Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/82
tarix30.04.2018
ölçüsü5,01 Kb.
#40830
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   82

 
24 
 
1979-yilda  har  qanday  yangi  dorilar  mutagenligini  albatta  tekshirish 
to‘g‘risida  qonun  qabul  qilingan.  O‘sma  kasalligiga  qarshi  dorilar,  masalan, 
sitostatiklar  (uretan,  sarkolizin)  tinchlantiruvchi  (meprobamat,  etaperazin)  tomir 
tortishishiga  qarshi  va  boshqa  dorilar  mutagen  faollikka  ega.  Shuning  uchun  ham 
kasallarga  dorilarni  buyurishda  juda  ehtiyot  bo‘lish  kerak.  Har  bir  shifokor  jinsiy 
hujayradagi  mutatsiyalar  keyingi  avlodga  o‘tishini  somatik  mutatsiyalar  esa 
onkologik  kasalliklarga  sabab  bo‘lishi  mumkinligini  unutmasligi  kerak.  Dorilarni 
berishda  kasalliklarning  generativ  funksiyalariga,  immunologik  holatga  va  boshqa 
fiziologik ko‘rsatkichlariga e`tibor bermoq zarur. 
  Biologik  omillarga  viruslar  (qizamiq,  qizilcha,  suvchechak,  gerpes,  parotit 
viruslari  va  boshqalar)  parazitlar,  noto‘liq  ovqatlanish  (ekzogen  omillar),  odam 
organizmida hosil bo‘luvchi gistamin, steroid gormonlar (endogen omillar) kiradi. 
Komutagenlarga  tashqi  mutagen  omillar  ta`sirini  kuchaytiruvchi  omillar, 
masalan, gelmint invaziyalari natijasida hosil bo‘luvchi toksinlarni kiritish mumkin. 
Hozirgi  davrda  mutagenezning  oldini  olish  imkoniyatlari  ancha  kengaydi.  Bu 
maqsadda  —  jumladan,  antimutagenlar  ishlatiladi,  kuchli  mutagen  faollikka  ega 
og‘ir  metallar  (platina,  xrom  tuzlari)  bilan  doimo  aloqada  bo‘luvchi  sanoat 
korxonalari  ishchilari  o‘rtasida  vitamin  komplekslari  kabi  antimutagenlar  keng 
qo‘llaniladi.  Har  xil  moddalar  orasida  mutagenlar  miqdori  har  xil  bo‘ladi. 
Kimyoviy  birikmalar  orasida  5-10%  moddalar  mutagen  faollikka  ega,  pestitsidlar 
o‘rtasida  esa  50%  moddalar  mutagen  faollikka  egadir.  Tashqi  muhit  mutagenlari 
axborot  markazi  ma`lumotlariga  ko‘ra  kimyoviy  birikmalarning  juda  ko‘p  xillari 
mutagen  faollikka  egadir,  ularning  orasida  dori  preparatlari,  ovqat  qo‘shimchalari, 
pestitsidlar ham mavjud. 
Klinik  qo‘llanish  bosqichigacha  dori-darmonlarning  mutagen  faolligini 
baholash 3 ta bosqichda olib boriladi. 
1.Mutagenlik samarasini aniqlash. 
2.Mutagenlik faolligini miqdoriy aniqlash (test-ob`ektlardagi tajribalarda aniqlash), 
mutagenning o‘rtacha ta`sirlovchi dozasini aniqlash — mutMTD. 
3.Mutagenning yo‘l qo‘yiladigan dozasini aniqlash, mutYQD. 


