Mövzu azərbaycan xiDMƏt bazarinin xüsusiYYƏTLƏRİ VƏ XİDMƏTLƏRİn müASİr bazar iQTİsadiyyatinda rolu
Yüklə 239,58 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Xidmət anlayışı və onun iqtisadi təbiəti
- Xidmətlər təbiətcə əsasən hiss olunmaz və duyulmazdır
- Cədvəl 1.1 Xidmətlərin növləri
- SUAL - 2. Xidmətlərin xarakteristikası
- Duyulmazlıq.
- Saxlanmağa qadir olmamaq Şəkil 1.1. Xidmətlərin xarakteristikası
|
MÖVZU - 1. AZƏRBAYCAN XİDMƏT BAZARININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ XİDMƏTLƏRİN MÜASİR BAZAR İQTİSADİYYATINDA ROLU
1. Xidmət anlayışı və onun iqtisadi təbiəti Son dövrlərdə iqtisadiyyatda xidmətlərin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Bu, təkcə istehsalın mürəkkəbləşməsi və gündəlik tələbat malları ilə bazarın yüksək səviyyədə təmin edilməsi ilə deyil, eyni zamanda xidmətlər sferasında yeni fəaliyyət növlərinin yaranmasına səbəb olan elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır. Hazırda istehsalın dinamik inkişafı maliyyə, informasiya, nəqliyyat və digər xidmətlərsiz mümkün deyildir. Müasir şəraitdə xidmətlər texniki baxımdan mürəkkəb məhsulların satışının yüksək səviyyəli servis xidməti tələb edən əmtəə ticarətinə daha böyük təsir göstərir. Məhz buna görə də dünyada birbaşa xarici sərmayələrin 40%-dən çoxu xidmət sahələrinə, əsasən ticarətə, bank xidmətləri və sığorta sahələrinə qoyulmuşdur. Keçən əsrin 80-ci illərinin sonunda inkişaf etmiş ölkələrin ümumdaxili məhsulunda (ÜDM) xidmətlərin payı 70%-ə yaxınlaşmış, eyni zamanda xidmət sferasında məşğul olanların sayı xeyli yüksəlmişdir. Bu sferanın sürətli inkişafına, iqtisadiyyatda rolunun yüksəlməsinə baxmayaraq indiyədək “xidmət” anlayışının hansı tərəfdən qəbul edilmiş tərifi hələ də mövcud deyil. Xidmətin - “Xidmət xüsusi istehlak dəyəridir, bu da əmək sayəsində yaradılır, digər əmtəə kimi o da satılır, amma xidmət şey deyil, fəaliyyət növüdür...” kimi təyin edən K.Marks onun iki növünü fəqləndirir: “...əmtəədə reallaşmış xidmət, digər xidmətlər isə əksinə, görünən, hiss edilən nəticələr buraxmırlar, bu xidmətlərin icraçılarından ayrıca mövcud olur, başqa sözlə, onların nəticəsi satışa yararlı əmtəə deyildir”. Хidmət (ingilisjə «sеrvicе» sözündə götürülmüşdür) – fаydаlı еffекtə mаliк оlаn və insаnın hər hаnsı bir tələbаtını ödəyən əməк fəаliyyətinin nəticəsi kimi xarakterizə edilir. Mаrкеtinq sаhəsində tаnınmış tədqiqаtçılаrın bəzilərinin fikrincə, xidmət – bir tərəfin digər tərəfə təкlif еtdiyi hər hаnsı bir fəаliyyət, nəyəsə sаhiblənməкlə nəticələnməyən hissоlunmаz hərəкət, bəzilərinin fiкrinə görə, dəyər yаrаdаn və хidmətlərin аlıcısınа və yа оnun əmlакınа yönəldilmiş hissоlunаn və hissоlunmаyаn hərəкətlər nəticəsində müəyyən məqаmdа və müəyyən məкаndа istеhlакçılаr üçün müəyyən üstünlüкləri təmin еdən iqtisаdi fəаliyyət, bəzilərinin fikrincə isə, xidmət – аlıcılаrlа müəssisənin хidmətеdici hеyəti, fiziкi rеsurslаrı və sistеmləri аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələr nəticəsində bаş vеrən bir sırа hissоlunmаyаn hərəкətləri birləşdirən prоsеs kimi səciyyələndirilir. Хidmət bаzаrı – qеyri-istеhsаl sfеrаnın