Mövzu 4
. AZƏRBAYCAN QADINLARI XIX-XX ƏSR MAARİFÇİLİYİ VƏ
İNQİLABLARI DÖVRÜNDƏ
Məşğələnin planı
Maarifçiliyin, publisistikanın yaranması və inkişafının sosial-siyasi, iqtisadi,
intellektual əsasları; etnik özünüdərkin təşəkkül tapması və aşkarlıq mərhələləri.
Azərbaycanlı mütəxəssislərin formalaşmasında ümumtəhsil məktəblərinin,
Zaqafqaziya Qori Müəllim seminariyasının, Peterburq, Qazan, Avropa universitetlərinin
rolu.
Mütəfəkkir və maarifçilərin, dramaturq və ədəbiyyatçıların – A.Bakıxanovun,
Q.Mahmudbəyovun, M.F.Axundovun, F.Köçərlinin, H.Zərdabi-Məlikovun,
C.Məmmədquluzadənin, N.Nərimanovun, S.Qəniyevin, N.Vəzirovun rolu.
Rusiyada qadın hərəkatı.
Qadın gimnaziyalarının, məktəblərinin yaranmasında neft sənayeçilərinin,
burcuaziyanın xidmətləri.
Ailədə yeni münasibətlər. Feminizmin ilk təzahür forması.
Maarifçi qadınlar, xeyriyyəçi qadınlar – görkəmli qadınlar əsri.
Sosial qadın təşəbbüsü statusunun artması. İctimai-siyasi hərəkatlarda qadının
iştirakı. Siyasət və iqtisadi həyatda qadının statusunun artması.
Azərbaycan Demokratik Respublikası və qadının sosial-hüquqi statusu.
Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən zəbt olunduqdan sonra çar hökuməti bu
diyarın rus idarəetmə sisteminə cəlb edilməsi vacibliyi ilə qarşılaşdı. Qarşıya qoyulmuş
məqsədə nail olmaq üçün Rusiya imperiyasının yeni sərhədinin hərbi, inzibati, iqtisadi
və mədəni yenidənquruluşu ilə bağlı olan qanunauyğunlaşma Məcmuəsi çap etdirdi.
Çar hökuməti qarşısındakı ən vacib problemlərdən biri bu ərazidə çarizmin siyasi və
iqtisadi mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə yardım edən məmurların hazırlanmasını
təmin edən yeni təhsil sistemi tətbiq etmək idi. Şimali Azərbaycan zəbt olunandan sonra
da ibtidai təlim tamamilə müsəlman ruhanilərinin sərəncamında olan və yalnız dar-dini
dünyagörüşün inkişafına yardım edən mollaxanalarda cəmlənmişdi. Burada zümrə
məhdudiyyəti olmadan bütün yaşdan olan oğlanlar təhsil alırdı. Belə ibtidai təlim sistemi
ərəb, fars dillərinin öyrənilməsindən, məzmununun dərinliyinə getmədən Quranın
oxunmasından ibarət idi. Zaqafqaziya məktəbləri haqqındakı Nizamnaməyə əsasən,
1829-cu ildə Azərbaycanda daha geniş təlim proqramına əsaslanan yeni tipli məktəblər
açılmağa başladı ki, bu da həmin ərazidə maarif sahəsində inkişafın yüksəlməsinə
köməklik edirdi.
XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda elmi təfəkkürün tarix, fəlsəfə, coğrafiya,
astronomiya kimi ənənəvi sahələri nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etməyə başlayır.
Görkəmli Azərbaycan filosofu, diplomatı, hərbçisi və şairi Abbasqulu Ağa Bakıxanov
(1794-1846) Roma, yunan, Vizantiya, gürcü mənbələrindən, ona müasir olan Avropa və
rus müəlliflərinin yazılarından istifadə edərək Azərbaycanın qədim dövrlərdən
başlayaraq Türkmənçay sazişinə qədərki tarixi üzrə ilk ümumiləşdirici əsər –
«Gülüstani-İrəm»i yaradır. 1841-ci ildə fars dilində yaranmış, sonra isə rus dilinə
tərcümə olunmuş məhz bu əsər Azərbaycanda tarix elminin yaranmasına və
Azərbaycan xalqının milli özünüdərkinin oyanmasına təkan verdi. A.Bakıxanovun fars
dilindəki əsərləri – «Qəribəliklərin açılışı», «Göylər səltənətinin sirri», «Ümumi
coğrafiya» əsərlərinin XIX əsrin birinci yarısında Şimali Azərbaycanın kosmoqrafik
ədəbiyyatında böyük xidməti olmuşdur. XIX əsrin birinci yarısında elmlə əlaqədə fəlsəfi
fikir də inkişaf edirdi. A.Bakıxanovun «Mənəviyyatın tərbiyəsi», «Nəsihətlər kitabı»,
«Əsrlərin varlığı», «Göylər səltənətinin sirri» əsərləri o dövrə uyğun gələn yazılar idi.
A.Bakıxanov həmçinin «İşıq şüaları», «Qüdsinin çiçəkliyi», «Əsgərin çiçəyi», «Təbriz
əhlinə müraciət» kimi bir sıra ədəbi əsərlərin, mənzum yazıların və hekayələrin,
romantik-sevgi qəzəllərinin və müxəmməslərin müəllifidir.