 
25 
Birinchi  bosqich  moddaning  mutagen  faolligini  aniqlashga  imkon  beradi. 
Agar birikma mutagen samaraga ega bo‘lsa bu bosqichda indutsirlangan mutatsiya 
tiplari  (generativ  va  somatik  mutatsiyalar,  gen  va  xromosoma  mutatsiyalari), 
o‘rganilayotgan mutagenning metabolitlarining mutagen samarasi aniqlanadi. 
Mutagenlarning  gen  mutatsiyalarini  keltirib  chiqara  olishi  ma`lum 
mikroorganizmlarda,  drozofilalarda,  sutemizuvchilarning  sun`iy  o‘stiriladigan 
hujayralarida  tajribada  tekshiriladi.  Keyin  ―in  vitro‖  tekshirish  natijalari, 
odamlardagi kuzatishlar (aholini epidemiologik tekshirish, turli kasbda ishlovchilar 
kontingentlari, davolanish maqsadida yoki tasodifan ba`zi moddalarni qabul qilgan 
shaxslarda),  sutemizuvchilarda  va      boshqa  test  ob`ektlarda  o‘tkazilgan  tajribalar 
natijasi tahlil qilinadi. 
Mutagen  faollikka  ega  bo‘lgan  moddalarni  ikkinchi  bosqichda  tekshirish 
davom  ettiriladi.  Mutagenlar  faolligining  miqdoriy  ko‘rsatkichlarini  aniqlashda 
sutemizuvchilarning somatik va jinsiy hujayralarida tajriba o‘tkazish zarur: chunki 
har  ikkala  tipdagi  mutatsiyalar  ham  odam  uchun  real  xavf  tug‘diradi,  undan 
tashqari  somatik  va  jinsiy  hujayralarning  har  xil  mutagenlar  uchun  sezuvchanligi 
turlichadir. Tekshirishning asosiy sharti mutagen samarani prognozlashtirish uchun 
mutagen  moddaning  ta`sir  qilish  vaqti  bilan  uning  dozasi  orasidagi  bog‘lanishni 
aniqlashdir.  Ikkinchi  bosqichni  o‘tkazish  jarayonida  mutagenning  o‘rtacha 
ta`sirlovchi  dozasi  (mutMTD)  aniqlanadi.  Ko‘p  holatlarda  mutagen  modda 
dozasining ortishi, mutatsiyalar chastotasining ortishi bilan korrelyatsiyalanadi. 
Har  bir  mutagen  modda  uchun  maksimal  yo‘l  qo‘yilishi  mumkin  bo‘lgan 
doza, mutatsiyaning spontan darajasini ikki baravar orttirishi mumkin. Bu qoidadan 
radiatsion  mutagenezni  tekshirishda  foydalanish  mumkin.  Ammo  bunda 
radiatsiyaning va kimyoviy mutagenlarning har xil mexanizmlarini, indutsirlashgan 
mutatsiyalarning  har  xil  spektrlari,  gametogenezning  va  hujayra  siklining  har  xil 
bosqichlarining radiatsiyaga va kimyoviy mutagenlarga har xil sezgirligini hisobga 
olish  zarur.  Uchinchi  bosqichda  mutagenning  yo‘l  qo‘yiladigan  dozasi  (mutYQD) 
aniqlanadi.  Bu  doza  kimyoviy  moddalar  uchun  mutatsiyalar  spontan  darajasidan 
1% dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Bu doza quyidagi formula orqali aniqlanadi:   


 
26 
mutYQD = mut MTD/200 
Bunda mutMTD — sutemizuvchilarda tajribalarda aniqlangan o‘rtacha ta`sirlovchi 
doza;  
200 — odamga o‘tkazish koeffitsienti.  
Ayrim  tashqi  muhit  omillari  mutagen  faolligini  baholashning  oddiy  va  to‘g‘ri 
usullarini ishlab chiqish orqali, muhitning (havo, suv, tuproq, sanoat chiqindilari va 
hokazolar) umumiy mutagen va kanserogen faolligini aniqlash masalasini hal qilish 
mumkin. 
Tashqi  muhit  omillarining  mutagen  ta`sirini  o‘rganishning  kompleks 
usullarini  amaliyotga  tadbiq  etish,  odamning  salomatligini  muhofaza  qilish 
choralarini  ishlab  chiqish  uchun  zarurdir.  Yangi  mutatsiyalarni  hosil  qiluvchi 
omillarning kamayishi populyatsiya genetik yukining dinamikasiga ta`sir qiladi va 
irsiy patologiyali kasallar sonining kamayishiga olib keladi. 
Mutatsiyalar  chastotasi  bitta  avlodda,  bitta  lokusda  10
-5
  ga  teng.  Odamda 
genlar  soni  10
5
  ga  teng  bo‘lgani  uchun,  har  bir  avlodda  o‘rtacha  hisobda  1-10 
tagacha  yangi  mutatsiyalar  kelib  chiqishi  mumkin.  Har  xil  genlarning 
mutatsiyalanish  chastotasi  har  xildir,  shuning  uchun  ham  barqaror  va  mo‘tadil 
genlar  tafovut  etiladi.  Genomda  boshqa  genlarning  mutatsiyalanish  chastotasini 
orttiruvchi mutator genlar ham bor. 
Har qanday tirik organizm genotipi tarixiy rivojlanish jarayonida shakllangan 
o‘zaro  ta`sir  qiluvchi  genlarning  barqaror  dinamik  tizimi  hisoblanadi.  Shuning 
uchun  ham  har  bir  biologik  tur  nuqtai  nazardan  olganda  muvozanatni  buzuvchi 
mutatsiya  noqulay  holatdir.  Tabiiyki  evolyutsiya  jarayonida  organizmlarda 
mutatsiyalardan 
tiklanish, 
reparatsiya 
mexanizmlari 
paydo 
bo‘lgan. 
Mutatsiyalarning  halokatli  ta`siriga  qarshi  tabiiy  antimutatsion  to‘siqlar  bor. 
Masalan,  xromosomalarning  juftliligi  genotipda  geterozigota  holatida  retsessiv 
mutatsiyalar ta`sirini cheklaydi, rRNK, tRNK, giston genlarning ko‘p nusxalarining 
mavjudligi,  irsiy  kodning  to‘ldirilmasligi,  ayniganligi  ham  mutatsiyalarni 
cheklovchi tabiiy omillardan hisoblanadi. 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   82




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə