Moqalaqe da ekonomika azeri indd
VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA Monopoliya
Yüklə 3,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bazar strukturu Xüsusiyyətləri Monopoliya Oliqopoliya Monopolistik rəqabət
- Qiymətlərə təsir bacarığı Mühüm/ qiymətin müəyyənləşdiricisi Böyük məhdud
- Məhsul/ xidmət Təkrarolunmaz oxşar Differensiasiyalı (fərqli) identik/ oxşar
20 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA Monopoliya – müəyyən növdə malın yeganə çatdırıcısı olan bazar.
Kartel - bir neçə istehsalçı arasında malın satış qiyməti və ya şərtləri üzrə saziş. Bazar hökmranlığı – bir və ya bir neçə fi rmanın qabiliyyəti ki, malın bazar qiymətinə təsir göstərsinlər.
bir neçə çatdırıcının olduğu bazar. Beləliklə, cəmiyyət üçün faydalıdır ki, bazarda bir neçə istehsalçı olsun və onlar bir-biri ilə yarışsınlar. Bu vəziyyət rəqabət adlanır. “Rəqabət” (konkurensiya) sözü latın mənşəlidir və “qarşıdurmanı”, üstünlük əldə etmək üçün rəqiblər arasında mübarizəni bildirir. Bu daimi mübarizəni dözmək üçün istehsalçı hər zaman çəkilən xərclərin azalmasına, resursların rasion- al istifadəsinə, istehsalatın səmərəliliyinin artmasına və yeni texnologiyaların tətbiq edilməsinə qayğı göstərir. Bu, texniki tərəqiyyə, istehsalat qüvvələrinin inkişafına dəstək verir ki, cəmiyyət üçün də çox sərfəlidir, amma istehsalçılar üçün daimi problem və başsındıran olur. Bunun üçün təəccüblü deyil ki, istehsalçılar tez-tez bu problemləri rəqibləri ilə razılıq əsasında həll etməyə çalışırlar. Satıcıların/istehsalçıların məhsulun satış qiyməti haqqında və ya başqa şərtlərlə razılığına kartel deyilir. Yuxarıda gördüyümüz kimi, kartel razılığı bazarda satıcılar az olanda xüsusilə təhlükəli olur. Belə bir bazar oliqopoliya adlandırılır. Bu, yunan sözüdür, „oli- gos“ (λίγος) “az”, „poliya“ (πωλείν) isə – „hökmranlıq“ mənasını bildirir. Yəni oliqopoliya bir neçə fi rmanın hökmranlığıdır. Bazar- da bir satıcının olduğu halda isə bu vəziyyət monopoliya adlanır (yunanca “mono” (μόνος) bir deməkdir). Monopoliya bazarının xüsusiyyətidir ki, başqa şirkətin bu ba- zar girişi mümkün deyil. Buna səbəb olaraq həmin misalı gətirə bilərik ki, monopolist bu malın istehsalı üçün lazımi resursların əsas hissəsinə malikdir və ya ona hökumət tərəfi ndən bu malın istehsalı üzrə eksklüziv hüquq verilmişdir. Məsələn, əczaçılıq bazarını təhlil edək: yeni dərman ixtira edən fi rma patentə malik- dir (ixtiranın istifadəsinin iyirmi illik hüququna) və bu patent onu bu dərmanla münasibətdə monopoliya vəziyyətinə salır – patent fəaliyyətdə olduğu dövrdə başqa fi rmaların bu dərmanı istehsal etmək hüquqları yoxdur. Amma patentin vaxtı bitincə bu dərmanı istənilən əczaçılıq şirkəti hazırlaya bilər, bazar monopoliyadan rəqabətə keçir və dərman istehlakçı üçün də ucuz olur.
21 FƏSIL III. RƏQABƏT Bazarda dominantlıq vəziyyətini mühüm bazar qisminə malik şirkət tutur (bazarda olan malın çox hissəsini o çatdırır) və onun iqtisadi qərarlarına rəqiblər təsir göstərə bilmirlər. Dövlət alqısı – dövlət büdcəsi ilə maliyyələşdirilən maln və ya xidmətin əldə edilməsi. Monopoliyaların inkişafının daha bir səbəbi istehsalatın böyüməsinə təbii canatmasıdır. Bir qayda olaraq, iri istehsalatın mal vahidinin istehsalı daha ucuz başa gəlir, nəinki xırdanın. Bu- nun üçün də xərclərə qənaətin edilməsi istehsalatın böyüdülməsinə və birləşməsinə təkan verir. İri istehsalat bazarda təbii ki dominant (hakim) vəziyyətini tutur: çünki bazaar malın çox hissəsini çatdırır (deyildiyi kimi, “mühüm bazar qisminə sahibdir”), onun imkanı var ki, öz istəyinə əsasən malın bazar qiymətini dəyişdirsin. Məsələn, əgər belə bir istehsalat birdən malın bazara çatdırılmasını azaldar- sa, o zaman bazarda malın sayı nəzərəçarpacaq şəkildə azalacaq və malın bazar qiyməti qalxacaqdır. Və əksinə, dominant fi rma birdən çoxlu sayda malı satışa “çıxararsa”, o zaman malın çoxluğu yaranacaq və qiymətlər aşağı enəcəkdir. Digər, xırda oyunçuların bazar qiymətinə belə təsir qabiliyyətləri yoxdur, - onlar bazarda mövcud malın sayının yalnız az hissəsini təmin edirlər və bu sayın artması və ya azalması bazarda nəzərə çarpmır. Bazar qiymətinə təsir qabiliyyətini dominant şirkət rəqiblərə qarşı, öz bazar hökmranlığının artırılması üçün istifadə edə bilər: malın qəfl ətən, qısamüddətli ucuzlaşması ilə nisbətən zəif rəqibləri müfl isləşdirə bilər. Özü isə bu qısamüddətli ziyanı sonralar daha çox istehlakçını öz tərəfi nə keçirərək və malın bahalaşdırılması ilə ödəyəcəkdir. Belə bir təsir şirkətin bazar hökmranlığından sui- istifadə etməsi hesab edilir. 22 VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA Rəqabətin qarşısının alınmasının daha bir vasitəsi malın
bu zaman istehsalçı öz malını tayı-bərabəri olmayan, başqalardan tam fərqli şəkildə göstərməyə çalışır ki, istehlakçılar onu başqa məhsulla heç müqayisə də etməsinlər. Misal üçün sərinləşdirici içki koka-kola və pepsi-kolanı götürək. Hər iki məhsul istehsalçıları istehlakçıları inandırmağa çalışırlar (reklamla, məhsulun xarici tərtibatı ilə) ki, bu, iki, tam fərqli məhsuldur. Bir çox hallarda reklam nailiyyət əldə edir – hər bir içkinin öz “pərəstişkarları” var və onlar ikinci içkidən heç istifadə etmirlər. Amma bu içkilər o q ə d ə r oxşardırlar ki, əgər siz onları eyni stəkanlara süzsəniz, o zaman onları bir-birindən fərqləndirə bilməzsiniz. Əgər fi rma istehlakçını inandıra bilirsə ki, onun məhsuluna bənzər mal bazarda yoxdur, o zaman bu malın monopolisti olur və onun məhsulunun qiymətini artıq bazar tarazlığı deyil, inandıra bildirdiyi istehlakçılarının sayı və satış qabiliyyəti müəyyənləşdirir.
Yüklə 3,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|