Tarixi dərkə artmaqda olan maraq şəraitində Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqlarının
tarixinə dair xronikalar da meydana gəlir: Kərim Ağa Fateh Şəkixanovun «Şəki
xanlığının qısaldılmış tarixi» (1829), Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»si (1845),
Mirzə Cəlalın «Qarabağnamə»si (1847), İsgəndər bəy Hacınskinin «Fətəli xan
Qubinskinin tərcümeyi-halı» (XIX-cu əsrin birinci yarısı), Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi
oğlunun Talış xanlığının xronikası haqqında (1883) yazdıqları, Şeyx İbrahim Nəsihin
«Gəncənin tarixi» və s.
Azərbaycan şərqşünaslığının inkişafında Sankt-Peterburq və Qazan universitetləri
böyük rol oynamışdır. Mirzə Cəfər Topçubaşov (1790-1869) Sankt-Peterburqun
şərqşünaslıq mərkəzlərində böyüyüb məşhurlaşdı. Dərbənddə doğulmuş dünya şöhrətli
alim, Şərqə dair çoxsaylı və fundamental əsərlərin müəllifi Məhəmməd Əli Kazımbəyin
(1802-1870) şərqşünaslıq elmi qarşısında xidmətləri daha böyükdür.
XIX əsrin 30-cu illərində tanınmış coğrafiyaçı-səyyah, «Səyahətlər gülüstanı»,
«Səyahətlər bağı» kimi gözəl əsərlərin müəllifi Zeynalabdin Şirvani (1780-1838) özünün
Yaxın və Orta Şərq, Hindistan, Ərəbistan, Şimali Afrika səyahətlərinin təsvirini başa
çatdırır.
XIX əsrin birinci yarısı Azərbaycan ədəbiyyatının sonrakı inkişafı ilə seçilir.
Azərbaycan satirik poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri Qasımbəy Zakir
(1786-1857) olmuşdur. Ədəbiyyatda realist istiqamətin nümayəndələri – fransız dilində
yazılmış və 1835-ci ildə çap olunmuş «Rəşid bəy və Səadət xanım» povestinin müəllifi
İsmayıl bəy Kutqaşınlı (1806-1861); Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, maarifçi-
demokrat, ictimai xadim Mirzə Fətəli Axundov; şerləri 1846-cı ildə Avropada
(Almaniyada) F.Bodenştedt tərəfindən çap edilən Mirzə Şəfi Vazeh idi.
XIX əsrin ikinci yarısında inkişaf etməkdə olan kapitalist iqtisadiyyatının ixtisaslı işçi
qüvvəsinə və təhsilli mütəxəssislərə olan tələbatı Azərbaycanda ümumtəhsil və peşə
təhsili məktəblərinin sayının müəyyən qədər artmasına, onların ümumtəhsil səviyyəsinin
yüksəlməsinə təsir göstərdi. 1867-ci ildə ibtidai peşə məktəbləri haqqında Əsasnamə
Qafqaz, o cümlədən də Şimali Azərbaycanın tədris müəssisələri üçün xüsusi
Nizamnaməyə çevrildi. Çarizmin 70-ci illərdən başlayaraq Azərbaycanda xalq təhsili
sisteminin unifikasiyasına götürdüyü istiqamət daha böyük əzmlə həyata keçirilməyə
başlandı. 31 may 1872-ci il tarixli əsasnamə ilə Şimali Azərbaycanın bütün qəza
məktəbləri altı illik təhsil müddəti olan şəhər məktəblərinə (pullu) çevrildi. 24 may 1874-
cü il məktəbləri haqqında əsasnamə iki cür – üçillik birsinifli və 5-illik təhsil kursu ilə
ikisinifli dəyişməz təhsil məktəbini təsdiq etdi. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq kənd əhalisi
üçün məktəblər meydana gəldi: onlardan birinciləri – Salahlı, Dağkəsəmən, dövlət
sərəncamındakı Cəbrayıl, Göyçay – ictimai məktəbləri idi.
Azərbaycanlı əhalinin maarifi tarixində rus-tatar məktəblərinin rolu böyük olmuşdur
və onlardan birincisi Bakıda gənc müəllimlər Həbib bəy Məhmudbəyov və Sultan Məcid
Qəniyev tərəfindən təşkil olunmuşdu.
XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ilk orta tədris müəssisələri yaranır. 1866-cı
ildə Azərbaycanda ilk gimnaziyanın təşkili üçün Bakı ali 4-sinifli peşə məktəbi baza
rolunu oynadı. İlk ixtisas tədris müəssisəsi Bakı dənizçilik sinfi oldu ki, onun 1881-ci ildə
açılması Xəzər kommersiya donanmasının böyüməsi ilə izah olunurdu. On minlərlə
məktəb yaşlı uşağın tədrisdən kənarda qalması təhsil səviyyəsinə və profilinə görə
müxtəlif olan xüsusi məktəblərin yaranmasına səbəb olurdu. Məktəblər çoxaldıqca
kitabxanalara və oxu zallarına olan tələbat da artırdı. İlk kitabxanalar 1856-cı ildə
Şamaxı və Şuşada, 1868-ci ildə Yelizavetpolda, 90-cı illərdə – Qubada, Bakıda,
Lənkəranda meydana gəldi. Azərbaycanın mədəni həyatında 1894-cü ildə Bakıda
H.Mahmudbəyovun, M.Qəniyevin və Ə.Cəfərzadənin yaxından iştirakı ilə N.Nərimanov
tərəfindən yaradılmış ilk rus-Azərbaycan oxu zalı böyük rol oynadı. Yeni tipli peşə