Moqalaqe da ekonomika azeri indd
Yüklə 3,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
67 FƏSİL VIII. DÖVLƏTIN ROLU Əlbəttə ki, bu vəziyyət düzəldilməlidir. Buna dövlət pensiyaları və yardımları xidmət edir – onlardan 860 mindən çox insan faydalanır, bundan 700 minə qədəri yaşlı insanlardır. İl ərzində dövlət tərəfi ndən verilən pensiyaların və yardımların ümumi məbləği 2,5 milyard laridən çox olacaqdır (2014-cü ilin vəziyyəti ilə). • Elə bir ölkələr var ki, burada iqtisadiyyatı bazar deyil, dövlət planlaşdırma sistemi idarə edir. •
Sırf bazar iqtisadiyyatının və ya sırf hakim tipin iqtisadi sisteminə malik ölkələrin sayı azdır. Ölkələrin əksəriyyətinin iqtisadiyyatı hər iki tipdə elementlərdən ibarətdir. • Ölkə iqtisadiyyatının nailiyyət ölçüsü kimi bu ölkədə il ərzində aparılan tam daxili məhsulun bazar dəyərindən (tam daxili məhsul) istifadə edilir ki, adambaşına hesablam- aqla.
• Həyat qiyməti müxtəlif ölkələrdə müxtəlifdir. • İstehlakçı səbəti ölkənin orta istehlakçısının vərdişlərini və imkanlarını əks etdirir. • Yoxsulluq səddindən kənarda olan vətəndaşlara və yaşlı vətəndaşlara dövlət yardım edir. YEKUN İQTİSADİ PRAKTİKUM Şagirdin dəftərinə bax 68 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA M Ə NTIQI SXEML Ə R Bu fəsildə struktur-məntiqi sxemlər verilir, onlarda əsasən nəzəri material növbəti məsələlər üzrə cəmləşdirilmişdir: tələbat-çatdırma, bazar tarazlığı, bazar strukturları, dövlətin rolu. Tədris prosesində belə bir sxemlərin istifadəsi məlumatın qavranılmasına, qəbul edilən biliyin möhkəmlənməsinə və analiz edilməsinə yardım edir. Bazar strukturu Firmaların sayı Differensiasiyalı və ya eyni növ məhsul Giriş çətinliyi Firmanın qiymətə təsiri Nümunələr Tamdəyərli rəqabət çox
homogen asan
yoxdur Kartof, qarğıdalı və müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları
çox
differensiasiyalı Nisbətən asan az „Brend“ paltarı və ayaqqabı, sərinləşdirici içkilər Oliqopoliya az Homogen və ya differensiasiyalı Çətin
mühüm Avtomobillər, mobil operatorlar, internet- provayderlər Monopoliya Bir
Yalnız bir fi rmanın məhsulu bazardadır Qeyri-mümkün Tam nəzarət Elektrik distribusiyası, qaz təchizatı, su kəməri
69 MƏNTIQI SXEMLƏR TƏLƏBATLAR ALTERNATIV XƏRCLƏR NƏ? NECƏ? KİMİN ÜÇÜN? RESURSLAR SEÇIM SXEM №2. İQTİSADİYYATIN ƏSAS MƏSƏLƏLƏRİ 70 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA BAZAR QARIŞIQ İQTİSADİ SİSTEM HAKİM- İNZİBATİ SXEM №3. İQTISADI SISTEM Bazar iqtisadiyyatı Hakim-planlı iqtisadiyyat Qarışıq iqtisadiyyat • Könüllü mübadiləyə qoşulan şəxs tərəfi ndən qərar qəbul edilir. • İstehlakçı müəyyənləşdirir ki, nə istehsal edilsin. • İstehsalçılar necə istehsal etməyi müəyyənləşdirirlər. • Bazar qiyməti siqnaldır ki, tələbata və istehsala təsir edir • İqtisadi qərarlar hökumət tərəfi ndən qəbul edilir. • Planı tərtib edənlər qərara alırlar ki, nəyi istehsal etsinlər, necə istehsal etsinlər və kim üçün. • Hakim
