MÖVZU 5, 6.
UŞAQ YAŞLARINDA QENDER SOSİALİZASİYASI. UŞAQ
YAŞLARINDA QENDER SOSİALİZASİYASININ ASSİMMETRİYASI
Məşğələnin planı
1. Uşaqda cinsi eyniliyin formalaşması
2. Valideyinlərin qender sosializasiyasına təsiri
3. Qender sosializasiyasının ailədənkənar mənbələri
4. Azərbaycan ailəsində qender istiqamətinin xüsusiyyətləri
5. Qender sosializasiyasının uşağın koqnitiv inkişafına təsiri
Cins – insanın yeganə atributudur ki, biz onu heç zaman unutmuruq. Biz gözün və
saçın rəngini, insanın əynində hansı paltarın olduğunu və onun hansı bəzək əşyalarını
geyindiyini unuda bilərik, amma onun kişi və yaxud qadın olduğunu heç vaxt yaddan
çıxarmırıq.
Bəs oğlan ya da qız olduğumuzu hansı yaşdan dərk etməyə başladığımız
yadımızdadırmı?
Differensial sosializasiyanın rüşeymlərini hələ uşaq doğulmamışdan qabaq görmək
mümkündür. Buna valideynlərin və ətrafdakıların dünyaya gələcək körpənin qız və ya
oğlan olacağını bilmək arzusunu misal göstərmək olar – axı uşağın adını nə
qoyacaqları, ona hansı oyuncaqları alacaqları və onu necə tərbiyə edəcəkləri bundan
çox asılıdır. Qender olduqca vacib sosial kəmiyyətdir və uşağın cinsi barədə
ətrafdakıların səhvi valideynlərə heç də xoş gəlmir.
Psixoloqlar cinsi-rol eyniləşmə prosesinin uşağın doğulduğu andan başladığını
aşkar etmişlər. Valideynlərin körpəyə münasibəti onun cinsini bilən andan
müəyyənləşir. Uşaq böyüdükcə
ətrafdakılar ənənəvi cinsi-rol gözləməsinə əsaslanaraq
uşağa müəyyən tələblə yanaşır və onun yalnız cinsinə müvafiq olan davranışını
rəğbətlə qarşılayırlar; yəni valideyinlər və digər böyüklər qızı və ya oğlanı qender roluna
öyrətməyə başlayır. Əgər balacanın davranışı cinsi-rol stereotipinə uyğun deyilsə,
böyüklər mütləq ona özünü başqa jür aparmalı olduğunu anladırlar. Artıq həyatının
birinci ilində uşağın valideynlərlə münasibəti cinsi əlamət üzərində qurulur.
Demək olar ki, cinsi mənsubiyyət uşağın öz «Mən»ini dərk etdiyi ilk kateqoriyadır.
İlkin qender eyniliyi, özünün cinsi mənsubiyyətini dərk etməsi yaşyarımlıq uşağın
şüurunda artıq sabit və mühüm element təşkil edərək formalaşır. 3 yaşındakı uşaq
inamla özünü kişi yaxud qadın cinsinə aid edir (qender eyniliyi). Bu zaman o, kişi və
qadınların başqa-başqa cür göründüyünü, ayrı-ayrı fəaliyyətlə məşğul olduğunu və
başqa-başqa şeylərlə maraqlandığını ayırd etməyə başlayır. Uşaq kişi və qadın
arasında fərqin olduğunu seçməyə başlayan kimi özü ilə eyni cinsdən olanların rol
modelinə diqqəti artır ki, bunun əsasında ən yaxşı qız və ya oğlan olmaq istəyi durur.
Differensial bənzətmə vasitəsi ilə, məsələn, nə üçün qadınların bir qayda olaraq dükan
gəzməyi və bayrama hazırlıq görməyi xoşladıqlarını, kişilərin isə bundan kənar gəzmək
istədiyini izah etmək olar. Uşaq böyüyərkən məhz qadının bunu etdiyini görür və əgər
həmin uşaq qızdırsa, bu işlər onu oğlandan qat-qat çox maraqlandırır. Yaş artdıqca
cinsi-rol eyniliyinin məzmunu da dəyişir. Məsələn,
•
İkiyaşlı uşaq öz cinsini bilir, amma hələ bu atribusiyanı əsaslandıra bacarmır.
•
3-4
yaşlarında uşaq artıq ətrafdakıların cinsini müəyyələşdirə bacarır, amma
çox zaman onu təsadüfi xarici əlamətlərlə, məsələn, geyimlə, saçla eyniləşdirir.
•
6-7
yaşlarında uşaq cinsi mənsubiyyətin dəyişməzliyini tam dərk edir və bu,
davranışda cinsi differensiasiyanın güclənməsi ilə üst-üstə düşür.
•
Yeniyetmə yaşında qender rolunun məzmunu və ifası barədə təsəvvürlər
dəqiqləşir və möhkəmlənir.
Bir çox tədqiqatlar göstərir ki, oğlanın valideynləri qızın valideynlərindən uşağın
davranış siqnallarına şərti reaksiya tezliyi kimi səciyyəvi bir göstəriciyə görə seçilir.
Müşahidələrə əsasən, südəmər uşağa döş verən ana oğlanın verdiyi siqnala qızın
siqnalından daha həssas və diqqətlidir. Həm analar, həm də atalar oğlanın səs
siqnalına cavab olaraq qızla müqayisədə onunla daha böyük ehtimalla kontakta girir.
Hələ körpə yaşda nəzərə çarpan bu şərti reaksiyadakı fərq uşaqlıqda da davam edir.
Müxtəlif yaş səviyyələrində aparılmış çoxsaylı araşdırmalar göstərir ki, oğlan öz
valideynlərindən nəinki daha neqativ cavab reaksiyası, o cümlədən cismani cəza, eyni
zamanda daha artıq pozitiv cavab reaksiyası alır. Bu müşahidələr valideynlərin qızdan
fərqli olaraq oğlanın etdiyi hərəkətlərə daha böyük hazırlıqla reaksiya verdiyini və fiziki
olaraq da oğlanı qızdan daha çox həvəsləndirdiyini göstərir. Kişi cinsinə mənsub
körpəni qucaqda daha çox saxlayır və dartışdırır, həm də onda coşqun motor aktivliyi
hərəkətə gətirirlər. Ana və südəmər körpələr arasında qarşılıqlı əlaqə ilə bağlı Yarroyun
(Yarrow, 1995) apardığı tədqiqat göstərir ki, oğlan anası öz körpəsi ilə daha çox
əlaqədə olur, onunla hərəkəti daha intensiv, davranışı isə daha zəngin və rəngarəng
olur. Südəmər oğlanın qızdan daha çox şirnikləndirilməsini nümayiş etdirən bu
müşahidələr sonradan uşaqlıqda sosializasiya zamanı aşkar olunan cinsi fərqlərlə və
tədqiqat davranışının həvəsləndirilmə intensivliyi ilə uzlaşır.
Uşaqların sosializasiyası prosesində valideyn davranışı ilə bağlı araşdırmalar cinsi
mənsubiyyətə görə fərqləndirməni nümayiş etdirir: dünyanı tanımaq üçün oğlana qızdan
daha çox azadlıq verilir. Ənənəvi Azərbaycan ailəsi buna parlaq nümunədir. Müəyyən
qadın obrazları və stereotipləri Azərbaycan xalqının və onun mədəniyyətinin markörü
kimi qızın ənənvi, etik dəyər və rəmzlər daşıyıcısı olduğunu təsdiq edir və qender
rolunun dəqiq sərhədlərini cızır. Oyun zamanı qızlar anaya daha yaxın olur; onlara
evdən müstəqil surətdə uzağa getmək və gəzmək üçün daha seyrək icazə verilir; evdə
qız həmişə ananı ardınca gedirsə, bu rəğbətlə qarşılanır; qızın aktivliyi daha ciddi
nəzarətdə saxlanılır. Evlə bağlı vəzifələrin oğlan və qız arasında fərqli bölümü də
oğlanın hərəkət azadlığının qızdan fərqlənməsini əks etdirərək, ona evdən kənardakı
işlərin tapşırılması ilə əlaqədardır; qız isə evin içindəki işlərlə – ev yığışdırmaq,
təsərrüfatda kömək etmək, uşaqlara baxmaq kimi ev mühitinin əhəmiyyətini nəzərə
çarpdıran işləri yerinə yetirməli olur. Çodorou (Chodorrow, 1984) təsdiq edir ki, qızın və
oğlanın uşaqlıqlarının keçdiyi sosial kontekst arasındakı fərq bir çox psixoloji cinsi
fərqlərin, o cümlədən kişinin daha fərdi, onun üstünlüyünü xüsusi qeyd edən
aktivliyindən fərqli olaraq, qadının sosial şəbəkəyə daha yaxından qoşulmasını əks
etdirən səbəbə çevrilir.
Standart şəraitdə valideyn və uşaqlar arasında baş verən qarşılıqlı əlaqəyə dair
sistematik tədqiqatlara müraciət etsək, valideynin müxtəlif cinsli uşaqlara münasibətinin
fərqli olmasının isbatını aşkar edə bilərik. Tədqiqatların birində ata və anaların ayrılıqda
təlim davranışı müşahidə olunaraq və müstəqil şəkildə qiymətləndirilərək videoya
çəkilmişdi. Ataların davranışında fərqləndirmə analardakından daha güclü idi. Bu nəticə
atanın ana ilə müqayisədə uşaqlardan cinsinə müvafiq davranış tələb edərək onlara
daha çox təzyiq göstərməsinin nümayişi ilə üst-üstə düşür. Oğlu ilə təlim keçən ata
onun üçün daha yüksək standartlar qoyur, təpşırıqların koqnitiv elementlərinə diqqət
yetirir və nailiyyətlərə daha böyük əhəmiyyət verir. Qızını öyrədən ata daha çox təlim
şəraitinin şəxslərarası aspektlərinə – həvəsləndirməyə, dəstəklənməyə, zarafatlara,
oyuna və müdafiəyə diqqət yetirir. Deyin (Day, 1995) gətirdiyi məlumat göstərir ki,
böyüklərin təlim davranışı cinsi əlamətə görə analoji fərqləndirmə strukturuna malikdir.
Üzərində sınaq keçirilən ikiyaşlıların cinsi barədə ehtimal ilə əlaqədar eksperiment
keçirilmişdi. Böyüklər, xüsusən də kişilər ehtimal edilən oğlanların davranışını daha
məqsədyönlü əsaslandırır və tapşırıqları yerinə yetirərkən onlardan ehtimal olunan
qızlardan daha artıq müvəffəqiyyət gözləyirdi. Ehtimal olunan qızlar isə daha çox tərif və
dəstək qazandılar. Bütövlükdə həmin nəticə böyüklərin, xüsusən də atanın oğlu ilə daha
instrumental, tapşırığa istiqamətlənən, onun üstünlüyünü nəzərə çarpdıran üsullarla
rəftar etməsini, qızları ilə isə daha ekspressiv, nailiyyətə az istiqamətlənən, asılılığı
möhkəmləndirən üsullarla rəftar etməsini göstərir.
Qızlarla təlim keçərkən nailiyyətlərə və üstünlüyə daha az fikir verən təkcə atalar
deyil – analar da özünü bu cür aparır. Müşahidələrə əsasən, qız anaları onların
köməyinə ehtiyac duyulmursa belə, problemlərin həllində övladına oğlan analarından
daha tez-tez yardım edir. Analar yardımla bağlı qızın xahişinə oğlanın xahişindən daha
müsbət emosiyalarla reaksiya verir və frustrasiyaya səbəb olan həyəcanla bağlı qızı
fiziki cəhətdən daha tez-tez əzizləyir. Ola bilsin ki, valideynlər qızın müstəqil uğurlarına
lazımınca diqqət yetirmir; amma o da mümkündür ki, qızın nailiyyətə istiqamətlənən
cəhdini qiymətdən salırlar. Ailədaxili ünsiyyət nümunələrini araşdırarkən, Qrif (Greif,
1999) valideynlərin söhbət zamanı qızın sözünü oğlandan daha tez-tez, ailə üzvlərinin
isə atadan daha çox ananın sözünü kəsməsini aşkar etdi. Əgər söhbət zamanı qadının
sözünü kəsirlərsə, bu – qadının daha az hörmətə və əhəmiyyətə malik olması ilə bağlı
fikri ötürən gizli xəbərdarlıq rolunu oynaya bilər. Bu cür gizli xəbərdarlıq qadında
özünəinamın və özünəqiymətin formalaşmasına neqativ təsir edə bilər. Belə demək olar
ki, qender sosializasiyası qıza «kök», oğlana isə «qanad» verir.
Uşaqlar cinsi-rol davranış modelini iki yolla öyrənir: başqa uşaqların özünü necə
aparmasını müşahidə etməklə – belə növ təlim dolayı öyrətmə adlanır. Ya da eyni
cinsdən olan valideynə özünü bənzətməklə – bu növ təlimi isə psixoloqlar imitasiya
yolu ilə öyrətmə yaxud modelləşmə adlandırır. Uşağın öz qender eyniliyini dərk
etməsi həmçinin ona müəyyən münasibət nəzərdə tutur. Buraya cinsi-rol oriyentasiyası
və cinsi-rol üstünlüyü aiddir. Cinsi-rol oriyentasiyası – ondakı keyfiyyətlərin kişi və
qadın rollarının tələblərinə və gözləmələrinə nə dərəcədə uyğun olduğu barədə uşağın
təsəvvürləridir. Cinsi-rol üstünlüyündə arzuolunan cinsi eynilik əks olunur. Bu, adətən
«sən kim olmaq istərdin – oğlan yoxsa qız?» tipli sualla aşkar edilir. Nəticədə uşaqlar
böyüyüyəndən sonra öz həyatlarını cinsi-rol gözləmələrinə uyğun qurur. Bu cür davranış
gözləmələrindən də kişi və qadının «qender rolu» formalaşır. Sosial öyrətmə
nəzəriyyəsinə əsasən, şəxsiyyətin davranışı mühüm dərəcədə xarici mühitdəki pozitiv
yaxud neqativ əsaslarla formalaşır. Bu nəzəriyyənin nümayəndələrindən biri, amerikan
alimi Berres Frederik Skinner hesab edir ki, cinsi-rol davranışının inkişafında hər şey
uşağın özünü bənzətməyə çalışdığı valideyn modelindən və uşağın davranışına
valideynlərin verdiyi əsaslandırmadan asılıdır; yəni cinsə uyğun davranış üçün – müsbət
əsaslandırma, əks davranış üçün – mənfi. Öyrətmənin başlıca prinsipi – müşahidə,
mükafatlandırma, cəza vasitəsi ilə, birbaşa və dolayı əsaslandırma yolu ilə
fərqləndirmədir. Ailədə mükafatlandırma funksiyasının yerinə yetirilməsi müvafiq
davranışın inkişaf etməsinin əsas səbəbi rolunu oynaya bilər: adətən o adama
bənzəməyə çalışırlar ki, onun əlində hakimiyyət olsun. Müəyyən modelə bənzətməni hər
bir konkret uşaqda möhkəmləndirmək məcbur deyil, başqa bir uşağın bu yaxud digər
davranışının həvəsləndirilməsini görmək ona bəs olur.
Müəllimlərin, anaların, ataların, dostların yeniyetmə özünüqiymətləndirməsinə
təsirini müəyyən etmək məqsədi güdən araşdırmada 3 yaş qrupuna bölünmüş (orta yaş
– 13,4; 15,5; 17,5 yaş) 399 yeniyetmə müayinədən keçirildi. Maraqlıdır ki, əhəmiyyəti
olan başqalarının yeniyetmə özünüqiymətinə təsiri yaş artdıqca azalır. İlkin və sonrakı
yeniyetmə dövrü arasında ana və atanın təsiri bir qədər artır, lakin əhəmiyyəti olan
başqalarının ümumi təsiri azalır. Oğlanlar üçün atanın təsiri və fikri daha əhəmiyyətli
olur. Əhəmiyyəti olan başqalarının qızların özünəqiymətləndirməsinə təsiri yaş artdıqca
güclənir. İlkin və sonrakı yeniyetmə dövrü arasında müəllimlərin və atanın təsiri bir
qədər azalır. Lakin ananın və dostların təsiri o qədər güclənir ki, bütövlükdə digər
əhəmiyyəti olanların təsiri artır. Qızlar üçün həm ananın, həm də dostların təsiri və fikri
daha böyük əhəmiyyət kəsb edir, çünki onlarla münasibət daha yaxın olur. Sonrakı
yeniyetmə dövründə qızların özünüqiymətinə ən böyük təsiri dostlar, oğlanların
özünəqiymətinə isə – ata göstərir.
Beləliklə, valideynlər və yeniyetmə arasındakı münasibətin keyfiyyəti sonuncunun
özünəqiymətinə güclü təsir göstərir. Anası ilə yaxın olan yeniyetmə qızlar özünü
arxayın, ağıllı, düşüncəli və müstəqil hiss edir. Belə yaxınlıqdan məhrum olanlar isə
özündə neqativ keyfiyyətlər – iztirablılıq, impulsivlik, küskünlük və nəzakətsizlik görür.
Bu nəticələr göstərir ki, Mən-konsepsiyaya ana ilə eyniləşmə dərəcəsi təsir göstərir.
Valideynlərdən biri ilə sıx şəkildə eyniləşən qız və oğlanlar ona oxşamağa çalışır, ondan
nümunə götürür. Lakin əgər ana cinsi rolların bərabərliyinə arxayındırsa və müstəqilliyi,
özünəarxayınlığı və xarici nəzarətdən azad olmanı qızı üçün ideal keyfiyyət sayırsa, bir
qayda olaraq, qız bu fikirlərə həmrəy olur və onda müsbət Mən obrazı formalaşır.
Böyüdükdən sonra belə qızlar siyasi və sosial fəallıq göstərir, şəxsi müstəqilliyi və
humanist prinsipləri yüksək qiymətləndirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, qızlarda özünəqiymətin formalaşması prosesi bəzi
xüsusiyyətləri ilə seçilir, çünki valideynlər oğlanla müqayisədə yeniyetmə qızın
azadlığını daha çox məhdudlaşdırır.
Yeniyetmə qız və oğlanların ilkin yeniyetmə yaşında başlanan və gənclik dövrünün
sonuna qədər davam edən lonqitüd tədqiqi yeniyetmə oğlanlarda yaş artdıqca
özünəqiymətin yüksəlməsi, qızlarda isə – azalması meylini aşkar etdi. Müəlliflər bunu
ilkin yeniyetmə yaşda qızlarda oğlanlarla müqayisədə daha aşağı özünəqiymətin olması
və bunun gənclik dövrünün sonuna güclənməsi ilə izah edirlər. Məktəbdə oxumaq
əvvəlki kimi oğlanlarda xüsusən də ixtisas seçimi və ona hazırlıqla bağlı eyniliyinin
inkişaf etməsinə təsir göstərir. Yeniyetmə qızlar stereotip mədəni gözləmələrlə və
müəyyən sosial «yarlık»larla qarşılaşır. Bu – narahatlıq hissinin yaranmasına və
özünəqiymətin azalmasına səbəb olur. Qadın rolu ilə bağlı qeyri-ənənəvi yanaşmalara
üstünlük verən yeniyetmə qızlar öz eyniliyini ənənəvi dünyagörüşünə malik qızlarla
müqayisədə daha dəqiq hiss edir. Onlar pozitiv psixoloji inkişaf nümayiş etdirir ki,
E.Erikson bunu psixi sağlamlıq üçün vacib şərt sayırdı. 8-10-cu siniflərdə oxuyan qızlar
yeniyetmə oğlanlardın daha çox depressiv vəziyyətə düşür. Yeniyetmə oğlanlar
arasında suiqəsd halları yeniyetmə qızlar arasında olduğundan yüksəkdir. Amma qızlar
özünəqəsd cəhdinə daha tez-tez əl atırlar. Belə bir paradoks hər şeydən qabaq
özünəqəsd metodunun seçimi ilə bağlıdır. Oğlanlar daha çox soyuq silahdan istifadə
edir, yaxud özünü asır. Qızlar isə daha çox «yüngül» vasitələrə əl atır: həddindən artıq
tibb preparatı, daha çox yuxu dərmanı qəbul edir, sirkə turşusu içir, mil arteriyasını kəsir
– yəni onlar həyata əlvida deməkdən daha çox yardım qışqırtısına əl atır. Belə ki,
amerikan psixoloqu Gelmanın 1994-cü ildə apardığı araşdırmalar hər 300 suiqəsd
cəhdindən yalnız birinin «uğurla» sona çatdığını, yəni ölümlə nəticələndiyini göstərdi.
Yeniyetmə qızlar arasında depressiyanın daha çox olması və daha çox suiqəsd
cəhdi nə ilə bağlıdır? Bir çox araşdırmalar qender amili ilə (qadın statusunun müəyyən
olunmasındakı ziddiyyətlər, cəmiyyətin qadına təklif etdiyi ənənəvi rol, ənənəvi
quruluşun həddini aşmaq arzusu, arvad və ana rolu yaxud karyera seçimi) əlaqənin
olduğunu göstərir. Ənənəvi cəmiyyət çox vaxt «qadın dəyərləri»nin passiv şəkildə qəbul
edilməsini diqtə edir və bu da yeniyetmə qızın eynilik və özünüanlam cəhdi yolunda
gələcək ixtisas fəaliyyəti ilə bağlı ciddi münaqişə hissi keçirməsinə səbəb olur. Bundan
başqa, stress vəziyyətində qızlar cəmiyyətin impulsiv və təcavüzkar hərəkət etməsinə
icazə verən oğlanlardan fərqli olaraq daxili sarsıntıya və özünün emosional vəziyyətini
biruzə verməməyə meyillidir; lakin bu amili də risk amili kimi qeydə almaq olar.
Unutmaq olmaz ki, qender-rol sosializasiyası insanın bütün həyatı boyu davam
edən bir prosesdir; o, dəyişən şəraiti və yeni təcrübəni əks etdirir. Həyatboyu qenderin
quruluşu üçün həmin mədəniyyətdə kişiliklə və qadınlıqla əlaqələndirilən bütün sistem
material rolunu oynayır. Uşaq cəmiyyətin bu yaxud digər cinsə müvafiq kimi
qiymətləndirdiyi davranış barədə müəllimlər, başqa uşaqlar, başqa uşaqların
valideynləri, oyuncaqlar və televiziya kimi bütün bu mənbələrdən məlumat alır.
Uşaqların informasiyanı hər iki qender nümayəndələrindən almasına baxmayaraq,
tədqiqatlar göstərir ki, onlar davranışda məhz öz qenderinə müvafiq gələn modelləri
qəbul etməyə meyillidir.
Bəzi ailədənkənar qender-rol sosializasiyası mənbələrini nəzərinizə çatdırmaq
istərdik.
1. Uşaq ədəbiyyatı
Eksperiment təsdiq edir ki, məzmununda cinsi stereotipləşmənin izləndiyi kitabların
oxunması uşaq oyunlarında cinsi-tipik davranışın güclənməsinə səbəb olur. Lakin bu
yaxınlarda aparılan araşdırmalar 1980-ci ildən sonra çap olunmuş kitablarda qender
təsvirinin lazımi qədər dəyişdiyini göstərsə də, kitabxanalar hələ də həmin dövrə qədər
çapdan çıxmış kitablarla doludur. Tədqiqatların nəticəsinə əsasən, qadın cinsinə
mənsub personajlar arasında ailə təsərrüfatına aid əşyalarla təsvir olunanların sayı
daha çox olsa da, bu nisbət 50 ildir ki, dəyişməmiş qalır. Kişilər çox zaman əlində əmək
vasitələri ilə, rəhbər rolunda və s. təsvir edilir.
2. Oyuncaqlar
Ehtimal var ki, differensial sosializasiya prosesində valideynlərin qıza və oğlana
təklif etdiyi uşaq oyuncaqlarının rolu böyükdür. Tədqiqatlara görə, oyuncaqlar və
oyunlar qıza ana olmaq və ailə təsərrüfatını apara bilməklə bağlı fəaliyyət növündə
təcrübə keçməyə, ünsiyyətdə olmağı və əməkdaşlıq etməyi bacarmaqda köməklik edir.
