Mövzu: 21 Nitqin üslubları

Qayıdış şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunan III növ təyini söz birləşməsində ikinci tərəf yiyəlik və ya adlıq halında olan şəxs əvəzliyi ilə işlənə, həm də həmin məzmunu tək ifadə edə bilir.
Özünüz söylədiniz ki, biz qohumuq, demək, qohumlar hər şeyi üstələmişlər (M.İ.).
Qoymaram, hər şeyi özüm düzəldəcəyəm (İ.Ş.).
növ təyini söz birləşməsində hər iki tərəfin işlənməsi, yəni birinci tərəfin – şəxs əvəzliyinin ixtisar olunmaması, məntiqi vurğunun tələbindən irəli gəlib diqqətin məhz bu istiqamətdə yönəldilməsi ilə bağlı olur.
Qoy bu sualların cavabını sənin anan versin (Y.H.)
Öz əlimlə inci kimi sapa düzdüm
Aylarını, illərini əbədiyyətin.
(S.V.)
növ təyini söz birləşməsində qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliyi ilə birlikdə işləndikdə, həmin əvəzlik (qayıdış əvəzliyi) üslubi effekt yaradır, özündən əvvəl işlənən şəxs əvəzliyini daha çox nəzərə çarpdırmağa xidmət edir.

Gərək işimizi elə quraq ki, biz özümüz də vaxtlı-vaxtında “təmir” olunaq

(Ə.M.). İnsanı başa düşəcək yeganə adam onun özüdür (E.).

Şəxs əvəzliyi ikinci şəxsin təki əvəzinə cəminin işlədilməsi də üslubi məqsəd daşıyır.

“Müəllim, mənim sənə böyük hörmətim var” cümləsini “Müəllim, mənim Sizə böyük hörmətim var” şəklində işlədilməsi üslubi tələbdən irəli gəlir.
Feil ilə bağlı bir sıra üslubi məqamlar da vardır ki, nitq praktikasında natiq bu incəliklərdən yararlanmağı bacarmalıdır. Məs.; feilin zamanları qrammatik mənaları ilə yanaşı, bəzən üslubi məqamlara da xidmət edə bilir. Bu özünü bir zaman formasının başqa zaman forması yerində işlənməsi şəklində göstərir. Məsələn, keçmiş zamanda olmuş hal-hərəkət qeyri-qəti gələcək zamana məxsus forma ilə verilir.
Bir gün kişi ova çıxar, orda at səksənər, tərlan havaya qalxar, kişinin ayağı üzəngidə qalar (S.R.). Yaxud keçmiş zamandakı hal və hərəkət indiki zamanı formasında ifadə olunur.
Həmin qış gecəsi Əbdül qalın yorğanının altında yatmaq istəyir, amma yata bilmir (E.).
Bəzən icrası gələcək zamanda yerinə yetiriləcək iş, hal, hərəkət indiki zaman forması ilə işlədilir.
Sərvər - Və onun əvəzində qulluqçu Sənəmi alıram, yazdınmı?! (Ü.Hacıbəyli).
Feilin şəxs şəkilçilərinin də müəyyən üslubi imkanları vardırş. Məsələn, I şəxsə aid hərəkət ikinci şəxsin təki formasında verilir.
Mən nə edə bilərəm, əlbəttə, daha yaxşı oxumaq üçün gərək yataqxanada qalasan, həm vaxtın olsun, həm də yorulmayasan (Ş.Q.).
Köməkçi nitq hissələrinin – qoşma, bağlayıcı, ədat və modal sözlərin fikirdəki incə çalarların ifadə edilməsində, ekspressivliyin yaradılmasında müəyyən üslubi xüsusiyyətləri vardır ki, natiqlik sənətində bunlara diqqət yetirilməlidir. Bu baxımdan qoşmaların müəyyən üslubi çalarlıq yaratmaq xüsusiyyətləri daha çox nəzərə çarpır. Ayrı-ayrı qruplar üzrə təsnif olunan qoşmaların bir çoxu həmin təsnifatda nəzərdə tutulmuş mənalarla yanaşı, nitqdə əlavə çalarlıq da yarada bilir. Məsələn,
Qədər qoşması:
Zaman hüdudu mənasını yaradır,
Gecə yarsına qədər külək daha da gücləndi (G.H.)
Tahir onu axıra qədər danışmağa qoymadı (M.H.)

0. 
   Məkan hüdudu mənasını ifadə edir.
   

Qızın əynində tünd-qırmızı maldan qolları dirsəyə qədər don var idi (İ.Ə.); Qafar dayı onları darvazaya qədər yola salıb geri qayıtdı (M.H.).

0. 
   Müqayisə mənasını yaradır.
   

Mən hələ indiyə kimi o qədər güclü, məlahətli bir səs eşitməmişəm (İ.Ə.). Kimi qoşması

0. 
   Məsafə məhdudluğunu göstərir:
   

Qaraca qız Piri kişini bağın qapısına kimi ötürüb qayıtdı (S.S.A.).

0. 
   Zaman məhdudiyyəti mənasını ifadə edir:
   

Gülənbər həmin günün gecəsi səhərə kimi anasının yanında qaldı (Ə.M.).

0. 
   Müqayisə mənasını daşıyır:
   

Sazın sədaları dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi keçib ellərə yayıldı (F.E.); Taxıl zəmiləri dəniz kimi dalğalanırdı (M.Ə.).
Digər qoşmalar da mətndə məqsəddən asılı olaraq, bir çox məqamlarda işlənib məna çalarları yarada bilir.
Sözlərin və cümlələrin mənasını qüvvətləndirən bir nitq hissəsi kimi ədatların da nitqin (xüsusən şifahi nitqin) aydınlığı, emosionallığı, mənanın nəzərə çarpdırılması və s. baxımından rolu böyükdür. “Ədatlar nitqdə ayrı-ayrı sözlərə, söz birləşmələrinə və bütün cümləyə müxtəlif məna çalarlıqları verir: ifadənin səlisləşməsinə, fikrin məntiqi qurulmasına kömək edir. Ədatlar aid olduğu sözə və cümləyə dinləyicilərin diqqətini yönəldir, onların üzərinə məntiqi vurğu düşməsinə səbəb olur” (45, 449).

Ədatların üslubi imkanı o qədər genişdir ki, hər hansı bir ədat mətndə müxtəlif məna çalarları yarada bilir. Məsələn, qüvvətləndirici ki ədatı aşağıdakı mənaları yaradır.

0. 
   Təkid mənası:
   

Mən ki görməmişəm sevgini susan,
Məhəbbət zirvədə bəslənən qarmış (N.K.)

0. 
   Sual, təəccüb mənası:
   

Ay bala, bir yerin ağrımır ki? (M.Cəlal)
Bəs burada heç kəs yoxdur ki? (S.R.)

0. 
   Hədələmə mənası:
   

Görərik, səni elə tora salım ki...
4. Fikrin təsdiqi mənası:
ki, yaxşı adamdır, usta! (M.Cəlal)

0. 
   Təəssüf mənası:
   

Namaz bura gələndə qiyamət qopmaz ki (Ə.Haqverdiyev).
6. Sevinc, diqqət və s. emosional mənası:

0. 
   Ohoo, bəy dəstəsi ilə bizə təşrif gətirir ki? (M.İ.)
   

Axı ədatı.
Axı ədatı sual məzmununu gücləndirməklə bir neçə mənada işlənərək üslubi çalarlıq yaradır.

0. 
   Sual məqamında:
   

Axı bizim nə günahımız var? (M.H.)

0. 
   Etiraz, narazılıq məqamında:
   

Bir də axı sən dediyin sözlər bizim işimiz deyil (M.Cəlal).

0. 
   Təəssüf məqamında:
   

Ay camaat, dəftərxanada qalan var axı! (M.Cəlal).

0. 
   Məzəmmət, nəsihət, məsləhət məqamında:
   

Axı sən dünyagörüşlü adamsan (S.R.).

0. 
   Xəbərdarlıq məqamında:
   

Axı necə olursa-olsun düşmən yenə düşməndir (Y.S.).

Axı mən tək gəlməmişəm.

0. 
   Xahiş-yalvarma məqamında:
   

Axı mən iş adamıyam (S.R.).
Danışanın (yazanın) ifadə olunan fikrə və obyektiv varlığa münasibətini bildirən modal sözlər də nitqə müxtəlif məna çalarları (inamsızlıq, razılıq, nara-zılıq, təəssüf, şübhə, təəccüb, tərəddüd, kinayə və s.) verir, onun emosionallığını, ekspressivliyini artırır, fikrin ifadəsində yığcamlığı təmin edir.
Deyilənlərə görə, o türbədə müqəddəs bir adam basdırılmışdı (İ.Ş.); Deyəsən, uzaqdan qaraltılar görünür (M.S.O.); Doğrusu, bu sözləri deyəndə rəhmətlik atamı xatırlayıram (M.H.); Zənnimcə, siz təqsirkarsınız (İ.Ş.); Nəhayət,nisbətən yüngülləşdi, həyəcanı, narahatlığı azaldı (V.B.).