qərarlar demokra- tik və avtoritar ola bilər • İqtisadi qərarlar ya azaddır, ya da ki dövlət tərəfi ndən qəbul edilir. 71 MƏNTIQI SXEMLƏR SXEM №4. İQTISADI SISTEM SXEM №5. BAZAR STRUKTURU TİCARƏT SƏDLƏRİ Gömrük tarifl əri Texniki tələblər Kvotalar/ lisenziyalar Yerli istehsalın dəstəkləndirilməsi BAZAR STRUKTURU Tam rəqabət Rəqabət bazarları monopoliya Oliqopoliya Monopolist rəqabəti Natamam rəqabət 72 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA SXEM № 6. TƏLƏBAT-ÇATDIRMA. BAZAR TARAZLIĞI TƏLƏBAT ÇATDIRMA P D , Tələbatın qiyməti I. BAZAR TARAZLIĞI Q D , tələbatın miqdarı Q S , çatdırma miqdarı P S , Çatdırma qiyməti P D =P E =P S Q D =Q E =Q S Qiymət
Təklif Tarazlıq
Tələbat Miqdar
73 MƏNTIQI SXEMLƏR SXEM № 7 . TƏLƏBAT-ÇATDIRMA. ÇOXLUQ TƏLƏBAT ÇATDIRMA II. ÇOXLUQ Əgər P↑ > P E , o zaman Q D ↓; Q S ↑ →e çoxluğu P D >P E S Q D S P D , Tələbatın qiyməti Q D , tələbatın miqdarı Q S , çatdırma miqdarı P S , Çatdırma qiyməti Qiymət
Tələbat Miqdar
Təklif ÇOXLUQ 74 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA P D E >P S Q D >Q S Əgə P↓ < P E , o zaman Q D ↑; Q S ↓→ e qıtlığı P D , tələbat qiyməti Q D , Tələbatın miqdarı Q S , çatdırma miqdarı P S , çatdırma qiyməti III. QITLIQ TƏLƏBAT SXEM №8. TƏLƏBAT-ÇATDIRMA. QITLIQ ÇATDIRMA QITLIQ Qiymət
Təklif Tələbat
Miqdar 75 ƏSAS TERMINLƏR VƏ IZAHATLI LÜĞƏT Ə SAS TERMINL Ə R V Ə IZAHATLI LÜ ĞƏ T Mütləq üstünlük – istehsalçının məhsulu başqasından daha az xərclərlə istehsal etmə qabiliyyəti. Alternativ xərc (Opportunity cost) – başqa birini qəbul etmək üçün güzəşt etdiyimiz nə isə. bazar – konkret malın alqı-satqısı ilə maraqlı şəxslərin vəhdəti. Təbii monopoliya – elə bir malın çatdırılmasıdır ki, müstəsnadır, amma rəqabət qabiliyyətlidir. Müstəsnalıq – malın xassəsi ki, şəxsi bu malın istifadəsindən kənarlaşdıra bilək. Xarici effekt – şəxsin əməlinin başqa, kənar şəxslərin xoş güzəranına təsiri (məs. ətraf mühitin kimyəvi zavod tərəfi ndənə çirkləndirilməsi).
– birtərəfl i, ikitərəfl i və ya çoxtərəfl i iradənin ifadə edilməsi. O, hüquqi əlaqələrin əmələ gəlməsinə, dəyişdirilməsinə və ya dayandırılmasına yönəlmişdir.
– ərzağın adı. Onun xassələri və ya adı müəyyən coğrafi yerlə əlaqədardır. Qıtlıq – vəziyyət, mala olan tələbatın miqdarının çatdırma miqdarından çoxdur,yəni malın qiyməti bazarın tarazlaşdırılmış qiymətindən aşağıdır.