Oğlanları isə ixtiraçılığa, ətraf mühitin dəyişdirilməsinə istiqamətləndirir; sonralar məkan
və riyazi qabiliyyətin əsasına çevriləcək vərdişləri inkişaf etdirməyə kömək edir;
müstəqilliyi, yarış və lider davranışını həvəsləndirir. Bir sıra araşdırmalar göstərir ki,
oğlanlar üçün qızlardan daha müxtəlif oyuncaqlar alınır və valideynin qıza və oğlana
təklif etdiyi oyuncaqlar tamamilə bir-birindən fərqlənir. Oğlan oyuncaqları qız
oyuncaqlarından daha çox ixtiraçılıq qabiliyyətini, aşkar etmək, müxtəlif əşyalarla
təmasda olmaq və maddi aləmlə şəksiz qayıdış əlaqəsində olmaq imkanı verir.
Məsələn, Sprafkinin (Sprafkin, 1983) məlumatına görə, kubik və ya konstruktor kimi
oğlanların ənənəvi olaraq üstün tutduğu oyuncaqlar uşaqda vizual-məkan vərdişləri
inkişaf etdirir və buna görə də oğlanlar qızlardan daha böyük həvəslə kompüter oyunları
oynayır. Digər tərəfdən, adətən qız oyuncaqları belədir ki, qızlar oyun zamanı özünü
daha çox böyüklərə bənzədir, tərbiyəçiyə daha yaxın yerdə oynayır və rəngarəng və
yenilikçi fəaliyyət üçün daha az imkana malik olur. Oğlanların və qızların üstünlük
verdiyi oyuncaq növləri arasındakı fərq çoxsaylı tədqiqatlarda qeydə alınmışdır. Lakin
oğlan və qızların üstünlük verdiyi oyuncaqlardakı fərqin onların inkişafına hansı təsir
göstərdiyini alimlər bu yaxınlarda öyrənməyə başlamışlar. Müxtəlif xarakteristikalı
oyuncaqlardan istifadədəki seçim ona səbəb olur ki, oğlan və qızlar oyun sahəsində və
problemlərin həllində ayrı-ayrı təcrübəyə malik olur, belə təcrübə isə sonrakı koqnitiv
inkişafla bağlı olacaqdır. Dükana daxil olarkən siz görəcəksiniz ki, oyuncaqların
əksəriyyəti konkret olaraq ya qız, ya da oğlanlar üçün nəzərdə tutulub. Qız oyuncaqları
adətən əlvan yaxud çəhrayı rənglərdə yerinə yetirilib və mənasına görə onlar ya özünə
qulluq (oyuncaq kosmetikası), ya uşağa qulluq, yaxud da ev işləri ilə bağlıdır. Oğlan
oyuncaqları daha çox tikinti ilə (müxtəlif konstruktorlar) yaxud aktiv fəaliyyətlə (idman
avadanlığı, silah, nəqliyyat vasitələri) bağlıdır. Oyuncağın qender mənsubiyyətini çox
zaman onun adında yaxud qutusunda görmək olur. Statistikaya əsasən, böyüklər körpə
uşaqlara daha çox onun cinsi üçün tipik olan oyuncaqlar alır. Qenderə müvafiq
oyuncaqlarla oyun zamanı uşaq nəinki ənənəvi cinsi rolu mənimsəyir, həm də müəyyən
vərdişlərə yiyələnir.
Ehtimal etmək olar ki, bu – qızların və oğlanların müxtəlif oyuncaqları sevməsi və
buna görə də məhz həmin oyuncaqları almağı xahiş etmələrinin nəticəsidir. Bəs bu
yaxud digər oyuncağa verilən üstünlük «təbii»dirmi, yoxsa sosial mühit tərəfindənmi
yaradılır? Bununla bağlı bir neçə fərziyyə vardır. Skar və Makkartni (Scar & McCertney,
1993) ehtimal edir ki, qızlar və oğlanlar elə anadangəlmə müxtəlif meyillərə malik olur
və buna görə də vaxt keçdikcə müxtəlif oyuncaqlara meyil göstərirlər; böyüklərin
differensial sosializasiyaya aid etdiyimiz hərəkətləri isə həmin «təbii» fərqlərə
reaksiyadan başqa bir şey deyildir. Onlar bu tezisi genotipə səbəb olan – ətraf
mühitin reaksiyası (evocate genotype – environment effekt) adlandırmışlar. Təəssüflər
olsun ki, biz uşağın onun cinsi üçün tipik olan oyunjaqlara üstünlük verəcəyi vaxtda
differensial sosializasiyanın müəyyən dərəcədə artıq baş verdiyini istisna edə bilmərik.
Bir sıra tədqiqatlar göstərir ki, oyuncaqla bağlı uşaq meyillərini böyüklər formalaşdırır.
Məsələn, Sidoroviç və Lanninin (Sidorovich & Lunney, 1990) tədqiqatında üzərində
sınaq keçirənlər 11-aylıq uşaqla ünsiyyətdə oldular. İştirakçıları təsadüfən üç qrupa
böldülər. Bir qrupa dedilər ki, uşaq qızdır; o birinə isə – oğlandır; üçüncüsünə uşağın
qenderi barədə ümumiyyətlə heç bir söz deyilmədi. Uşaqla ünsiyyətdə olan böyüyün
əlində üç oyuncaq vardı: rezin top, gəlincik və çeynəmək üçün halqa. Əgər
davranışındakı fərqə əsaslanaraq, biz uşaqlara başqa-başqa oyuncaq versəydik,
gözləmək olardı ki, imtahan edilənlər oyuncağı körpənin real meylindən çıxış edərək
seçəcəklər. Nəticədə real cins praktiki olaraq sınananların seçiminə təsir etmədi; qender
işarəsi barəsində isə bunu söyləmək olmaz. Qarşısındakının oğlan olduğunu düşünən
qrupdakı 50% kişi və 80% qadın futbol topunu seçdi. Uşağıq qız kimi təqdim olunduğu
qrupdan 72% qadın və 89% kişi gəlinjiyi seçdi. Həmin qrupdan olan yalnız 28% qadın
«qız»a top təklif etdi; kişilərin isə heç biri bunu etmədi.
Bizlərdən hər birimiz uşağın cinsinə aid olmayan oyun oynadığı zaman valideynin
buna qarşı neqativ reaksiyasını görmüşük. Yapon psixoloqlarının araşdırmaları da
təsdiq edir ki, valideyn övladına oyuncağı onun qenderinə əsaslanaraq seçir və
oyuncağın qender işarəsini dəyişdirməklə uşağın seçiminə təsir göstərmək
mümkündür.
3. Kütləvi informasiya vasitələri
Qender-rol sosializasiyasında kütləvi informasiya vasitələri mühüm rol oynayır, axı
onlar müntəzəm olaraq bizə stereotip qadın və kişi obrazları nümayiş etdirir. O
cümlədən də televiziya nəinki status qvo əks etdirir, həm də mövcud meyilləri bir neçə
dəfə böyüdür; televiziyadakı obrazlar real görsənir, insanlar isə televiziyadan geniş
istifadə edir və onların seçim imkanı var. Tanınmış bixeyviorist Albert Bandura
televiziyanın təqlid üçün rol modelləri mənbəyi olaraq valideynlərlə və müəllimlərlə
rəqabətə girə biləcəyi ideyasını irəli sürmüşdü.
Vandeberq və Ştrekfuss (VandeBerg & Streckfuss, 1992) ən əlverişli efir vaxtı üç
ən iri Amerika kanalından birində iki həftə ərzində translyasiya edilən 116 televiziya
proqramını təhlil etmişdi. Onların hesablamasına görə, həmin proqramların heç birində
kişi və qadın rollarının nisbəti 2:1 (yəni 65% kişi və 35% qadın) ötməmişdi. İşləyən
qadınlar qərar qəbul edən, korporasiyada bazar siyasətini təsdiq edən, sosial və iqtisadi
cəhətdən nəticəli iş yerinə yetirən rollarda çox seyrək təsvir olunur. Bundan başqa
tədqiqatçılar qeyd edir ki, yüksək səviyyəli rəhbər vəzifə tutan televiziya
qəhrəmanlarına həmin kreslo bir qayda olaraq ərindən yaxud qohumlarından miras
qalır. Baxmayaraq ki, kişilər ekranda daha tez-tez görünür və qadınlarla müqayisədə
onlar daha güclü şəxsiyyət kimi təqdim edilir, kişi obrazlarına hələ çox şey çatışmır.
Vandeberq və Ştrekfuss göstərir ki, kişilər çox zaman sərt, eqosentrik, rəqabətə və
təcavüzə meyilli təsvir olunur. Nəhayət, qadınları həssas və qəlbi açıq göstərərək, mənfi
personajları kişi cinsinə aid etməyi üstün tuturlar.
Tavrisin (Tavris, 1992) dediyiniə görə, televiziya verilişlərinin Brett Silverstayn
(Silverstein) tərəfindən 80-ji illərin sonlarında aparılmış təhlili göstərir ki, televiziyada
arıq qadınların sayı 69%, arıq kişilərin isə 17,5%-dir. Devis (Davis, 1991) belə bir fikir
söyləyirdi ki, bu deyilənlərdən bütün proqramlarda iştirakçı yox, daha çox bəzək rolunu
ifa edən javan və cəlbedici qadın portreti yaranır. Devis bu nəticəyə gəlir ki, bu cür
televiziya obrazı bizə qadının gənc və həmin mədəniyyətdə gözəllik və qadınlıq
haqqında qəbul edilmiş təsəvvürlərə cavab verdiyi zaman qiymətləndirildiyi fikrini təlqin
edir.
Televiziyada göstərilən reklam roliklərinin kontent təhlili göstərdi ki, onların
yaradıcıları da kişi və qadınları təsvir edərkən cinsi stereotiplərdən geniş istifadə edir.
Bu cür tədqiqatlarda (Bretl & Cantor, 1988; Lovdal, 1989) araşdırıldı ki, reklamdakı
amiranə səs adətən kişiyə məxsus olur; qadınların iştirak etdiyi roliklərin əksəriyyəti ev
üçün mallar reklam edir; kişilər üçün reklam rolikində məşğələ diapozonu qadınlar üçün
olduğundan üç dəfə genişdir. Bretl və Kantor hesablamışlar ki, orta amerikalı həftə
ərzində təxminən 714 reklam rolikinə baxır. Pivə reklamını tam əhatəli təhlil edən Streyt
(Strate, 1992) bu nəticəyə gəldi ki, belə roliklər əsil kişi olmaq üçün nə etməyin lazım
gəldiyini (o cümlədən pivə içməyin) göstərərək ənənəvi kişilik obrazını istismar edir.
Kimbalın (Kimball, 1986) araşdırmalarına əsasən, televizoru seyr edən uşaqlarda
bunu etməyənlərlə müqayisədə qender normaları üçün tipik olan daha çox attitüdlər
yaranır. Bir sıra başqa tədqiqatlarda (Cobb et al., 1982: Mc.Ghee 7 Frueh, 1980:
Steeves, 1987) insanın qender stereotipləri hopmuş kütləvi informasiya vasitələrinin
təsirinə məruz qalması ilə onda stereotip dərketmə, attitüd və davranış modelləri
meydana gəlməsi arasında müsbət korrelyasiya aşkar olunur. Əlbəttə ki, söhbət iki
hadisə arasındakı əlaqədən gedir və bu halda nəticənin səbəb olması [tədqiqatçılar
bunu istiqamət problemi (directioality problem)] istisna edilmir. Başqa sözlə desək,
stereotip attitüdlü insanlar həm də qender stereotipləri təbliğ edən proqramlara üstünlük
verəcək. Ola bilər ki, belə verilişləri seyr etməyə valideynlərin icazə verdiyi uşaqlar
qender stereotiplərinin təsirinə valideynləri bu icazəni vermədiyi uşaqlardan daha çox
düşsün; özü də televiziyanın təsiri ilə yox, valideyn münasibətinin nəticəsi olaraq
(tədqiqatçılar bunu üçüncü dəyişən problem adlandırırlar).
Olduqja bacarıqla aparılan bir tədqiqat (Cobb et.al., 1982) televiziya modellərinin
balaca uşaqların oyuncaq seçiminə təsir edə bilməsi barədə fərziyyəyə dəstək verən
faktlar aşkar etdi. Bu sınaqda 4 yaşdan 6 yaşa qədər uşaq iştirak etmiş və onların hər
birinə qəhrəmanları təsadüfi seçilmiş «Sezam küçəsi» multserialından kuklalar olan üç
videoyazıdan biri göstərilmişdi. Hər üç film teleekranda həm oğlanların, həm də qızların
oynadığı oyuncaqlar nümayiş etdirilən fraqmentdən başlayırdı. Sonra sücetə görə oğlan
kukla və qız kukla həmin oyuncaqların hansı cinsə daha çox uyğun olduğunu müzakirə
edirdi. Filmin birinci versiyasında kuklalar həmin oyuncaqların «oğlanlar üçün» olmasını,
ikinci versiyada – eyni dərəcədə qızlara da uyğun olmasına sübut gətirirdi. 20-dəqiqəlik
filmə baxdıqdan sonra uşaqları iki oyuncaq dəstinin olduğu otaqda qoydular: bir dəst –
filmdə göstərilən, ikinci isə birincidən fərqli olaraq uşaqlar arasında daha az populyar
olan və başqa tədqiqatda neytral-qender kimi qiymətləndirilən idi. Həm qızlar, həm də
oğlanlar sınaq oyuncaqları ilə yox, daha çox filmdə onların cinsinə aid olan kimi təqdim
edilmiş – testdəki oyuncaqlarla oynadılar. Və əksinə, əgər test oyuncaqları filmdə digər
cinsə aid kimi təqdim olunmuşdusa, uşaqlar vaxtın çoxunu daha az populyar olsa da,
sınaq oyuncaqları ilə keçirdilər. Bir sözlə desək, alınmış nəticə onu göstərir ki, qenderə
aid olan oyuncaq seçimini oyuncağın bu yaxud digər cinsə mənsubluğunu göstərən
televiziya modelləri vasitəsi ilə yaratmaq mümkündür. Tədqiqatçıların yalnız qender
neytrallığının qabaqcadan eksperiment yolu ilə sübut edildiyi oyuncaq dəsti ilə
məhdudlaşdığı və hər üç halda eyni oyuncaqlardan istifadə etdiyi üçün videofilmə
baxandan sonra oyuncaq seçiminin tamamilə televiziya modellərinin xidməti olduğuna
inanmağa haqqımız var.
4. Məktəb və müəllimlər
Əgər ailənin sosiallaşma modelində cinslə əlaqəsi olan fərqlər müəllimin
davranışında təkrar olunursa, kişi və qadın davranışının həmin cins üçün tipik olan
formaları daha böyük dəstəyə alır. Uşaq bağçasındakı tərbiyəçilərin davranışı üzərində
aparılan müşahidə göstərir ki, qızlarla müqayisədə oğlanlara həm müsbət, həm də
mənfi mənada daha çox diqqət yetirilir (Serbin, O`leary, Kent, Tonick, 1993). Serbin və
həmkarları həmçinin tərbiyəçilərin oğlan və qızların suallarına verdiyi cavablarda da
fərqin olduğunu aşkar etdilər: tərbiyəçilər nəinki oğlanlara daha çox, həm də daha
gərəkli cavablar verir, onlara daha dəqiq informasiya çatdırırdılar. Bu tədqiqatın
nəticələri müəllimlərin müxtəlif cinsli şagirdlərə münasibətdə daavranışının seçildiyinə
dair başqa araşdırmalarla üst-üstə düşür: müşahidələr göstərir ki, müəllimlər oğlanlarla
daha çox qarşılıqlı təsirdə olur, oğlanlara qarşı daha müsbət reaksiya verir və tənqidi
göstərişləri isə daha çox qızlara ünvanlayırlar. Hətta universitet səviyyəsində belə tələbə
oğlanlarla müqayisədə tələbə qızların koqnitiv nailiyyətinə daha zəif dəstək verilməsi
qeydə alınmışdır. Tələbə və müəllimlər arasında aparılmış geniş anket araşdırmaları
göstərir ki, tələbə qızların intellektual meyilləri müəllim tərəfindən daha az ciddiliklə
qarşılanır. Qadınların ali məktəblərdən daha çox getməsinin səbəblərindən biri də
onların intellektual fəaliyyətinə dəstəyin olmaması və mənfi münasibətin zərərli təsiri
sayıla bilər ki, artıq vərdişə çevrilmiş və təhsil sisteminin bütün səviyyələrində – uşaq
bağçasından kollec yaxud universitet qurtarana kimi aşkar izlənilir.
Ev, laboratoriya və tədris şəraitində əldə olunmuş bu nəticə qızların – hətta uğur
qazanmaq üçün yüksək motivi olan qızların da – səyinin onların yaşıdı olan oğlanlardan
daha az həvəsləndirilməsini təsdiq edir. Problemlərin həlli zamanı özünəinamın, Mən-
konsepsiyasının davranış səviyyələrində qender fərqinin mövcudluğunun səbəbi evdə
yaxud məktəbdə qazanılmış və çox zaman qadında ümidsizlik və səyinə qiymət
verilməməsi hissi yaradan həmin təcrübə sayıla bilər.
Cinsi rola uyğun gələn ənənəvi davranış növlərinin və qender fərqlərinin
möhkəmlənməsinə təkcə müəllimin spesifik davranışı yox, həmçinin daha geniş məktəb
konteksti təsir göstərir. Məktəb və xüsusən də universitet sistemində daha nüfuzlu
vəzifələri kişilər tutur; qadın cinsinə mənsub müəllimlər üçün daha zəif professional
eyniləşmə səciyyəvidir; məktəbin həyəti, bir qayda olaraq, cinsi seqreqasiyaya təsir edir,
çünki oğlanlar və qızlar ayrı-ayrı fəallıq növlərinə üstünlük verir və sinifdə vəzifələr
adətən cinsi mənsubiyyətə görə bölünür. Bundan başqa, oğlanların və qızların oyun
meydançasında üstünlük verdiyi oyunlar da cinsi əlamətə görə seçilir və müxtəlif formal
xarakteristikalara malik olur.
Lever (Lever, 1986) oyun meydançasında oğlanların və qızların məşğul olduğu
oyunların formal xarakteristikasını araşdırarkən aşkar etmişdir ki, qızların oyunu dəqiq
struktura malikdir, hərəkətlər növbə ilə yerinə yetirilir, bütün prosedurlar dəyişməyən
qaydalarla nizama salınır; iştirakçıların sayı az olur və qabaqcadan nəzərdə tutulmayan
strategiyadan seyrək istifadə edilir (hoppan-düş, sinif-sinif və s.). Oğlanların oyunu
qaydalara tabe olsa da, burada təşəbbüskarlıq, improvizasiya, nəzərdə tutulmayan
vəziyyətdən baş aça bilmək bacarığı rəğbətlə qarşılanır; çox sayda yaşıdların iştirak
etdiyi komandalar iştirak edir və həm komanda daxilində əməkdaşlıq, həmçinin müxtəlif
komandalar arasında rəqabət həvəsləndirilir (lapta, hindi oyunu və s.). Gözləmək olar ki,
cinsi əlamətə görə seçilən bu oyun fəaliyyəti təcrübəsi həm sosial inkişafa, həm də
problemin həlli üsullarına mühüm təsir göstərir.
Müəllimlərin davranışındakı, yaşıdların fəaliyyətindəki və müxtəlif ictimai
institutlarda müəyyən edilmiş qaydalardakı adları çəkilən fərqlər qızlar və oğlanlar
arasında fərqin mövcudluğunu təsdiq edir və cinsi əlamətə görə ailədə sosializasiyanın
fərqli nəticələrini möhkəmləndirir. Beləliklə, differensial sosializasiya agentləri şəbəkəsi
ailə ilə məhdudlaşmır və bu, uşağın evdən geniş aləmə ayaq basdığı zaman təcrübə
ardıcıllığını təmin edir.
Ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, sosializasiya evdə və məktəbdə cinsi əlamətə
görə nəzərə çarpacaq qədər seçilir və nəticədə oğlanlara tədqiqat üçün daha böyük
azadlıq verilir, onların müstəqilliyi, hər şeyi bilmək istəyi və özünü uğurlarda və digər
rəqabət şəraitində sınaqdan keçirməsi həvəsləndirilir. Bu cür sosializasiya modeli
oğlanlarda təcrübənin genişlənməsinə və fəallığın artmasına səbəb olur. Qızların
sosializasiya prosesində tədqiqat həvəsləndirilmir, fəallıq dairəsi məhdudlaşdırılır, vurğu
davranışın düzgün olub-olmamasına qoyulur və jiddi nəzarət həyata keçirilir ki, bu da
qızların təcrübəsini çərçivəyə salır. Bir çox tədqiqatçılar göstərir ki, təcrübə qazanmaq
və ətraf aləmlə qarşılıqlı əlaqədə olmaq imkanı onların koqnitiv inkişafının dərin
strukturlarına təsir göstərir. İlkin yaşlarda əsası qoyulan və gələcəkdə koqnitiv inkişafa
təsir göstərən üç əsas başlanğıcı ayırmaq və həmin başlanğıcları qızlarda və oğlanlarda
müxtəlif xarakteristikaların formalaşmasına kömək edən sosializasiya sxemləri ilə
bağlamaq olar.
Sonrakı koqnitiv inkişafın mühüm dərəcədə asılı olduğu üç başlanğıc
aşağıdakılardır:
1. ətraf aləmin onun hərəkətlərinə nejə reaksiya verməsi ilə bağlı uşağın təsəvvürləri;
2. uşağın «təbiətlə eksperiment aparmaq» imkanı;
3. uşağın ziddiyyətli və təsdiq olunmamış təcrübəyə reaksiya verərkən istifadə etdiyi
strategiyalar.
•
Ətraf aləmin onun hərəkətlərinə necə reaksiya verməsi ilə bağlı uşağın
təsəvvürləri
Göstərilir ki, əlavə münasibətlər təcrübəsinin mühüm koqnitiv nəticəsi vardır. Əlavə
təsəvvürlərin ümumi inkişaf səviyyəsi ilə, davranışın məqsədyönlülüyü və körpənin
tədqiqat davranışı ilə bağlılığı aşkar olunmuşdur. İnformasiya ilə əlaqədar istifadə
olunan iş üsullarının və bununla şərtlənən sabit koqnitiv strukturların müəyyən dərəcədə
uşağın fiziki və sosial aləmlə mümkün olan münasibətləri sahəsində ilkin təcrübəsindən
törəmə olduğu üçün uşağın valideynlərlə o qarşılıqlı hərəkətləri və sonuncuların o
«formalaşdırıcı» davranışı mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir ki, onlar qızların və
oğlanların müxtəlif təcrübəsi ilə bağlı cinsi fərqlənməsinə səbəb olsun.
Əvvəllər, cinsi əlamətə görə differensial sosializasiyaya dair ədəbi məlumatı
ümumiləşdirərkən qeyd etmişdik ki, qızlarla müqayisədə oğlanlar valideynlərin və
müəllimlərin daha böyük diqqətinə nail olur: onlara daha çox fikir verilir; onlara daha
həssas yanaşılır və onlara daha tez-tez həvəsləndirici yaxud tənqidi göstərişlər edilir.
Oğlanlar qayıdış əlaqəsi ilə bağlı daha güclü potensiala malik oyuncaqlar alır və ehtimal
strategiyaların tətbiqini tələb edən oyunlarda iştirak edir. Gözləmək olar ki, oğlanların
əldə etdiyi mümkün münasibətlərlə bağlı bu ilkin və daha zəngin təcrübə onların hərəkt
motivinə müsbət təsir edəcək və onlarda aydın məqsədin inkişafına kömək edəcək.
Bundan başqa, həmin təcrübə oğlanlara öz hərəkəti ilə ətraf mühitdə dəyişiklik yarada
bilmək bacarığını dərk etməsinə imkan yaradır. Hərəkətin səmərəliliyinin (və səmərəlilik
hissi) belə tezdən dərk olunması şəxsi keyfiyyətlərin və koqnitiv əsasların
formalaşmasına kömək edir ki, sonralar instrumental səriştəlik bundan asılı olur.
Müəyyən edilmişdir ki, hazırda bizim mədəniyyətimizdə təcrübədən keçirilən
sosializasiya üsulunda təsəvvürlər sisteminin inkişafında qızlarla müqayisədə oğlanlara
daha çox kömək göstərilir və bu da onların üstünlüyünü və instrumental səriştəliliyini
ehtimal edir, bunu proqnozlaşdırır. Məsələn, altıncı, yeddinci və səkkizinci sinif şagirdləri
ilə aparılan tədqiqat göstərdi ki, oğlanlarda qazandığı nailiyyətlərlə Mən obrazı
arasındakı qarşılıqlı asılılıq qızlarla müqayisədə daha güclü ifadə olunmuşdur və yaş
artdıqca bu korrelyasiya oğlanlarda güclənir; qızlarda isə zəifləyir. Bu müşahidə oğlanlar
böyüdükcə onlara qazanılmış nailiyyətlərlə bağlı ictimai təzyiqin gücləndiyi barədə
fərziyyə ilə uzlaşır. Eyni zamanda sosial əlaqələr yaratmalı olan qızlara isə yaşıdların
təzyiqi artır; buna görə də onların diqqəti təhsildə uğur qazanmağa yox, cəmiyyətdə
münasibətlərin müəyyən olunmasına istiqamətlənir.
•
« Təbiətlə eksperiment aparmaq» imkanı
Piace «hər dəfə uşağa vaxtından qabaq onun özünün öyrənə biləcəyi bir şeyi
öyrədərkən onu müstəqil kəşf imkanından və nəticədə həmin hadisəni tamamilə
anlamaq imkanından məhrum edirlər» (Piaget, 1970, p. 715) fikrini yadımıza salır. Siqel
və Kokinq (Sigel, Cocking, 1986) reprezentativ təfəkkürün inkişafı zamanı valideynlərin
«distansiya seçmək» bacarıqsızlığının hansı təsirə malik olduğuna diqqət vermişdilər.
Onlar ehtimal edir ki, «distansiya seçimi»nin düzgünlüyü uşağın problem həllinə aktiv
cəlb olunmasına kömək edir və uşağın təcrübə və gözləməsi arasında onun həmin
məqamda assimilyasiya edə bilmədiyi ziddiyətin ola biləcəyi ehtimalını artırır. Bu
ziddiyyətlərin həlli üçün uşaq məsələyə baxımı dəyişdirməli, əvvəlki təsəvvürləri yenidən
yoxlamalı və mühakimənin şəklini dəyişdirməli – yəni yeni koqnitiv struktur inkişaf
etdirməli olur.
Bir neçə tədqiqatda təsdiq edildiyi kimi, uşağın böyüklərə yaxın olması fikrinin
rəğbətləndiyi sosializasiya praktikasında problemin müstəqil həlli həvəsləndirilmir, çünki
böyüklər vaxtından tez, yaxud da həddindən çox onlara müdaxilə edir və onda tədqiqat
fəaliyyəti məhdudlaşır, aktiv oyunlar təşviq edilmir – bu isə uşaqda koqnitiv inkişafın
mahiyyətini təşkil edən koqnitiv təsəvvür və vərdişlərin formalaşmasına mane olur.
Əvvəl qeyd etmişdik ki, oğlanları tərbiyə edərkən hər şeyə maraq göstərmək meyli,
müstəqillik və ətraf aləmin tədqiqi – yəni təcrübə üçün gərək olan və Piacenin və digər
alimlərin koqnitiv strukturun inkişafında əsas şərt hesab etdiyi keyfiyyətlər və davranış
tipləri həvəsləndirilir. Və əksinə, qızın valideynləri üçün daha məhdud vasitələrlə tərbiyə
(uşağın böyüklərin yanında olması, nəzakətli davranış gözləməsi, ciddi nəzarət və
problemlərin həllində yardım) daha səciyyəvidir. Buna görə də qızların ətraf mühitlə
aktiv eksperimentlərdə iştirak etmək, ziddiyyətlə qarşılaşmaq və həll yolu tapmaq cəhdi
ilə bağlı imkanları azdır. Müəyyən olunmuşdur ki, hazırda bizim mədəniyyətimizdə
təcrübədən keçirilən sosializasiya üsulunda oğlanlara «icad etmək», «araşdırmaq»,
yaşayacağı «dünyanı dərk etmək» imkanı qızlardan daha çox verilmişdir.
•
Ziddiyyətli təcrübəyə koqnitiv reaksiya strategiyası
Koqnitiv assimilyasiya
və
koqnitiv akkomodasiya anlayışları inkişaf
psixologiyasında geniş tətbiq olunur ki, bu – Piacenin xidməti sayılmalıdır. Assimilyasiya
prosesində yeni informasiya yaxud təcrübə əvvəllər mövcud olan koqnitiv strukturlara
daxil edilir; akkomodasiya prosesində əvvəlki təsəvvürlərlə üst-üstə düşməyən yeni
informasiya yaxud təcrübəni özünə daxil edə bilən yeni koqnitiv strukturlar yaranır,
yaxud mövcud olanlar dəyişir. Piace yeni təcrübəyə uyğunlaşmanın həmişə elə bil ki, bir
əskinasın iki üzü olan assimilyasiya və akkomodasiyanı eyni vaxtda olmasını tələb
etdiyini hesab etsə də, bu iki koqnitiv strategiya bir-birindən seçilir. Əlbəttə, hər bir
şəxsiyyət təcrübi nəticələrin hər iki, bir-birini əvəz edən və ayrı-ayrı şəraitdə müxtəlif
zaman ərzində hərəkətdə olan iş üsulundan istifadə edir. Buna baxmayaraq,
informasiya üzərindəki işin hansı üsulunun – assimilyasiyanın yaxud akkomodasiyanın
həmin insan üçün üstün yaxud əsas olmasını araşdırmaq faydalıdır. Assimilyasiya və
akkomodasiyanı təkamülün uyğunlaşmış funksiyaları kimi nəzərdən keçirmək olar.
Assimilyasiya mövcud strukturları konservləşdirir və bunun üçün bəzən kreativ
üsullardan istitfadə edir, keçmişin və gələcəyin ardıcıllığını təmin edir, mədəni və ailə
ənənələrini və tarixi dəyərləri əbədiləşdirir. Akkomodasiya yeni, bəzən də lazım olmayan
uyğunlaşma üsullarının yaranmasına səbəb olur və beləliklə sosial yeniliklərə və mədəni
dəyişikliklərə təkan verir. Əgər fərd üçün təcrübə nəticələri ilə bağlı hər iki iş üsulu
əlverişlidirsə və əgər kontekst nəzərə alınaraq onlara müraciət etmək olarsa, problem
həllinin səmərəliliyi artır. Əgər ziddiyyətli informasiya üzərində işləyərkən real aləmin
tələblərini nəzərə almadan bu strategiyalardan yalnız birinə arxayın olsaq, bu – koqnitiv
disfunksiyanın meydana gəlməsinə səbəb olacaq. Yeni təsəvvürlərin əvvəl mövcud olan
strukturlara «taxılma»sı üçün sərt və dəyişməz metodlardan istifadə dünyaya proyektiv,
təhrif olunmuş, həddindən artıq bəsitləşmiş, rigid yanaşma yarada bilər. Eyni zamanda
artıq mövcud olan strukturlardan vaxtı çatmamış imtina və mühakimələrin yenidən təyin
olunması (yeni mühakimələrin aktiv axtarışı yaxud passiv qəbulu) dünyaya antitarixi,
fraqmentar, həddindən çox situativ, meyarlara əsaslanmayan yanaşmaya səbəb ola
bilər.
Yuxarıda çəkdiyimiz misallar oğlanla müqayisədə qızın daha strukturlaşmış və
direktiv bir aləmdə böyüdüyünü təsdiq edir. Valideyn nəzarəti, tədqiqat fəaliyyətinin
məhdudluğu, ev işlərinin bölünməsi, valideynlərin yaxınlığında olmaq və problemlərin
həlli ilə əlaqədar qıza daha tez-tez (və bəzən lazımsız) kömək göstərilməsi – bütün
bunlar qız üçün oğlanlarla müqayisədə daha qanunlaşmış və proqnozlaşdırılmış mühit
yaradır. Qızın evdən kənardakı dünya ilə qaşılaşması az intensivliyi ilə seçilir və
oğlanlardan fərqli olaraq nəzarətə daha çox meyillidir. Qızlar üçün daha strukturlaşmış
dünyanın yaradılmasında onların seçdiyi oyunların daha dəqiq strukturunun olması və
oğlanların oyunlarından daha artıq dərəcədə nümunəyə, göstərişə və qaydalara tabe
olmaqla bağlıdır. Böyükyaşlı qızların xoşladığı oyunlar da daha çox strukturlaşmışdır və
oğlanların oyunundan daha az improvizə tələb edir; oğlanların oynadıqları oyunlarda
nəzərdə tutulmamış vəziyyətin öhdəsindən gəlmək və yaranmış şəraitin
üstünlüklərindən tez bir zamanda istifadə etmək bacarığı rəğbətləndirilir. Aşkar
olunmuşdur ki, nisbətən strukturlaşmış mühit daha az strukturlaşmış mühitlə
müqayisədə kreativliyin inkişafına az təsir edir, uşaqları yolagedənliyə istiqamətləndirir;
onları məsələlərin həllinə daha zəif cəlb etməklə və qeyri-müəyyənliyə qarşı
dözülməzliklə bağlıdır. Gözləmək olar ki, qızların və oğlanların təlim keçdiyi mühitdəki
sadaladığımız fərqlər insanın gözlədiyi, təsdiqini tapmadığı zaman müraciət etdiyi
koqnitiv strategiyalara ümumi güclü təsir göstərir.
Oğlanların və qızların sosializasiya üsullarının müqayisəsi göstərir ki, qızların
sosializasiyası zamanı yeni informasiyanın işlənməsi ilə bağlı assimilyativ
strategiyalardan istifadə daha çox həvəsləndirir; oğlanların sosializasiyasında isə daha
çox əvvəlki təsəvvürlə üst-üstə düşməyən giriş informasiyasının işlənməsi ilə əlaqədar
akkomodativ strategiyalardan istifadə olunur. Üstəlik də ehtimal olunur ki, oğlanlarla
müqayisədə qızlar koqnitiv assimilyasiyadan koqnitiv akkomodasiyaya daha tədricən
keçir. Daha çox qızların tərbiyəsi üçün yaradılan, nisbətən strukturlaşmış xarici mühitdə
sosializasiya zamanı diqqət assimilyasiyaya və təşvişə səbəb olan yenilikçi
akkomodasiyanın boğulmasına yönəldilən cəhdlərin uyğunlaşmış
mükafatlandırılmasında cəmlənir. Qabaqcadan deyilməsi mümkün olmayan və ad hoc
(latınca – «bu halda») strategiyasına ehtiyacın yarandığı aləmlə üz-üzə gələn oğlanlar
öz koqnitiv strukturlarına yenidən baxmalı və hətta onların arasında qeyri-effektiv
olanlardan imtina etməli olur. Gözləmək olar ki, ad hoc ixtiraçı qərarların qəbulu zamanı
oğlanların qazandığı nailiyyətlər vaxt keçdikcə onların özünəinamını artıracaq və
strukturların yenidənqurulması ilə bağlı risqə getmək onlar üçün daha asan olacaq.
Burada hansısa problemin yoluna qoyulmasında qadınların daha konservativ həll
üsulu seçməsini göstərən tədqiqatların nəticəsini yada salmaq yerinə düşərdi.
Anlayışların təsnifatı zamanı insanların davranışına dair nəticələrin bəzisi qadınların
kişilərdən fərqli olaraq daha dar sərhəd cızdığını göstərir. Tədqiqatlar tam aydınlığı ilə
göstərir ki, qadınlar qaydaların göstərişi yenidən təşkil edərkən yaxud dəyişərkən tələb
olunan koqnitiv problemlərin həlli zamanı daha aşağı nəticə nümayiş etdirir. Koqnitiv
risqlə bağlı olan vəziyyətlərdə davranışın qiymətləndirilməsi göstərir ki, qadınlar irəli
sürdüyü mühakimədə kişilərdən daha konservativdir. Dostluq münasibətləri modeli ilə
bağlı olan amilləri aşkar etmək məqsədi ilə tədqiqat aparmış Dak (Duck, 1985) qızlarda
dostluğun əsasını psixoloji yönlü bənzərliyin təşkil etməsini, oğlanlarda isə belə
olmadığını nümayiş etdirmişdi. Qadınlar üçün tanışlığın əhəmiyyətinə və sınaq yollarına
sübutu Harterin (Harter, 1995) araşdırmasında tapmaq olar: o aşkar etmişdir ki,
müəyyən vərdişlərə yiyələnən qızlar onlar üzərində, xüsusən də sosial dəstəyin
mövcudluğu şəraitində oğlanlardan daha çox işləməkdə davam edir. Digər tərəfdən,
oğlanlar həll yolu axtararaq, həll olunmayan problemlərə daha çox vaxt sərf edir.
Ehtimal edilir ki, yuxarıda təsvir olunan nəticələr (təsnifat zamanı kateqoriyalar
üçün qadınların daha dar çərçivə müəyyən etməsi; mövcud qaydaları dəyişdirən zaman
strukturun yenidəntəşkilinə daha az meyilli olması; risqli hərəkətlə bağlı mühakimələrdə
böyük konservatizm nümayiş etdirməsi; bənzər psixoloji xasiyyəti olan dostlara üstünlük
verməsi və artıq tanış olan vəzifələri həll etməyi üstün tutması) yeni təcrübə üzərində
işlə bağlı assimilyativ üsulun xeyrinə şəhadətlik edir. Belə olan surətdə həmin nəticələr
qadınların kişidərdən daha çox dərəcədə assimilyativ strategiyalara əsaslanması
ehtimalını təsdiq edir; kişilər isə problemin həlli vəziyyətində daha çox akkomodativ
strategiyalardan istifadə edir.
Beləliklə, cinsi əlamətə görə differensial sosializasiya praktikası kişi və qadınların
koqnitiv inkişafına çoxcəhətli təsir göstərir. Tanış və doğma ev mühitindən kənardakı
böyük aləmlə aktiv təsirlə bağlı oğlanlara və qızlara verilən imkanlardakı fərq dünya
haqqında müxtəlif təsəvvürlərin yaranmasına, eyni olmayan səriştəliliyin inkişafına və
yeni təcrübə üzərində işləyərkən koqnitiv evristikalardan istifadənin möhkəmlənməsinə
yardım edən amil kimi nəzərdən keçirilir. Beləliklə, 1/ kişilər və qadınlar mühüm
dərəcədə fərqli psixoloji kontekstdə böyüyür və 2/ həmin kontekst kişi və qadınların
sonrakı psixoloji fəaliyyətinə həlledici təsir göstərir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Fəaliyyət proqramı, BMT-in Hesabati, Baku, 2000
2. Ализаде
А.А.
Половой
диморфизм
и
психологические
проблемы
формирования личных взаимоотношений. // Автореферат докторской
диссертации. Баку, 1974.
3. Майерс Д. Социальная психология. Санкт-Петербург, 2000.
4. Шон Берн. Гендерная психология. Санкт-Петербург, 2001.
5. Кон И.С. Ребенок и общество. Москва, 1998
6. Райтс Ф. Психология подросткового и юношеского возраста. С-П.; Питер, 2001.
7. Chodorow N. Family structure and feminine personality/ Eds. M. Z. Rozaldo & L.
Lampere /Women's culture and society. — Stanford, Gal.: Stanford University Press,
1984, 43-46.
8. Day K. Differences in teaching behavior in adults as a function of sex related
variables. University of Washington, 1995.
9. Duck S. W. Personality similarity and friendship choices by adolescents. —
European Journal of Social Psychology, 1985, 5, 351-365.
10. Greif E. Sex differences in parent-child conversations: Who interrupts whom?
Доклад на собрании Общества содействия исследованиям развития ребенка
(Society for Research in Child Development). San Francisco, March, 1999.
11. Harter S. Developmental differences in the manifestation of mastery motivation on
problem-solving tasks. — Child Development, 1985, 46, 370-378.
12. Maccoby E.E. Psychology and gender differences / Stanford University. 1995
13. Piaget J. Piaget's theory/ Ed. P. H. Mussen, Carmichael's Manual of Child
Psychology. — New York: John Wiley & Sons, 1970.
14. Serbin L. A., O'Leary K. D., Kent R. N., Tonick I. J. A comparison of teacher
response to the preacademic and problem behavior of boys and girls. — Child
Development, 1993,44, 796-804.
15. Zimbardo P. Psychology and your life. University of California. 1999
16. Journal of Abnormal Psychology// American Psychological Association, #5, 2000].
Dostları ilə paylaş: |