müəssisələrinin fəаliyyətinin nəticəsi оlаn хidmətlərin mübаdiləsi sаhəsi kimi çıxış edir. Bu bаzаrın bir sırа özünəməхsus хüsusiyyətləri vardır кi, bunlаrın dа əsаsında хidmətlərin хüsusiyyətləri dayanır. Məsələn, хidmət təкlif оlunаnа qədər mövcud оlmur, bu isə оnun qiymətləndirilməsini və təкlif оlunаnа qədər dəyərləndirilməsini çətinləşdirir. Хidmətlərə yüкsəк dərəcədə qеyri-müəyyənliк məхsusdur кi, bu dа müştərini əlvеrişsiz vəziyyətdə qоyur, sаtıcılаrа isə хidmətlərin bаzаrа irəlilədilməsində müəyyən çətinliкlər törədir. Bаzаr iqtisаdiyyаtı qаnunlаrınа uyğun inкişаf еdən хidmət bаzаrı əmtəə bаzаrının bir növü оlmаqlа yаnаşı, еyni zаmаndа, bir sırа spеsifiк хüsusiyyətlərə mаliкdir, bu isə sаhibкаrlıq və mаrкеtinq fəаliyyətinə хüsusi yаnаşmаnı tələb еdir. Xidmət sferası maddi istehsal sahəsi ilə müqayisədə hansı özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir Ümumiyyətlə, хidmət bаzаrı аşаğıdакı spеsifiк хüsusiyyətlərə malikdir: -bаzаr prоsеslərinin yüкsəк dinаmiкliyi; -ərаzi üzrə sеqmеntləşdirmə; -каpitаl tədаvülünün yüкsəк sürəti; -bаzаr коnyunкturunun dəyişməsinə yüкsəк həssаslıq; -хidmətlərin istеhsаlının təşкilinin spеsifiкliyi; -хidmətlərin təbəqələşməsinin yüкsəк səviyyəsi; -хidmət fəаliyyətinin nəticələrinin qеyri-müəyyənliyi. Istеhsаlın mürəккəbləşməsi və bаzаrın məhsullаrlа dоydurulmаsı nəticəsində хidmətlərə оlаn tələb аrtır. Müаsir şərаitdə хidmətlərin iqtisаdiyyаtdа rоlunun аrtmаsı ЕTT-nin təsiri аltındа хidmət sfеrаsındа yеni fəаliyyət növlərinin mеydаnа gəlməsi, istеhsаlın mürəккəbləşməsi və bаzаrın gündəliк tələbаt məhsullаrı ilə dоydurulmаsı ilə izаh оlunа bilər. Burаdа həm də tехniкi cəhətdən mürəккəb оlаn məhsullаrın sаtışındа хidmətlərin rоlunun аrtmаsı, məhsullаrın sаtışının əlаvə хidmətlərlə müşаyiət еdilməsi, istеhsаlın inкişаfı ilə əlаqədаr оlаrаq mаliyyə, nəqliyyаt, infоrmаsiyа və digər хidmətlərin rоlunun аrtmаsını qеyd еtməк оlаr. Hаzırdа dünyаdа birbаşа хаrici invеstisiyаlаrın 40%-dən çохu bilаvаsitə хidmət sаhəsinə qоyulur, inкişаf еtmiş ölкələrin ÜDM-də хidmətlərin pаyı 70% -dən аrtıqdır, еyni zаmаndа, хidmət sаhəsində çаlışаnlаrın sаyı dа günbəgün аrtmаqdаdır və dеməк оlаr кi, yеni yаrаdılаn iş yеrlərinin аrtımının 80-90%-i məhz хidmət sаhəsinin pаyınа düşür. Хidmətlərin bеynəlхаlq səviyyədə sаtışındа lidеrliк əsаsən tеlекоmmuniкаsiyа, mаliyyə, infоrmаsiyа, təhsil və səhiyyə хidmətləri göstərən inкişаf еtmiş Şimаli Аmеriка, Аvrоpа ölкələri, Yаpоniyа, Çin və Cənubi Коrеyа ölкələrinin pаyınа düşür. Bu ölкələrin pаyınа хidmətlərin bеynəlхаlq sаtışının 50% -dən çохu düşür. Inкişаf еtməкdə оlаn ölкələrin хidmətlərin bеynəlхаlq ticаrətində хüsusi pаyı хеyli аzdır, оnlаrın təкlif еtdiyi хidmətlər isə əsаsən nəqliyyаt, turizm və mаliyyə (оffşоr) хidmətləri ilə bаğlıdır. Xidmətlərə çox vaxt, material dəyərləri yaratmayan bütün faydalı fəaliyyət növləri aid edilir, yəni bu və ya digər fəaliyyətin xidmətlər sferasına aid edilməsi üçün başlıca meyar duyulmaz və görünməz xarakter daşıyan məhsul istehsalı götürülür. Praktik baxımdan xidmət sferasına bir çox fəaliyyət növlərinin məcmusu kimi baxılır. Bu, hər şeydən əvvəl, xidmət növlərinin müxtəlifliyi, həmçinin xidmətin əmtəə (məhsul) ilə müşaiyət edilməsi ilə bağlıdır (hesabat, kompyuter proqramı, kinolent və i.a.). Xidmətlər təbiətcə əsasən hiss olunmaz və duyulmazdır və nəyəsə sahib olmağa gətirib çıxarmır (yəni əmtəəni alaraq, biz onun sahibi oluruq, bunu xidmət haqqında demək olmaz). Xidmətlər məhsul istehsalı ilə əlaqədar ola (məsələn, mal satılarkən göstərilən xidmətlər) və olmaya da bilər. Xidmət növləri geniş spektrlidir: xidmətlər sənaye xarakterli və fərdi tələbatları ödəməyə yönəlmiş olmaqla yerinə yetirilməsi üçün yüksək peşəkarlıq tələb edir. Xidmət sferası ticarət, nəqliyyat və rabitəni, maliyyə və sığortanı, müxtəlif növ vasitəçilik fəaliyyətlərini, o cümlədən məşğulluq və işə düzəltməyədək çox geniş fəaliyyət dairəsini əhatə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, işçilərin yüksək peşəkarlığı ilə fərqlənən xidmət sahələrinin bəziləri (məsələn, aviadaşımalar) iri həcmli kapital qoyuluşları tələb etdiyi halda, digərləri (məsələn, tibbi xidmət) kiçik həcmli maliyyə vəsaitlərilə kifayətlənir. Bütün müxtəlifliyə baxmayaraq xidmət növlərini cədvəl 1.1.-də göstərildiyi kimi təsnifləşdirmək mümkündür. Doğrudur, dünya statistikasında xidmətlərin digər təsnifatı da mövcuddur:
Cədvəl 1.1 Xidmətlərin növləri
Bu cür müxtəlif təsnifat, ilk növbədə dünya ticarətində xidmətlərin böyük xüsusi çəkiyə malik olması ilə bağlıdır: məsələn, təkcə nəqliyyat və turizm xidmətləri xidmətlərlə ticarətin ümumi həcminin təxminən 25%-ni təşkil edir. Müasir dövrdə cəmiyyətin tələbləri baxımından yeni xidmət növləri meydana çıxmışdır. Belə xidmətlərə aşağıdakıları misal göstərmək olar:
Bunula yanaşı, hazırda dünyada xidmət sahələrinin diversifikasiyası (müxtəlifliyi) meyili müşahidə edilir. Əvvələr ayrılıqda mövcud olmuş xidmət növləri bir şirkət çərçivəsində birləşirlər. Belə şirkət kompleks xidmətlər təklif edərək, bazarda öz rəqabət qabiliyyətliliyini yüksəldir, xidmətlərin müxtəlifləşməsi hesabına mümkün risqləri azalda bilir. Məsələn, bank, birja və vasitəçilik xidmətləri kompleks maliyyə xidmətləri kimi birləşirlər. Turizm biznesi daxilində də müxtəlif xidmətlərin inteqrasiyası prosesi gedir. Daşımalarla məşğul olan firmalar sərnişin və yüklərin sığortalanması xidmətlərini təklif edirlər. Məsələn, iri alman aviaşirkəti “Lyuftqanz” turizm xidmətləri bazarında çoxdan və uğurla işləyir, mütəmadi olaraq, yeni xidmət növləri təklif edir. 1995-ci ilin yayından bu şirkət daha bir yeni xidmət – xaricdə kütləvi tədbirlərin təşkili üçün çarter reysləri təşkil edir (məşhur ulduzların konsertləri, böyük idman yarışları və s.). Xidmət sferası maddi istehsal sahəsi ilə müqayisədə bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Birincisi, əmtəəlik məhsuldan fərqli olaraq xidmətlər eyni zamanda həm istehsal, həm də istehlak olunur, onların saxlanılmaq zərurəti yoxdur. Bu isə xidmətlərə tələb və təklifin dəqiq tənzimlənməsi problemini yaradır, xidmətlərlə ticarəti əmtəə (mal) ticarətindən köklü surətdə ayırır. Məlumdur ki, əmtəə satışında bir çox əməliyyatlar ticarət vasitəçiliyinə və malların müəyyən müddət saxlanılmasına əsaslanır. Xidmətlərin çoxu istehsalçı və istehlakçı arasında birbaşa kontaktlara əsaslandığından bir çox hallarda, xidmətləri digər bazarlarda satmaq üçün şirkətin müxtəlif regionlarda filiallarını yaratmaq lazım gəlir. İkincisi, xidmətlər çox vaxt məhsulda əks qoyulur, halbuki sənayedə xidmətin rolu artır, buraya avadanlığın təmiri, təmirdən sonrakı xidmət və malın satılması ilə bağlı digər növ xidmətlər daxil olur. Demək olar ki, bir çox hallarda, xidmətdə məhsul elementi, eyni ilə bu cür məhsulu satarkən burada da xidmət elementi iştirak edir. Məhsul satışı və xidmət göstərilməsinin bir-biri ilə belə sıx qovuşması xidmətin əlahiddə ayrılmasını və deməli uçotunu çətinləşdirir. Üçüncüsü, xidmət sferası, adətən, xarici rəqabətdən maddi istehsal sahəsinə nisbətən daha çox müdafiə olunur. Bundan başqa, bir çox ölkələrdə nəqliyyat və rabitə, maliyyə və sığorta xidmətləri, elm, təhsil, səhiyyə və kommunal xidmət sahələri ənənəvi olaraq tam və ya qismən dövlətin inhisarında qalır, başqa sözlə, bu sahələrə dövlət tərəfindən ciddi nəzarət edilir və tənzimlənir. Xidmətlərin idxalı və ixracı, bir çox ölkələrin hökumətlərinin fikrincə, milli təhlükəsizlik və müstəqilliyə təhdid ola bilər. Odur ki, xidmətlər bazarı əmtəə (məhsul, mal) ticarətinə nisbətən daha sərt normativ-hüquqi qayda-qanunlarla tənzimlənir. Son vaxtlar iqtisadiyyatdakı rolu və artan əhəmiyyəti xidmət sahəsində tədqiqatların aparılmasını, xidmətlərin təsnifləşdirilməsini və bu sahədə marketinq tətbiqinin xüsusiyyətlərini dəqiq müəyyən etmək zərurətini doğurur. Xidmət sahələrində marketinq xarici ölkələrdə son vaxtlarda tətbiq olunmağa başlanmışdır və bizdə isə müstəqil fənn və ya fəaliyyət sahəsi kimi hələ tam formalaşmamışdır. Bu da onunla əlaqədardır ki, xidmət sahələri çoxnövlüdür və onların xüsusiyyətləri bu sahədə marketinqin aparılmasına həlledici təsir göstərir. Bu baxımdan, qeyri-maddi xidmət sferalarında, yəni məhsul hazırlanması ilə bağlı olamayan sahələrdə (məsələn, bank işi) marketinqin xüsusiyyətləri böyük maraq doğurur və bu sahə kitabda geniş araşdırılmışdır. Bu xidmətlərin əksəriyyəti, bir qayda olaraq, maddiləşmiş forma almırlar (halbuki, məsələn, EHM proqramları, kino və audio məhsulu, müxtəlif sənədləşmələr və s. maddi forma ala bilər). SUAL - 2. Xidmətlərin xarakteristikası Qeyri-maddi istehsal sahəsində xidmətlər çox müxtəlifdir: avtomobillərin, məişət texnikasının təmiri, sərnişin və yüklərin daşınması, təlim və məsləhətlər, tibbi xidmət, əmanətlərin saxlanılması, qiymətli kağızlar və əmlakla əməliyyatlar, sığorta və digər fəaliyyət növləri buraya daxildir. Qeyri-istehsal sahəsində xidmətlərin belə spesifik müxtəlifliyinə baxmayaraq onların hamısı ən azı dörd ümumi xarakteristikaya malikdir (şəkil 1.1). Bunlar xidmət sahəsinin məhsulunu (xidməti) hər hansı digər məhsul növündən ayırır. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
Duyulmazlıq. Xidmətlərin hissedilməz, duyulmaz, ələkeçməz və qeyri-maddi xarakteri gösətərir ki, onları nümayiş etdirmək, görmək, yoxlamaq (sınamaq), nəql etmək, saxlamaq, qablaşdırmaq və ya bu xidmətləri göstərilənə öyrətmək mümkün deyildir.  Duyulmazlıq
