Мonqolların gizli tarixи
17
hərflərilə indi bizə məlum olmayan yazılı nüsxəsindən köçürülmüş
və ya bu əsərin Çin heroqliflərilə yazılı nüsxəsindən təkrar uyğurca-
ya çevrilmək surətilə meydana gətirilmiş olmalıdır. Kozin ikinci
ehtimalı daha qüvvətli sayır
1
. P.Savelyevin sözlərinə istinadən
2
,
Altan Tobçinin bizə gəlib çatan nüsxəsinin 1604-cü ildə yazıldığı
zənn edilmiş və bu xəta sonra da təkrar edilmişdir
3
. Əsərin Monqol-
ların gizli tarixindən çox sonra meydana gəldiyi təxmin edilə biləcə-
yi kimi, hər halda 1604-cü ildən daha əski bir dövrə aid olduğu da
açıqca söylənə bilər
4
.
Buddizm dövründə Monqolustanda yazılan ən mühüm tarixi qay-
naq, şübhəsiz ki, Ordos şahzadəsi Sanañ-setsen
5
Huñ-tayci tərəfin-
1
Kozin, s.19-20.
2
Q.Qombayev. Altan Tobçi tərcüməsi, Petersburq, 1858; P.Savelyevin ön
sözü, s. V-VI.
3
Laufer. Oçerk, s. 47; Vlad. İct., § 17, qeyd.
4
Hal-hazırda Altan Tobçinin bir neçə yazma nüsxəsinin mövcud olduğu an-
laşılır ki, ən mühümləri bunlardır: 1) Qalsan Qombayevin tərcüməsi üçün əsas
təskil edən nüsxə, bax: Trudı Vostoçn. Otdeleniya Russk. Arxeologiçesko. ob-
va, VI, S.-Petersburq, 1858, (P.Savelyevin ön sözü ilə); 2) Pekin nüsxəsi, bax:
Vlad. İçt., § 17, qeyd; 3) Leninqrad Asiya muzeyində olan nüsxə, bax: Vlad.
İçt., § 17; 4) Kozin tərəfindən Monqolların gizli tarixi ilə müqayisə halında
nəşr edilən nüsxə. Bu nüsxə 1938-ci ildə iki cild halında Urqada (Ulan-Bator)
nəşr edilmişdir, (bax: Kozin, s.19; O.Lattimore. «Pacific. Affairs», vol. 20, Nr.
3, s. 325, sentyabr 1947).
P.Pelliotun Urqa kitabxanasında «tapdığı» və Monqolların gizli tarixinin ya-
rısını əhatə etdiyi bildirilən (P.Pelliot. Notes sur le Turkestan..., TP, XXVII,
1930, s.20-55, özəlliklə bax: s. 23-24; Vlad. İçt., § 16) monqolca yazma nüs-
xənin məhz bu Altan Tobçi novadan ibarət olduğu anlaşılır (təfsilat aşağıda-
dır). Altan Tobçi adı altında başqa bir əsər daha vardır ki, bunu yuxarıda bəhs
etdiyimiz Altan Tobçi ilə qarışdırmamaq lazımdır. B.Laufer (Oçerk, s. 47) və
B.Vladimirtsovun (Vlad. İçt., § 17) göstərdikləri kimi, bu əsər Çin qaynaqla-
rından xülasə və tərcümə şəklində meydana gətirilmiş bir məcmuədir.
5
Erich Haenisch son tədqiqat nəticəsində bu adın indiyə qədər işləndiyi kimi
Sanañ-setsen şəklində deyil, Setsen-Sanañ şəklində oxunması gərəkdiyi qə-
naətinə gəlmişdir. Bax: «Monggo Xan sai da sekiyen», die Mandschu-Fassung
Setsen-Sanangs mongolischer Geschichte, herausgeg. von E.Haenisch, Leip-
zig, 1933.
Monqolların gizli tarixi
18
dən 1662-ci ildə yazılmış olan Hat-un ündüsün-ü erdəni-yin tobçiya
( Xanların mənşəyi haqqında cövhər məcmuəsi) adlı əsərdir
1
. Sanañ-
setsen yalnız epik xarakterli şifahi rəvayətlərdən deyil, eyni zaman-
da çoxu bizə qəlib çatmayan yazılı əsərlərdən də faydalanmışdır. Sa-
nañ-setsən istifadə etdiyi qaynaqları saysa da, bunların hansı əsərlər
olduğunu dəqiq şəkildə təyin etmək mümkün deyildir. Bu tarixçi
ümumən buddizm təsiri altında qalaraq bir çox Tibet qaynaqlarından
da istifadə etmiş və xronologiyanı qarışdırmışdır. Buna görə, avro-
palı tarixçilərin bu əsər haqqında fikirləri müxtəlif olmuşdur: Bret-
schneider, Pokolitov, Abel-Remusat kimi bəziləri bunu xəfifə almış,
Schott və Laufer kimi alimlər onu müdafiə məsələsində çox irəli
getmişlər
2
.
