tana  belgilarini  (ko‘z  rangi,  qon  guruhlari, 
fermentlar  miqdori  va  boshqalar)  kodlashtiruvchi  genlarni  saqlaydi.  Autosomalar 
har xil jinslarda bir xil. Jinslar bir-birlaridan jinsiy xromosomalari – geterosomalari 


 
16 
bilan  farq  qiladi.  Geterosomalar  geni  jinsiy  belgilar  rivojlanishini  kodlashtiradi. 
Lekin  ularda  somatik  belgilarni  aniqlovchi  genlar  ham  bor.  Masalan,  X-
xromosomada  rangni  ajrata  olish,  qon  ivishi  genlari  va  boshqa  belgi  genlari  ham 
joylashadi. 
Odamda erkak jinslar geterozigotali (geterogametali) hisoblanadi, chunki ular 
hujayrasida  ikki  xil  geterosomalar  (X  va  Y)  bor.  Ayol  jinsida  ikkita  bir  xil  XX 
xromosomalar  bo‘lganligi  uchun    gomozigotali  va  gomogametali  hisoblanadi.  
Shunday qilib, erkaklarda xromosomalar to‘plami 44 autosoma + XY ayollarda esa 
44 autosoma + XX dan iborat (4-rasm). 
 
 
Xromosomalar  strukturasini  hozirgi  zamon  usullari  yordamida  o‘rganish  ularning 
nafis  tuzilishini  to‘liq  o‘rganish  imkonini  berdi.  Mitozning  metafazasida  har  bir 
xromosoma ikkita xromatidadan tashkil topganligi yaqqol ko‘rinib turadi (5-rasm). 
Xromatida  xromonema  iplaridan  iborat  bo‘lib,  uning  uzunasiga  to‘q  bo‘yaladigan 
qismlari xromomeralari ko‘rinib turadi. Xromomeralar gen yoki genlar guruhining 
ko‘rinishi  deb  taxmin  qilinadi.  Elektron  mikroskop  yordamida  xromosomalarning 
elementar  strukturasi  nukleogiston  iplarini  (diametri  –  10-13  nm)  yaxshi  ajratish 
mumkin. Bu iplar HI gistoni bilan o‘ralgan DNK bispirali va nukleosomadan tashkil 
XY 
XX 
X
Y
 
X
X
 
X

X
Y
 
XY  
geterozigot
                                
XX  
gomozigot                               
4-rasm. Geterosomalar taqsimlanishini ifodalovchi sxema 


 
17 
topgandir. Nukleosoma 8 molekula, 4 xil gistonlardan (H2A, H2B, H3, H4) tashkil 
topgan  yumaloq  tanachalar  bo‘lib,  tanachalarni  DNK  bispirali  o‘rab  turadi  (2,5 
o‘ram  hosil  qiladi).  Nukleosomalar  xromosoma  uzunligini  7  marta  qisqartiradi. 
Xromosomalar uzunligi spirallar va superspirallar hisobiga yanada qisqaradi. O‘sha 
jarayonlar hisobiga mitozning metafazasida xromosomalar shakllanishi kuzatiladi. 
Nukleogistonning  ko‘p  marta  zichlashishi  natijasida  odamning  eng  uzun  I 
xromosomasi  (uzunligi 
6,8 1,4
mkm)  uzunligi  7,3  sm  bo‘lgan  DNK  bispiralidan 
tashkil topadi. Kondensatsiyalashgan holatda DNKning zichlashishi 
1
19000
 ga teng 
bo‘ladi. 
 
 
 
 
5-rasm. Xromosoma tuzilishi va tiplari. 
а- Xromosoma tuzilishi: 1- xromatida, 2- sentromera, 3-telomera. 
b- Xromosoma tiplari. 1-akrosentrik, 2-submetasentrik, 3-metasentrik.     
 
 
Shunday  qilib,  xromosomalarning  eng  muhim  vazifasi  irsiy  axborotni 
saqlash va uni avloddan-avlodga o’tkazishdir. Bu esa nuklein kislotalar – DNK va 
RNKning nodir xususiyatlari natijasidir. 

а 
б 







Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   82




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə