Mövzu 1: Büdcənin sosial- iqtisadi mahiyyəti və funksiyaları

 
6 
2. Dərmanlara çəkilən xərclər ( normativ əsasında) və eyni zamanda dəftərxana və 
təsərrüfat xərcləri ( norma üzrə il üçün bir çarpayıya görə) müəyyən edilir. 
Dərman alınmasına çəkilən  xərclərin ümumi həcmi dərmanlara çəkilən xərclərdən 
,  şəhər  və  kənd  yerlərində  yerləşən  xəstəxanalar  üzrə  pulsuz  və  imtiyazlı  şəkildə  
verilən dərmanların xərclərindən ibarətdir: 
X
d
= N
x
 · S 
çg
 
Burada X
d
- stasionarda dərmanlara çəkilən xərclər 
N
x
- dərmanlara çəkilən xərc norması 
S
çg
 – çarpayı- günlərin sayı. 
ÜX
m
=X
d
+X
im
 
Burada ÜX
m
- dərman alınması üçün ümumi xərclərin miqdarı 
X
d
- stasionarda dərmanlara çəkilən xərclər 
X
m
- imtayazla( pulsuz) verilən dərmanlara xərclər. 
Dəftərxana və təsərrüfat xərcləri də analoji qaydada müəyyən edilir: 
M
d
= C
orta
 · N
çx
 
Burada M
d
 – dəftərxana və təsəürrüfat xərcləri; 
N
çx
 – ildə bir çarpayıya düşən xərc norması. 
3.Bir ildə bir çarpayıya düşən ərzaq norması aşağıdakı kimi müəyyən edilir: 
N
ax
 = C
g
 · N
g
 
Burada N
ax
 – bir ildə bir çarpayıya düşən ərzaq norması xərcləri; 
C
g
 – bir ildə çarpayının fəaliyyət göstərdiyi gün; 
N
g
 – bir gündə bir çarpayıya düşən ərzaq norması xərcləri. 
Ərzağa çəkilən xərclərin məbləği aşağıdakı formula ilə müəyyən edilir: 
M
x
 = N
ax
· C
orta
 
Burada M
x
 - ərzağa çəkilən xərclərin məbləği; 
N
ax
 – bir ildə bir çarpayıya düşən ərzaq norması xərcləri; 
C
orta
 – çarpayıların orta illik sayı. 
4. Xəstəxanalar və dispanserlər üzrə çarpayı – günlərin sayı müəyyən edilir: 
S
çg
 = C
g
 ·C
orta
 
Burada S
çg
 – çarpayı günlərin sayı; 
C
g
 – bir ildə çarpayının fəaliyyət göstərdiyi gün; 
C
orta
 – çarpayılatrın orta illik sayı. 
5. Yumşaq intervara çəkilən xərclər aşağıdakı formula ilə hesablanır: 
X
yi
 = X
yçt
 + X
əyt
 
Burada X
yi
 – yumşaq inventara çəkilən xərclər; 
KitabYurdu.az 
117

---

 
7 
X
yçt
 – yeni çarpayılarla tamamlanma; 
X
əyt 
- əvvəlki yataqlarla təchizat. 
Eyni zamanda çarpayıların istismar artımı hesablanır : 
A
ç
 = C
ism
 – C 
iəm
 
Burada A
ç
- il ərzində çarpayıların istisamr artımı; 
C
ism
 – ilin sonuna çarpayıların miqdarı; 
C
iəm
 – ilin əvvəlinə çarpayıların miqdarı. 
6. Sonda xəstəxana və dispanserlər üzrə  büdcə layihəsinin  icmal xərcləri müəyyən 
edilir: 
X
m
= ƏHF+H
əhf
 + ÜH
dx
 + ÜH
ix
 + ÜH
əx
 + ÜH
yix
 
Burada X
m
- xəstəxanan və dispanserlər üzrə  büdcə layihələri  xərclərinin məbləği; 
ƏHF – tibb işçilərinin və inzibati- təsərrüfat heyətinin əmək haqqı fondu; 
H
əhf
 - əmək haqqı fondunun hesablanması; 
ÜH
dx
 – dərman xərclərinin ümumi həcmi; 
ÜH
ix
 – dəftərxana və təsərrüfat xərclərinin ümumi həcmi; 
ÜH
əx
 - ərzaq xərclərinin ümumi həcmi; 
ÜH
yix
 – yumşaq inventar xərclərinin ümumi həcmi. 
     Tibb  müəssisələrinin  smetasının  tərtibi  zamanı  əvvəlki  bir-  üç  il  ərzində 
smetanın  icrasının  iqtisadi  təhlilindən  istifadə  edilir.  Təhlil  materialları  üzrə 
nəticələr  bəzi  xərclərin  həcmini  ,  bəzi  hesablama  normalarını  dəqiqləşdirməyə, 
göstəricilərin    dinamikasını  aşkar  etməyə  ,  xərclər  smetasındakı  maddələr  üzrə 
kənarlaşmalara təsir edən müxtəlif amillərin təsirini müəyyən etməyə imkan verir. 
     Tibb  müəssisələrinin  maliyyələşdirilməsinin  mühüm  modelləri  (  üsulları) 
aşağıdakılardır: 
1) xərclər smetası bazasında müəyyən edilən konkret tibb xidmətin qiyməti. 
2) müalicə olunan xəstənin  orta xərci ( ümumilikdə stasionar və orta hesabla şöbə 
üzrə) 
3)  klinik  statistik  qrup  və  ya  tibbi-  iqtisadi  standartlar  əsasında  bir  müalicəni  
qurtarmış xəstənin xərcinin ödənilməsi. 
     Tibbi müəssisələri bir neçə mənbədən maliyyələşdirilir: 
-
 
büdcə vəsaitləri; 
-
 
məqsədli dövlət proqramlarının  maliyyələşdirilməsi; 
-
 
icbari tibbi sığortadan  pullu xidmətlər; 
-
 
digər vəsaitlər. 
KitabYurdu.az 
118

---

 
8 
     1999-  cu  ildə  qəbul  edilmiş  “Tibbi  sığorta”  haqqında  Azərbaycan 
Respublikasının  Qanunu    sağlamlığın  qorunması  sahəsində  əhalinin  sosial 
müdafiəsi  formasını müəyyən edir. Sığorta hadisəsi baş verdikdə əhalinin  tibbi və 
dərman yardımı  alınmasını təmin edir. 
     Tibbi  sığorta  icbari    və  könüllü  formada  həyata  keçirilir.  Icbari  tibbi  sığorta 
dövlət  sosial  sığortasının  tərkib  hissəsi  olmaqla,icbari  tibbi  sığorta  proqramına 
müvafiq həcmdə əhalinin tibbi və dərman yardımı  almasını təmin edir. 
     Könüllü tibbi sığorta icbari  tibbi sığorta proqramında  müəyyənləşdirildiyindən 
əlavə könüllü tibbi sığorta  müqaviləsi əsasında  əhalinin tibbi və digər xidmətlər 
alınmasını təmin edir. 
 
Əhalinin sağlamlığının qorunması tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi 
     Əhalinin  sağlamlığının  qorunması  hər  bir  insanın  fiziki  və  ruhi  sağlamlığının 
mühafizəsinə,onun fəal uzun ömürlüyünün artırılmasına, tibbi yardımla təminatına 
yönəldilmiş  siyasi,  iqtisadi  ,  hüuqi  ,elmi  ,tibbi,  sanitariya-  gigiyena  xarakterli 
tədbirlərin məcmusundan ibarətdir. 
     Əhalinin  sağlamlığının  qorunmasının  əsas  prinsiplərindən  biri  tibbi  –  sosial  
yardımın hamı üçün mümkünlüyündən ibarətdir.  
     Əhalinin sağlamlığının qorunması sahəsində dövlətin vəzifələri aşağıdakılaradn 
ibarətdir: 
- sağlamlığın qorunması sahəsində dövlətin proqramlarının hazırlanması və həyata 
keçirilməsi; 
- səhiyyə sisteminin təşkili qaydalarının və fəaliyyətinin müəyyənləşdirilməsi; 
- dövlət səhiyyə sisteminin maliyyələşdirilməsi; 
-  əhalinin  xüsusi  qrupları  üçün  tibbi-  sosial  yardım  göstərilməsinə  təminat 
verilməsi; 
-  məcburi  tibbi  sığorta  üzrə  sığorta  məbləğinin  və  sığorta  haqqının  ödənilməsi 
qaydasının müəyyənləşdirilməsi; 
- səhiyyə sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın həyata keçirilməsi və s. 
     Dövlət  Səhiyyə  sisteminə  Azərbaycan  Respublikasının  müvafiq  icra 
hakimiyyəti  orqanı,  dövlət  tabeçilindəki  müalicə-  profilaktika,  elmi-  tədqiqat, 
tədris,əczaçılıq,sanitariya  –  profilaktika  müəssisələri  ,  eləcə  də  səhiyyənin  maddi 
texniki  bazası  ilə  məşğul  olan,  tibbi  texnika  və  dərman  vasitələri  istehsal  edən  
müəssisələr,  sanitariya-  epidemologiya  xidməti,  məhkəmə-  tibbi  ekspertizası 
daxildir. 
KitabYurdu.az 
119

---