Monqolların gizli tarixi
26
tnin transkripsiyasını hazırlamışdır (1872). Lakin başlamış olduğu
işi sona çatdıra bilmədən ölməsi və ortada bunu davam etdirə
biləcək bir kimsənin olmaması üzündən onun transkripsiyası mu-
zeylərə atılmış (yuxarıya bax) və bu əsər Avropa üçün uzun müddət
məchul qalmışdır.
A.Pozdneyev 1882-ci ildə Pallladiusun tərcümə və transkripsiya-
sı əsasında əsəri daş basma ilə nəşrə başlamış
1
, lakin bu işi başa çat-
dıra bilməmişdir. Basılmış olan 112 səhifəlik məcmuənin içində
bunlar vardır
2
: 1. Monqolca mətnin rus hərflərilə transkripsiyası, 2.
Çincə sətir arası tərcümənin ruscaya tərcüməsi, 3. Monqolca mətnin
uyğur hərfləri ilə «ehya» edilmiş şəkli, 4. Qeydlər.
1882-ci ildə H.Howorth tərəfindən monqol tarixi ilə ilgili qay-
naqlar, özəlliklə də Palladiusun tərcüməsinə əsaslanaraq Monqol-
ların gizli tarixi haqqında yazılmış olan maraqlı bir məqaləni də
3
zikr etməliyik.
1887-ci ildə nəşr edilən əsərində
4
E.Bretscheider Palladiusun
əsərindən tez-tez bəhs edir.
1899-cu ildə Naido tərəfindən Yaponiyaya götürülən nüsxə (N)
1907-ci ildə Naka tərəfindən tərcümə olunaraq nəşr edilmişdir. Naka
da Palladius kimi ancaq YP qismini çevirmiş (yuxarıya bax) və
monqolca mətni nəşr etməmişdir. O zamana qədər Çin alimləri tərə-
findən əsərin müəllifi olaraq izah edilən Mañ huo lun niu cha to cha
an cümlələrini Naka ilk olaraq doğru izah etmiş və bunun monqolca
sərlövhə olduğunu göstərmişdir (yuxarıya bax).
Bu əsərin Çindəki macəralarına gəlincə, yüan sülaləsinin sü-
qutundan sonra Çin qəlibinə bürünərək məhv olmaqdan qurtulub in-
1
A.Pozdneyev. Transkriptsiya paleoqrafiçeskago teksta Yuan-çaomi-şi; ibid.: O
drevnem kitaysko-monqolskom istoriçeskom pamyatnike Yuan-çaomi-şi,
SPB, 1882. Bu əsər haqqında qarşılaşdır: V.Kotviç. K izdaniyu Yuan-çaomi-
şi, Zapiski Koll. Vostokovedov, I, s. 233-241.
2
Vlad. İct., § 6, qeyd.
3
Two Early Sources for Mongol History, by H.H.Howorth, F.S.A., M.R.A.S.,
JRAS new ser. XV, 1883, s. 346-356.
4
Mediaeval researches from eastern Asiatic sources, I-II, 1887, ikinci nəşri,
London, 1910, özəlliklə bax: I, s. 192-194.
Мonqolların gizli tarixи
27
diki məlumata görə XIV əsrdə çap olunmuşdur. Bugün bunun 45 sə-
hifəlik bir parçası (F) Pekin Milli Kitabxanasında qorunur (yuxarıya
bax).
Haenischin göstərdiyi kimi (yuxarıya bax), bu əsərin YP qismi
Çində əvvəlcə şərhsiz olaraq 1847-ci ildə, sonra isə Li Wen-tien tə-
rəfindən 1903-cü ildə şərhli olaraq nəşr edilmişdir.
Sonra 1908-ci ildə çinli Ye-Teh-hui bu gizli tarixi NT, İnt. və
YP qisimlərini ehtiva etmək üzrə çap etmişdir.
Palladiusdan sonra Avropada uzun bir müddət üçün unudulmuş
olan bu əsər bu yeni nəşrindən sonra P.Pelliotun Journal Asiatique-
dəki məqaləsi ilə
1
ikinci dəfə olaraq tanıdılmışdır. Pelliot bundan
başqa da bir çox məqalələrində bu mövzuya toxunaraq
2
Monqolların
gizli tarixini özü də nəşr edəcəyini bildirmişdi. Lakin təəssüf ki,
onun vaxtsız ölümü elm dünyasını bir çox qiymətli əsərdən məhrum
etmişdir
3
.
1
Yuxarıya bax..
