24
1979-yilda har qanday yangi dorilar mutagenligini albatta tekshirish
to‘g‘risida qonun qabul qilingan. O‘sma kasalligiga qarshi dorilar, masalan,
sitostatiklar (uretan, sarkolizin) tinchlantiruvchi (meprobamat, etaperazin) tomir
tortishishiga qarshi va boshqa dorilar mutagen faollikka ega. Shuning uchun ham
kasallarga dorilarni buyurishda juda ehtiyot bo‘lish kerak. Har bir shifokor jinsiy
hujayradagi mutatsiyalar keyingi avlodga o‘tishini somatik mutatsiyalar esa
onkologik kasalliklarga sabab bo‘lishi mumkinligini unutmasligi kerak. Dorilarni
berishda kasalliklarning generativ funksiyalariga, immunologik holatga va boshqa
fiziologik ko‘rsatkichlariga e`tibor bermoq zarur.
Biologik omillarga viruslar (qizamiq, qizilcha, suvchechak, gerpes, parotit
viruslari va boshqalar) parazitlar, noto‘liq ovqatlanish (ekzogen omillar), odam
organizmida hosil bo‘luvchi gistamin, steroid gormonlar (endogen omillar) kiradi.
Komutagenlarga tashqi mutagen omillar ta`sirini kuchaytiruvchi omillar,
masalan, gelmint invaziyalari natijasida hosil bo‘luvchi toksinlarni kiritish mumkin.
Hozirgi davrda mutagenezning oldini olish imkoniyatlari ancha kengaydi. Bu
maqsadda — jumladan, antimutagenlar ishlatiladi, kuchli mutagen faollikka ega
og‘ir metallar (platina, xrom tuzlari) bilan doimo aloqada bo‘luvchi sanoat
korxonalari ishchilari o‘rtasida vitamin komplekslari kabi antimutagenlar keng
qo‘llaniladi. Har xil moddalar orasida mutagenlar miqdori har xil bo‘ladi.
Kimyoviy birikmalar orasida 5-10% moddalar mutagen faollikka ega, pestitsidlar
o‘rtasida esa 50% moddalar mutagen faollikka egadir. Tashqi muhit mutagenlari
axborot markazi ma`lumotlariga ko‘ra kimyoviy birikmalarning juda ko‘p xillari
mutagen faollikka egadir, ularning orasida dori preparatlari, ovqat qo‘shimchalari,
pestitsidlar ham mavjud.
Klinik qo‘llanish bosqichigacha dori-darmonlarning mutagen faolligini
baholash 3 ta bosqichda olib boriladi.
1.Mutagenlik samarasini aniqlash.
2.Mutagenlik faolligini miqdoriy aniqlash (test-ob`ektlardagi tajribalarda aniqlash),
mutagenning o‘rtacha ta`sirlovchi dozasini aniqlash — mutMTD.
3.Mutagenning yo‘l qo‘yiladigan dozasini aniqlash, mutYQD.
25
Birinchi bosqich moddaning mutagen faolligini aniqlashga imkon beradi.
Agar birikma mutagen samaraga ega bo‘lsa bu bosqichda indutsirlangan mutatsiya
tiplari (generativ va somatik mutatsiyalar, gen va xromosoma mutatsiyalari),
o‘rganilayotgan mutagenning metabolitlarining mutagen samarasi aniqlanadi.
Mutagenlarning gen mutatsiyalarini keltirib chiqara olishi ma`lum
mikroorganizmlarda, drozofilalarda, sutemizuvchilarning sun`iy o‘stiriladigan
hujayralarida tajribada tekshiriladi. Keyin ―in vitro‖ tekshirish natijalari,
odamlardagi kuzatishlar (aholini epidemiologik tekshirish, turli kasbda ishlovchilar
kontingentlari, davolanish maqsadida yoki tasodifan ba`zi moddalarni qabul qilgan
shaxslarda), sutemizuvchilarda va boshqa test ob`ektlarda o‘tkazilgan tajribalar
natijasi tahlil qilinadi.