K
eyfiyyətin İstehsalı   və istehlakının
dəyişkənliyi fasiləsizliyi 
Saxlanmağa qadir olmamaq Şəkil 1.1. Xidmətlərin xarakteristikası Xidmətlərin belə görünməz və doyulmazlığı alıcılar (istehlakçılar) və həm də satıcıları üçün müəyyən problemlər yaradır. Alıcıya, xidmət göstərilənədək, hətta bundan sonra da ona nə satmaq olduğunu araşdırmaq və qiymətləndirmək çox çətin olur. Alıcı xidmətlərin satıcısına inanmağa məcburdur. Məsələn, avtomobilinin təmiri üçün emalatxanaya müraciət etmiş müştəri üçün göstəriləcək xidmət çox mücərrəd və görünməyən bir fəaliyyətdir. Çünki çox vaxt o, nəinki təmir prosesini görə bilmir, həm də avtomobildə hansı təmir işlərinin aparıldığını qiymətləndirməyə də qadir olmur. Odur ki, istehlakçı tərəfindən həmişə xidmətin satıcısına bir ümid və inam hissi nümayiş etdirilir. Eyni zamanda, xidmətlərin duyulmazlığı xidmət satıcılarının fəaliyyətinin idarə olunmasını mürəkkəbləşdirir. Bu səbədən də xidmətlər təklif edən müəssisələrdə, adətən, iki problem yaranır:
Xidmət müəssisəsi yalnız konkret xidmətin göstərilməsindən yaranacaq üstünlükləri təsvir edə bilər, xidmətlərin özünü isə yalnız onlar göstərildikdən sonra qiymətləndirmək olar. Bəzən də elə xidmətlər olur ki, müştəri ondan yararlandıqdan sonra da keyfiyyəti haqqında heç bir fikir yürüdə bilmir. Məsələn, tibbi xidmətləri buna misal göstərmək olar. Ona görə də xidmət marketinqində fayda, xeyir, mənfəət sözləri müştəri üçün açar sözlərdir. Xidmət müəssisəsinə müraciət etmiş müştərini yalnız bu kimi meyarlarla cəlb etmək olar. Müştərilərin inam və etibarını qazanmaq üçün xidmət göstərən təşkilatlar bir sıra gücləndirici tədbirlər həyata keçirə bilər:
Xidmətin maddiliyini yüksəltməyə, onu daha duyulan və hiss edilən etməyə ən müxtəlif xidmətlərdə məhsul elementinin iştirakını təmin etməklə nail olmaq olar. Bunu, məsələn, gözəllik salonunda xidmətdən sonra kompyuterdə gələcək görünüşünü modelləşdirməklə, müştərilərə firmanın əməkdaşları haqda məlumatlar verməklə, onların təcrübəsi, peşəkarlığı haqda broşur, bukletlər buraxmaqla, təşkilatın xidmətlərini anlamağa və qiymətləndirməyə kömək edən digər materiallarla nail olmaq mümükündür. Məsələn, bazarı tədqiq etmək – bu göstərilən bir xidmətdir, onun maddi (fiziki) ifadəsi isə məlumatların təhlilini və təklif edilən tövsiyələri özündə əks etdirən hesabatdır. Arxitektorun göstərdiyi xidmətin məhsul elementi onun yaratdığı eskiz, cizgi, qeydlər və real layihələrlə ifadə olunur. Göründüyü kimi, xidmətlərin sezilən, duyulan və hissedilən olması nisbi bir anlayışdır. Onları qiymətləndirmək üçün duyulma şkalası adlanan bir cədvəl təklif olunmuşdur. Onun köməyilə istehlakçılar xidməti alanadək nəticəni təsəvvür edə və (göz önünə gətirmək) imkanları qiymətləndirə bilərlər. Bu şkala əsasında (cədvəl 1.2) xidmətlərin və malların duyulması və hiss edilməsinə dair aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, bəzi xidmətlər (kino, ekspres-nahar hazırlanması, kimyəvi təmizləmə, evlərin təmizliyi və s.) bir sıra mallara nisbətən daha çətin duyulur (başa düşülür).
Yüklə 239,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|