– şirkət bazarda dominant vəziyyət tutmuşdur, bu zaman mühüm bazar hissəsinə malikdir (o, bazarda mövcud malın böyük hissəsini çatdırır) və rəqib şirkətlər onun iqtisadi qərarlarına əsaslı təsir göstərə bilmirlər. İqtisadiyyat – məhdud resurslar şərtlərində insanların qeyri-məhdud tələbatlarının necə ödənildiyini öyrənən elm.
– yaxşı bölünmüş istehsalat resursları, onların istifadəsi ilə alınan xərclər və mənfəət nöqteyi-nəzərindən. Resursların səmərəli bölgüsü kimi həmin vəziyyət hesab ed- ilir, nə zaman ki, bütün resurslar elə istifadə olunurlar ki, onları müxtəlif şəkildə bölməklə/ istifadə etməklə daha yaxşı nəticənin alınması mümkün deyil.
– məhsulun və xidmətin istehsalının daimi artımı. İqtisadi artım səviyyədi tam daxili məhsulun (TDM)v səviyyəsinin dəyişməsi ilə ölçülür.
– istehlakçılar üçün onu bildirir ki, öz gəlirini necə yığmasını və ya xərcləməsini özü qərara alsın, işlə təmin olunan üçün – öz iş yerini dəyişsin, istənilən bir şəxs/vətəndaş üçün – yeni biznes qursun, köhnəni ləğv etsin və s. İqtisadi sistem – iqtisadi əlaqələrin vəhdəti, onun vasitəsilə istehsalat, bölgü, mübadilə və istifadə həyata keçirilir.
faiz sahəsidir ki, istehlakçı tərəfi ndən çəkilir və hesab zamanı nəzərdə tutulan maliyyə xərcləridir.
– məhsulun / xidmətinin könüllü mübadiləsi. 76 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA İnfl yasiya – qiymətlərin səviyyəsinin artması. Məlumatın assimetriyası – elə bir vəziyyətdir ki, sazişin bir tərəfi daha çox məlumata malikdir, nəinki ikinci.
– bir neçə istehsalçı arasında malın satış qiyməti və ya şərtləri üzrə saziş. kontrafaktura – icazəsiz başqasının mal nişanının üzərinə köçürüldüyü mal. makroiqtisadiyyat – iqtisadiyyatın bir hissəsi ki, iqtisadiyyatın tam ölkə miqyası ilə fəaliyyətini öyrənir.
– ölkə iqtisadiyyatının vəziyyətinin xarakterik statistik göstəriciləri. Bazar hökmranlığı – bir və ya bir neçə fi rmanın qabiliyyəti ki, malın bazar qiymətinə təsir göstərsinlər.
– malın xüsusiyyətidir ki, bir şəxs tərəfi ndən malın istifadəsi digər şəxs tərəfi ndən onun istifadə imkanını azaldır.
– ölkə ərazisində müəyyən dövrdə (adətən bir il ərzində) aparılan bütün yekun məhsulun/xidmətin bazar dəyəri. Çatdırma – istehsalçının istəyi və imkanı ki, məhsulu və ya xidməti müəyyən qiymətə satsın. Tələbat – alıcının istəyi və imkanıdır ki, məhsulu və ya xidməti müəyyən qiymətə əldə etsin.. Tələb – malın/xidmətin istifadəsi ilə qane edilə bilən nəyinsə çatışmazlığı. Xidmət – insanların, fi rmaların və ya dövlət strukturlarının iqtisadi tələbatlarının ödənilməsi üçün fəaliyyəti. Görünməyən məhsulu təqdim edir.
– maldan və xidmətdən şəxsi tələblərinin razı salınması üçün istifadə edən insan. Monopoliya – yeganə çatdırıcı olan bazar. Monopolist rəqabət – çatdırıcının çox olduğu,amma məhsul fərqlidir. Oliqopoliya – yalnız bir neçə çatdırıcının olduğu bazar. Patent –İxtiranın və ya faydalı modelin qeydiyyat arayışı ki, onun sahibinə bu ixtiranın/modelin istifadəsinin eksklüziv hüququnu verir.