Monqol yazı dilinin «yeni-klassik dövrü» deyə biləcəyimiz
XVII-XX əsrləri əhatə edən zaman ərzində həm əsil monqolca, həm
də Tibet və Çin dillərindən çevrilərək meydana gətirilmiş olan tarixi
əsərlər haqqında burada artıq təfsilata girişmək yersiz olar. Bu xü-
susda müxtəlif tarixçilər qiymətli məlumat vermişlər
3
. Məqsədimiz
daha ziyadə əski dövrə aid qaynaqlara və bunların əsas mövzumuz
olan Monqolların gizli tarixi ilə münasibətlərinə fikir verməkdir.
2.
Monqolların gizli tarixi və onun nüsxələri
Bütün bu saydıqlarmızın arasında bugün türkcəsini nəşr etməyə
müvəffəq olduğumuz Monqolların gizli tarixi adlı monqolca əsər
özəl bir yer tutur. Bu kitab o zamanlardan qalma çincə iki səfir hesa-
batını da
4
nəzərə almaq şərtilə monqollar haqqında əfsanəvi mənşə-
1
İ.J.Schmidt. Geschichte der Ostmongolen und ihres Fürstenhauses verfasst
von Sanang-setsen Chungtaidischi der Ordus; aus dem Mongolischen über-
setzt. und mit dem Originaltexte... SPB und Leipzig, 1829, XXVI + 509 s.
Schmidtin nüsxəsindən başqa bugün bu əsərin Leninqrad Asiya muzeyində və
Monqolustan Elm Komitəsində bir neçə yazma nüsxəsi daha vardır (Vlad. İçt.,
§ 17 qeyd).
2
Laufer. Oçerk, s. 41-42.
3
Bax: Laufer. Oçerk, s.VIII-IX və 48-51; Vlad. İçt.,§§ 18, 26, 27, 29 və s.
4
a) Menq-ta pei-lu, «Menq-ta (monqollar) haqqında müfəssəl xəbər», yazan:
Мonqolların gizli tarixи
19
dən başlayaraq Ögedeyin zamanına qədər ən əski bilgiləri əhatə
edir. Əsəri yazan məlum deyildir. Yalnız ən sonunda «Böyük qurul-
tay toplandığı zaman, siçan ilinin yeddinci ayında, Kelürən (çayının)
Ködege adasında Doloğan-boldax və Şilginçək mövqeləri arasına
saray qurulmuşkən yazılıb tamamlandı» (§ 282) deyilir ki, buradan
əsərin 1240-ci ildə tamamlandığı anlaşılır. Deməli, əsər monqol
dövrünə aid rəsmi Çin tarixi olan Yüan-shihdən 130 il, XVII-XVIII
əsrlərdə yazılan monqolca tarixi əsərlərdən (yuxarıya bax) 300-400
il daha əski bir keçmişə malikdir. Əsərdə hadisələrdən bir çoxunun
görülmüş və zamanında təsbit edilmiş olduğu şübhəsizdir. Bəzi
yerlərində lüzumsuz təkrarların görünməsi və hadisələrdən bəzi-
lərinın qaranlıq qalması onu göstərir ki, müəllif öz əsərini son dəfə
nəzərdən keçirməmişdir. Bu sadəlik kitabın tarixi dəyərini azaltmır,
əksinə, artırır.
Əsərin uyğur hərflərilə yazıldığı təxmin edilən əsli tam mətn ha-
lında hələ tapılmamışdır
1
. Araşdırmalara əsas təskil edən nüsxələr
ancaq çincəyə çevrilmiş olanlardır ki, bunlar bu şəkildə üç qisimdən
ibarətdir:
1. Çin hərflərilə transkripsiya halında yazılmış monqolca mətn
(=NT),
2. Monqolca mətnin sözbəsöz sətir arası çincə tərcüməsi (=İnt.),
3. Hər babın sonunda çincə xülasə halında tərcümə (YP).
Çin heroqliflərilə nəşr edilən bu əsərin biri çincə, digəri isə
monqolca olmaq üzrə iki adı vardır; çincə adı Yüan-chao pi-shi
(yüan-çao bi-şi) olub, «Yüan sülaləsinin gizli tarixi» mənasına gəlir.
Lakin bu ünvanla əsərin ancaq çincə xülasə tərcüməsi (YP) qəsd
edildiyindən, bütün kitabı Yüan-chao pi-shi deyə adlandırmaq tama-
milə xətadır
2
. Bu sərlövhədəki pi-shi (gizli tarix) təbirini Haenisch
Chao-Hunq (?), 1221; b) Hei-ta shi-lioh, «Kara-ta (monqollar) haqqında təf-
silat», yazanlar: Penq Ta-ya və Sü-tinq, 1237. (Bunlar üçün bax: Haenisch.
NT, s.III və yuxarıda s.9).
1
Yuxarıda bəhs etdiyimiz Altan Tobçi Monqolların gizli tarixinin yüzdə 83-ünü
ehtiva etsə də, bu əsərin Monqolların gizli tarixinin əsli olmayıb daha sonra
yazılmış olduğu təxmin edilir (yuxarıya bax).
2
Haenisch. NT, ön söz.
Dostları ilə paylaş: |