Mutagen faollikka ega bo‘lgan moddalarni ikkinchi bosqichda tekshirish
davom ettiriladi. Mutagenlar faolligining miqdoriy ko‘rsatkichlarini aniqlashda
sutemizuvchilarning somatik va jinsiy hujayralarida tajriba o‘tkazish zarur: chunki
har ikkala tipdagi mutatsiyalar ham odam uchun real xavf tug‘diradi, undan
tashqari somatik va jinsiy hujayralarning har xil mutagenlar uchun sezuvchanligi
turlichadir. Tekshirishning asosiy sharti mutagen samarani prognozlashtirish uchun
mutagen moddaning ta`sir qilish vaqti bilan uning dozasi orasidagi bog‘lanishni
aniqlashdir. Ikkinchi bosqichni o‘tkazish jarayonida mutagenning o‘rtacha
ta`sirlovchi dozasi (mutMTD) aniqlanadi. Ko‘p holatlarda mutagen modda
dozasining ortishi, mutatsiyalar chastotasining ortishi bilan korrelyatsiyalanadi.
Har bir mutagen modda uchun maksimal yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
doza, mutatsiyaning spontan darajasini ikki baravar orttirishi mumkin. Bu qoidadan
radiatsion mutagenezni tekshirishda foydalanish mumkin. Ammo bunda
radiatsiyaning va kimyoviy mutagenlarning har xil mexanizmlarini, indutsirlashgan
mutatsiyalarning har xil spektrlari, gametogenezning va hujayra siklining har xil
bosqichlarining radiatsiyaga va kimyoviy mutagenlarga har xil sezgirligini hisobga
olish zarur. Uchinchi bosqichda mutagenning yo‘l qo‘yiladigan dozasi (mutYQD)
aniqlanadi. Bu doza kimyoviy moddalar uchun mutatsiyalar spontan darajasidan
1% dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Bu doza quyidagi formula orqali aniqlanadi:
26
mutYQD = mut MTD/200
Bunda mutMTD — sutemizuvchilarda tajribalarda aniqlangan o‘rtacha ta`sirlovchi
doza;
200 — odamga o‘tkazish koeffitsienti.
Ayrim tashqi muhit omillari mutagen faolligini baholashning oddiy va to‘g‘ri
usullarini ishlab chiqish orqali, muhitning (havo, suv, tuproq, sanoat chiqindilari va
hokazolar) umumiy mutagen va kanserogen faolligini aniqlash masalasini hal qilish
mumkin.
Tashqi muhit omillarining mutagen ta`sirini o‘rganishning kompleks
usullarini amaliyotga tadbiq etish, odamning salomatligini muhofaza qilish
choralarini ishlab chiqish uchun zarurdir. Yangi mutatsiyalarni hosil qiluvchi
omillarning kamayishi populyatsiya genetik yukining dinamikasiga ta`sir qiladi va
irsiy patologiyali kasallar sonining kamayishiga olib keladi.
Mutatsiyalar chastotasi bitta avlodda, bitta lokusda 10
-5
ga teng. Odamda
genlar soni 10
5
ga teng bo‘lgani uchun, har bir avlodda o‘rtacha hisobda 1-10
tagacha yangi mutatsiyalar kelib chiqishi mumkin. Har xil genlarning
mutatsiyalanish chastotasi har xildir, shuning uchun ham barqaror va mo‘tadil
genlar tafovut etiladi. Genomda boshqa genlarning mutatsiyalanish chastotasini
orttiruvchi mutator genlar ham bor.
Har qanday tirik organizm genotipi tarixiy rivojlanish jarayonida shakllangan
o‘zaro ta`sir qiluvchi genlarning barqaror dinamik tizimi hisoblanadi. Shuning
uchun ham har bir biologik tur nuqtai nazardan olganda muvozanatni buzuvchi
mutatsiya noqulay holatdir. Tabiiyki evolyutsiya jarayonida organizmlarda
mutatsiyalardan
tiklanish,
reparatsiya
mexanizmlari
paydo
bo‘lgan.
Mutatsiyalarning halokatli ta`siriga qarshi tabiiy antimutatsion to‘siqlar bor.
Masalan, xromosomalarning juftliligi genotipda geterozigota holatida retsessiv
mutatsiyalar ta`sirini cheklaydi, rRNK, tRNK, giston genlarning ko‘p nusxalarining
mavjudligi, irsiy kodning to‘ldirilmasligi, ayniganligi ham mutatsiyalarni
cheklovchi tabiiy omillardan hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: |