– daxili bazarın importdan müdafi ə siyasəti ki, bu məqsədlə tarifl ərdən, kvotalardan, subsidiyalardan və digər vasitələrdən istifadə edir. Onun məqsədi odur ki, yerli istehsalı rəqabətdən müdafi ə etsin. Faiz – real və maliyyə kapitalının müəyyən müddətlə istifadəsi icazəsi üçün təsis edilmiş ödəniş. Real tam daxili məhsul (real TDM) – tam daxili məhsul bazis qiymətləri ilə münasibətdə hesablanır.
– müəllifi n öz əsəri üzrə hüququ. 77 ƏSAS TERMINLƏR VƏ IZAHATLI LÜĞƏT Həyat minimumu – minimal ərzaq səbətinin əsasında hesablanmış göstərici. Bazar iqtisadiyyatı – özəl əmlak, seçim azadlığına və rəqabətə əsaslanan iqtisadi sistem. Bazar uğursuzluğu – bazarın resursların səmərəli bölgüsünü bacarmadığı bir vəziyyət. Bazar hökmranlığı – iqtisadi agentin (və ya agentlərin azsaylı qrupunun) bacarığı ki, bazar qiymətinə təsir göstərsin.
– rəqabət qabiliyyətli, amma müstəsna olmayan bir resurs (məs., balıqçılıq). İctimai mal – nə rəqabət qabiliyyətli, nə də ki müstəsna olan resurs (məs. müdafi ə). İstehlakçı səbəti – malın/xidmətin siyahısı ki, bundan orta istehlakçı istifadə edir.. İstehlak qiymətlərinin indeksi – tipik istehlakçı tərəfi ndən əldə edilmiş mal və xidmətin orta səviyyəsinin göstəricisi, baza mərhələsi ilə müqayisədə.
– malın və ya xidmətin qabiliyyəti ki, istehlakçının bu və ya digər tələbatını ödəsin. Malın nişanı – istehsalçı tərəfi ndən malının və ya xidmətinin eyniləşdirilməsi üçün istifadə etdiyi ad və ya simvol.
– insanın minimal fi zioloji tələbatlarının ödənilməsini təmin edən ərzaq növləri və onların sayı.
– insanların iqtisadi tələbatlarını ödəyən real əşyalar. Gözəgörünən və görünməyən ola bilər. Bazarda satış və ya mübadilə üçün nəzərdə tutulan məhsul (gözlə görünən), xidmət (gözlə görünməyən) elə bir fəaliyyətdir ki, bunu da bir insan digərinə təklif edir. Dövlət alqısı – dövlət büdcəsi ilə maliyyələşdirilən malın və ya xidmətin əldə edilməsi. Çoxluq – malın çatdırılma həcminin ona olan tələbat həcmindən çox olduğunda yaranmış bir vəziyyət, yəni məhsulun qiyməti bazar tarazlığının qiymətindən yüksəkdir.
– eyni növdə (oxşar) məhsulu satanların və çatdıranların sayı çox olan və bazara yeni satıcıların daxil olması asan olan bir bazar.
– bu və ya digər işdə məharətlənmək. İxrac üzrə subsidiyalar – dövlət tərəfi ndən ixracatçı fi rmalar üçün çəkilən köməklik ki, onlar məhsullarını xaricdə aşağı qiymətə sata bilsinlər.
– idxalçının idxal edilən mal üzrə ödədiyi məbləğ. Ənənəvi iqtisadiyyat – bu zaman istehsalat və bölgünün iqtisadi məsələlərinin həlli keçmiş adət və qaydalara əsaslanır.
– insanların malı və xidməti aldıqları zaman ödədikləri və ya malı və ya xidməti satdıqda aldıqları pulun miqdarı .
– ölkəyə daxil edilməsi üçün buraxılan məhsulun hüdudi miqdarı. 78 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA Nisbi üstünlük – istehsalçının bacarığı ki, məhsulu daha az alternativ xərclərlə istehsal etsin, nəinki başqaları.
– insanın tələbatının resursların mümkün miqdarından çox olduğu bir vəziyyət. Gəlir – satılan məhsulun miqdarı və qiymətin hasili. Tarazlaşdırılmış qiymət və ya bazarın tarazlıq qiyməti – tələbatın miqdarının çatdırılma qiymətinə bərabər olduğu bir qiymət.
– saziş növlərindən biri ki, onu bağladıqda iki və ya çox şəxsin razılığı gərəkdir
79 İSTİFADƏ EDILƏN ƏDƏBIYYAT İSTİFADƏ EDİLƏN ƏDƏBİYYAT 1. Qiorqidze Natia, Məktəbin vətəndaş klubunun dərsliyi, vətəndaş təşəbbüsləri üçün məlumat kitabçası, Tbilisi, 2011 il. 2. Qobronidze Qiorqi, İnqa Todria, Raul Aqikiani, Revaz Xoperia, Kaxa Tsikarişvili, Praktiki hüquq, pilot variantı, Tbilisi, 2014 il. 3. Avropa İttifaqının dərin və ətrafl ı azad ticarət məkanı haqqında sazişi və Gürcüstan, İqtisadi Tədqiqat Mərkəzi, Tbilisi, 2014 il. 4. Verulava Tenqiz,
tərcümələr, Lüdviq Fon Mizes – “Bərbər qalıqlarının” müdafi əsi üçün: nə üçün kapitalizmin düşmənləri qızıl standarta ləkə vurdular. 2012 il. 5. Todua Lia,
Avropa İttifaqında ərzağın tənzimlənməsi, ərzağın etiketləşdirilməsi, Tbilisi, 2014 il. 6. Gürcüstanda rəqabət siyasəti, Beynəlxalq şəffafl ıq – Gürcüstan, Tbilisi, 2012 il. 7. Rafalska Majena, Vətəndaş təhsili və İnsan hüquqları sahəsində təhsil, 2011 il. 8. „Gürcüstan-Avropa İttifaqının assosiasiyası haqqında Saziş“ məlumat kitabçası, Tbilisi, 2014 il. 9. Gürcüstan Dövlət alqı-satqı sistemi, Beynəlxalq şəffafl ıq – Gürcüstan, Tbilisi, 2013 il. 10. Vətəndaş təhsili müəlliminə köməkçi dərslik, məqalələr toplusu 3, redaktor-tərtibatçı Tamar Breqvadze, CTC- ACETT, 2013 il. 11. Uilkson D. L., Kameron Q. T., İctimaiyyətlə əlaqə: Strategia və taktika, 2011 il. 12. Keşelaşvili Ana, Tiko Naçğebia, Qiqa Paiçadze, Sandro Asatiani „Video advokatlaşdırma – aktiv vətəndaşın dərsliyi“, Tb., 2013 il. 13. Şeşelidze Paata, Yeni iqtisadi məktəb, gürcü dilinə tərcümələr, Fridrix Oqyust Fon Hayek – “Təhkimçiliyə yol; Lüdviq Fon Mizes - “Bərabərlik və bərabərsizlik haqqında”; Levelin Rokvel – “Amerika klassik liberalizmi”; 2010 il. 14. Dzlierişvili Zurab, Qiorqi Sersvadze, İrakli Robakidze, Qiorqi Svanadze, Laşa Sersvadze, Levan Canaşia, Müqavilə hüququ, Tb., 2014 il. 15. Candieri Qia, Azad kitabxana, toplu, VI, Azad mütəfəkkirlər, „Ant-Trust“ 2011 il. 16. Geoff Riley, Monopoly Power and Economic Ef fi ciency and Welfare. 2011.
MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT KÖMƏKÇİ DƏRSLİK IX-XI SİNİF Birinci nəşr Tbilisi 2016 ÇAP EDILDI: :
Tbilisi, Al. Xazbeqi prosp., #47 239-15-22; E-mail: meridiani777@gmail.com MAİA QONAŞVİLİ LİA TODUA IX-XI SİNİFLƏR ÜÇÜN KÖMƏKÇİ DƏRSLİK VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT ISBN 978-9941-25-264-8 Yüklə 3,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|