23
FƏSIL III. RƏQABƏT
İstehlakçı üçün ən uduşlu bazar çoxlu alıcı və çoxlu satıcının olduğu, yeni satıcıların bazara
sərbəst daxil olduqları və satış malının da bir-biri ilə müqayisəsi olduğu zaman olur. Belə bir
bazar tamdəyərli rəqabət bazarı adlanır. Belə bazarda malın qiymətini yalnız mala olan tələbatın-
canatmanın nisbiliyi tənzimləyir. Belə bir halda deyirlər ki, “qiyməti bazar təyin edir”.
Tamdəyərli
rəqabət bazarında
qiyməti
bazar təyin edir.
Bəzi hallarda, mal-xidmət elə bir xarakterdə olur ki, onun istehlakçılar üçün çatdırılması
bir monopoliya fi rması tərəfi ndən cəmiyyətə ucuz başa gəlir, nəinki rəqib bazarın vasitəsilə
çatdırılması. İstehlakçılar üçün elektrik enerjisinin, təbii qazın, içməli suyun çatdırılması buna
misal ola bilər. Bu xidmətlərin hər biri üçün hər istehlakçının evinə çəkilən xüsusi çəkiliş şəbəkəsi
tələb olunur. Əgər bu xidmətlərdən hər birinin bir neçə təchizatçısı olarsa, o zaman bu şəbəkələri
təkrarlamaq lazım gələrdi və bu da cəmiyyət üçün çox baha başa gələrdi. Bunun üçün də belə bir
xidmətlər praktiki olaraq hər zaman bir şirkət tərəfi ndən həyata keçirilir və bu şirkət təbii monop-
oliya adlanır.
Bazar rəqabətinin mühafi zəsinin birinci qanunvericilik aktını Amerika Birləşmiş Ştatları
1890-cı ildə qəbul etdi. Onun təşəbbüskarları senator Con Şerman idi və bu qanun bu günə qədər
“Şerman aktı” adlanır.
Hal-hazırda, beynəlxalq aləmdə tanınır ki, həm istehlakçıların xoş güzəranı və eləcə də
ümumi iqtisadiyyatın sağlamlığı və inkişafı üçün bazarın rəqabəti məhdudlaşdıran biznes-
fəaliyyətindən qorunması zəruridir. 1980-ci ilin dekabrın 5-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatı
rəqabəti məhdudlaşdıran biznes fəaliyyətin nəzarət prinsiplərini təqsid etdi ki, bunları da ölkələrin
əksəriyyəti etiraf etdi. Hal-hazırda rəqabətin müdafi əsi qanunvericiliyi 111 ölkədə fəaliyyət
göstərir. O cümlədən Gürcüstanda da.
Con Şerman (John Sherman, 1823-1900 illər) – amerikalı siyasətçi,
ABŞ-ın 35-ci dövlət naziri və 32-ci maliyyə naziri. O, eləcə də senator idi
(ABŞ qanunvericilik orqanının yuxarı palata üzvü) və burada Respublikaçılar
fraksiyasına rəhbərlik edirdi.
24
VƏTƏNDAŞ VƏ İQTİSADİYYAT. MAİA QONAŞVİLİ, LİA TODUA
Rəqabətin mühafi zəsi qanunvericiliyi, ilk növbədə, kartelləri qadağan edir, yəni istehsalçılar
arasında malın sayının, satış qiymətinin və ya istehlakçılarının bir-birinə bölgüsü haqqında. Eləcə
də hər hansı bir rəqibin zəifl ənməsi və ya bazardan çıxarılması məqsədilə istehsalçıların birgə
əməli rəqabətə mane olan fəaliyyət kimi hesab edilməlidir. Məsələn, bu şirkətdən nəyinsə əldə
edilməsinə və ya onun üçün nəyinsə çatdırılmasına razılaşdırılmış imtina (boykot), şirkətin hər
hansı bir mühüm resursa və s. əlçatmasına məhdudiyyət (razılaşdırılmış). Bazarın çox böyük
hissəsinə (10-15%-dən çoxuna) nəzarət edən istehsalçılar arasında kartel razılaşmalarına (birgə)
xüsusi diqqət verilir.
Rəqabətin müdafi əsi qanunvericiliyinin tez-tez “antimonopoliya qanunvericiliyi” kimi
xatırlanmasına baxmayaraq, həqiqətdə o, monopoliyaları qadağan etmir. Qanunvericilik
yalnız monopoliyaların əllərində mövcud olan bazar hökmranlığının (dominant vəziyyətin)
sui-istifadəsinə qadağa qoyur. Yəni tələb edir ki, monopoliya öz bazar hökmranlığını rəqiblərin
“batırılması” üçün istifadə etməsin.
Gürcüstanda rəqabət qabiliyyətli mühitini müdafi ə edən dövlət orqanı Rəqabət Agentliyi-
dir. Hamı Rəqabət Agentliyinə ərizə ilə daxil ola və onun fi krincə, rəqabət pozuntuları faktlarını
göstərən mühitlər barədə məlumat verə bilər. Qəbul edilmiş və ya öz təşəbbüsü ilə əldə edilmiş
məlumatın əsasında Agentlik işi araşdırmağa başlayır. Onun lazımi məlumatı istənilən şəxsdən
tələb etmək, eləcə də ifadə vermək üçün istənilən şəxsi çağırmaq hüququ vardır. Agentlik şirkətlər
tərəfi ndən rəqabətin məhdudlaşdırılması faktını müəyyən edərsə, o zaman onun hüququ var ki, bu
işdə iştirak edən şirkətləri cərimələndirsin. Cərimələr çox yüksəkdir və onlarla milyon lariyə çatır
(cərimənin maksimal ölçüsü şirkətin illik dövriyyəsinin 5-10 faizidir). Şirkətin cəriməni azalt-
maq və ya onun qarşısını almaq istəyi olduğu halda, Rəqabət Agentliyi ilə əməkdaşlıq etməlidir
(işin araşdırılması mərhələsində) və könüllü olaraq rəqabətin pozulması haqqında əlavə məlumat
verməlidir.
Kompüter proqramları bazarında ən iri şirkəti Maykrosoft korporasiyası (Mi-
crosoft Corporation) təqdim edir. Təbii ki, tez-tez rəqabəti müdafi ə edən orqanların
diqqət mərkəzinə düşür. Dominant vəziyyətindən sui-istifadə etdiyinə görə, Avropa
İttifaqı onu bir neçə dəfə cərimə etmişdir: 2004-cü ildə - 497 milyon Avro, 2006-cı
ildə 280 milyon Avro, 2008-ci ildə isə - 899 milyon Avro ilə.
Rəqabətin pozulmasının daha bir forması dövlət yardımlarıdır. Bir istehsalçı üçün göstərilən
maliyyə yardımı sözsüz ki, onun rəqiblərini qeyri-bərabər şərtlərə salır.Bunun üçün də belə bir
yardımlar qadağan edilirlər. Yalnız tam iqtisadi sector üçün yardımlara icazə verilir ki, bu da hər
hansı bir problemə uğramışdır (məsələn, bütün kəndlilər və kiçik fermerlər üçün torpaq vauçerləri)
və ya hər hansı bir regionda bütün istehsalçılar üçün (məsələn, yüksək dağlıq regionlarında qey-
diyyatdan keçmiş bütün istehsalçılar üçün vergi güzəştləri). Eləcə də fərdi insanlar üçün (sosial
yardımlar), ətraf mühitin müdafi əsi üçün və ya bədbəxt hadisələrin vurduğu ziyanın qarşısının
alınması üçün yardımlara icazə verilir.