2
Le titre mongol du Yuan tchao pi che, TP, 2. ser. XIV, 1913, s. 131-13; Un
passage altere dans le texte mongol ancien de l'Histoire Secrete des Mongols,
TP, XXVII, 1930, s.199-202. Tənqid: E.Haenisch, Untersuchungen über das
Yüan-chao pi-shi... Leipzig, 1931, TP, XXVIII, 1931, s. 156-157; Deux lacu-
nes dans le texte mongol actuel de l'Histoire Secrete des Mongols, Melanges
Asiatiques, CCXXII, s.1-18. Tənqid: E.Haenisch. Manghol un niuca tobcaan
(Yüan-chao pi-shi) die geheime Geschichte der Mongolen. Leipzig 1935, TP,
XXXII, 1936, s. 355-359; Chirolğa-Chiralğa, TP, XXXVII, 1944, s.102-114
və s. Burada P.Pelliotun doğrudan-doğruya Monqolların gizli tarixi ilə ilgili
bir neçə məqaləsi zikr edilmişdir. Monqolistika, türkologiya və sinologiya ilə
ilgili məqalələrinin adlarını toplu bir halda bu əsərdə görmək mümkündür: Pa-
ul Pelliot. Publie par la Societe Asiatique, Paris, 1946. Bunun içində özəlliklə
bax: J.Deny. Paul Pelliot et les etudes altaiques, s.54-68; L.Hambis. Paul Pel-
liot et les etudes mongoles, s. 69-77. L.Hambisin məqaləsindən öyrəndiyimizə
görə (s.72), P.P. bütün mətni tənqidli və müqayisəli bir şəkildə nəşrə hazırla-
mış, bir çox qeydlər yazmış, təəssüf ki, ancaq § 184-ə qədər olmaq üzrə əsəri
tərcümə etmişdir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi (bax: s.XIX), Ulan-Batorda ta-
pılan uyğurca yazma nüsxənin Altan Tobçidən ibarət olduğunu da yenə L.
Hambisin məqaləsindən öyrənirik (s. 71).
3
Müq. et: W.Eberhard. Paul Pelliotun ölümü, Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi Dergisi, Cild 1, sayı 2, 1946 Ocak-Şubat, s. 232-236. Yuxarıdakı
Monqolların gizli tarixi
28
Bunlardan başqa, W.Barthold
1
, E.Blochet
2
, B.Laufer
3
, V.Kot-
viç
4
, B.Vladimirtsov
5
, N.Poppe, A. de Smedt və A.Mostaert
6
və di-
gər elm adamları Monqolların gizli tarixi ilə əlaqədar yazılar yaz-
mışlar. Bu mövzu Harvard Üniversitesinin Pekindəki Sino-İndian
İnstitutunda da işlənməkdə idi
7
.
Bütün bu çalışmaların nəticəsi olaraq Monqolların gizli tarixi,
nəhayət, 1935-42-ci illərdə Almanya, Yaponiya, Monqolustan və
Rusiyada bir küll halında nəşr edilə bilmişdir. Bunlardan ən mühü-
mü alman sinoloqu və monqolisti Prof. Dr. E.Haenischin əsəri ilə
rus monqolisti S.Kozinin nəşridir ki, bu ikisi haqqında aşağıda ayrı-
ca təfsilat verəcəyik.
Yaponiya və Monqolustanda 1939-42-ci illər arasında bu möv-
zuda yazılan əsərlərin E.Haenischin çalışmalarından ilham alınaraq
meydana gəldiyi söylənə bilər; bunlardan bizə məlum olanları aşağı-
dakılardır
8
:
qeyddə zikr etdiyimiz Paul Pelliot broşüründə də onun tərcümeyi-halı, elmi
araşdırmaları və əsərləri haqqında ətraflı bilgi verilmişdir.
1
Turkestan v epoxu..., SPB, 1900, s. 43, 382, 423.
2
İntroduction a l'histoire des Mongols, Leyden-London, 1910 adlı əsərinin
272-298-ci səhifələrində Gizli tarixin birinci kitabını Pozdneyevi zikr edərək,
əsas məxəzi göstərmədən tərcümə etmişdir. P.Pelliotun dediyi kimi (TP, XIV,
s.131), E.Blochet bunu Palladiusun rusca tərcüməsindən çevirmiş olmalıdır.
3
Skizze der mongolischen Literatur, KSz, VIII, 1907, s.210-211.
4
K izdaniyu Yuan-çao bi-şi, Zapiski Koll. Vostokovedov, 1, 1925, s. 233-241.
5
Monqolskaya literatura, literaturı Vostoka, Vsemirnaya literatura nəşri, Petro-
qrad, 1920, s.94-95; Monqolsko-oyratskiy geroiçeskiy epos, Petroqrad, 1923,
s.9; Mongolların içtimai teşkilatı, § 6-7; VIadimirtsovun Çingiz xan adlı əsəri
(Petroqrad-Moskva-Berlin, 1922, London, 1930) Gizli tarixin YP qismi əsa-
sında yazılmışdır.
6
A.Mostaert. A propos de quelques portraits d'empereurs mongols, Asia Major,
IV, 1927, s. 147-156; Ordosica, Bull. No. 9 of the Catholic University of Pe-
kinq, 1934. A. de Smedt və A.Mostaert. Le dialecte Monguor, Pei-pinq, 1933.
7
Haenisch. NT, s. V; Fr. Weller, Asia Major, IX, 1933, s. 658.
8
E.Haenisch. Der Stand der Yüan-chao pi-shi = Forschung, ZDMG, 1944, Bd.
98, Heft 1, s.113-116.
Dostları ilə paylaş: |