Mövzu Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin (BİM) mahiyyəti, formaları və onun dünya iqtisadiyyatında rolu və əhəmiyyəti
Yüklə 229,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.6. BİM-də ölkələrin təsnifləşdirilməsi göstəriciləri və meyarları
- Latin America and the Caribbean
- Middle East and North Africa
- North America
- Low-income economies ($1,045 or less)
- Lower-middle-income economies ($1,046 to $4,125)
- Tajikistan
- Upper-middle-income economies ($4,126 to $12,735)
- Mongolia
- Hungary
elmi-texniki amillər – qabaqcıl elmi-texniki və texnoloji vasitələrdən istifadənin iqtisadi mənfəətləri. 1990-cı illərin sonlarına dünya iqtisadiyyatının qloballaşması bir sıra yeni xüsusiyyətlər əldə edib: 1)
xarici iqtisadi əlaqələrin və beynəlxalq hesablaşmaların liberallaşdırlıması keçmiş sosialist düşərgəsinin bir çox ölkələrini əhatə edir; 2)
artması tendensiyaları arasında ziddiyyətlərin kəskinləşməsi baş verir; 3)
ölkələrin iqtisadi inkişaflarında müşaiyət olunan fərqli intensivlik eyni zamanda bu inkişafın fərqli istiqamətlərə yönəlməsi və fərqli meyarlarla təyin olunması ilə müşaiyət edilir; 4)
unifikasiya və standartlaşdırmaya aktiv meyl meydana gəlib. Bütün ölkələr üçün texnologiya, ekologiya, mühasibat uçotu və s. üçün vahid standartlar tətbiq edilir. Standartlar təhsilə və mədəniyyətə də yayılır. Bununla yanaşı, təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi qaydalarının unifikasiyalaşdırılmasında problemlər də müşahidə olunur, beynəlxalq təşkilatların bu istiqamətdə həyata keçirilən fəaliyyətlərində uğursuzluqlar müşahidə olunur; 5)
siyasətinə, monetar siyasətə, məşğulluq siyasətinə və s. qarşı irəli sürülən tələblərin unifikasiyası baş verir; 6)
olan ikili standartlar problemi də müşahidə edilməkdədir; 7)
iqtisadiyyatda da siyasətdə olduğu kimi birqütblü dünyanın formalaşdırılması prosesi gedir, ümumilikdə yeni dünya qaydası, xüsusilə yeni dünya iqtisadi qaydası formalaşdırılır. Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması prosesi heç də problemsiz ötüşmür. Qloballaşma ilk növbədə sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin mövqelərini gücləndirir, onlara əlavə üstünlüklər verir. Əlbəttə ki, qloballaşma geridə qalmış ölkələrə də öz iqtisadiyyatlarını inkişaf etdirmək, dünya iqtisadiyyatının layiqli yer tutmaq üçün müəyyən şərait yaradır. Lakin qloballaşma prosesi mənfi nəticələrlə də müşaiyət olunur. Qloballaşma bütün ölkələrə toxunan ümumbəşəri problemlərin yaranması və kəskinləşməsi ilə ayrılmaz əlaqədədir. Bu problemlər aşağıdakı kimi məcmulaşdırıla bilər:
və daha böyük dərəcədə tətbiqi təhlükəsini birləşdirir. Bu cür silahların ehtiyatlarının məhv edilməsi üsulları da bir çox ölkələrin təhlükəsizliyini zərbə altında qoyur. Ən yeni silahlardan istifadə edən beynəlxalq terrorizmin yayılması xüsusi təhlükə yaradır.
ölkələrinin resurslarını və səylərini birləşdirmədən mümkün deyil. Bu problemlər sırasında kosmosun, dünya okeanının, Antarktidanın tədqiqini və mənimsənilməsini göstərmək olar. Bu cür birləşmə olmadan xüsusi təhlükəli xəstəliklərə qarşı mübarizə qeyri-səmərəli olur. Bu tip problemlər sırasında həmçinin məhsulların və istehsal üsullarının ümumdünya standartlaşdırmasını göstərmək olar.
Yoxsulluqla, aclıqla, geridə qalmış ölkələrdə yüksək ölüm səviyyəsi ilə mübarizə bəşəriyyətin gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu problemlər sırasında həmçinin dünya demoqrafik proseslərinin optimallaşdırılmasını qeyd etmək olar.
İnsanın təsərrüfat fəaliyyətinin təbiətə təsiri də mühüm ümumbəşəri problemə çevrilib (havanın, suyun və torpağın vəziyyətinin pisləşməsi, atmosferin ozon qatının dağılması prosesi, iqlim istiləşməsi). Bura həmçinin nüvə energetikası ilə bağlı olan texnogen qəzaların qarşısının alınmasını da aid etmək lazımdır.
iqtisadiyyatının artım tempinə və sabitliyinə ciddi surətdə təsir göstərə bilər. Yuxarıda sadalanan problemlər hər kəsə, bütün dünya ictimaiyyətinə toxunur, yəni ümumi xarakter daşıyır. Bu, qlobal adlandırılan problemlərin birinci prinsipial xarakterik xüsusiyyətidir. Özünün miqyasına, aradan qaldırlması dərəcəsinə və müddətinə görə bu problemlər böyük həcmdə qüvvə və vasitə tələb edir ki, ayrılıqda heç bir ölkə və hətta ölkələr qrupu buna malik deyillər. Onların həlli üçün müxtəlif çeşodli resursların cəlbi vacibdir, yəni, istənilən qlobal problemin doğurduğu ciddi iqtisadi aspektlər mövcuddur və onların həlli bütün dünya ictimaiyyətinin resurslarını, ilk növbədə maddi-maliyyə resurslarını bir nöqtəyə yönəltməkdən keçir. Bir çox və ya bütün ölkələrin, beynəlxalq
təşkilatların məcmu vasitələrinin cəlbinin zəruriliyi bəşəri, başqa sözlə qlobal problemlərin ikinci prinsipial xüsusiyyətidir. Qlobal problemlərin həlli üçün ölkələrin səylərinin birləşdirilməsi müxtəlif yollarla baş verə bilər: ikitərəfli və çoxtərəfli sazişlər, beynəlxalq təşkilatların yaradılması və fəaliyyəti, iqtisadiyyatın və texnologiyanın müxtəlif sahələrində layihələrin birgə maliyyələşdirilməsi və həyata keçirilməsi, beynəlxalq xeyriyyəçilik və s. Qloballaşma dövlətlər tərəfindən düşünülmüş iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsini tələb edir. Bu cür iqtisadi siyasət daxili və xarici iqtisadi siyasətin dialektik vəhdətini və qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə almalıdır. Səmərəli dövlət siyasəti iqtisadi çiçəklənmə, təhsilin və səhiyyənin inkişafı, sosial qeyri-bərabərliyin azaldılması üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət ətraf mühitin mühafizəsinin, siyasi və makroiqtisadi sabitliyin, qanunçuluğun əsaslarının, sosial təminatın və təhsilin qarantı kimi çıxış etməlidir.
Ölkələrin təsnifləşdirilməsi zamanı əsasən Dünya Bankının yanaşmasından istifadə edilir. Bu beynəlxalq iqtisadi təşkilatın yanaşmasına görə, ölkələrin təsnifləşdirilməsinin əsas meyarı kimi adambaşına düşən Ümumi Milli Gəlir (ÜMG) və ya Ümumi Milli Məhsul (ÜMM) çıxış edir. Adambaşına düşən ÜMG-dən asılı olaraq dünya ölkələri aşağı gəlirli ölkələrə, orta gəlirli ölkələrə (bu qrup özü ortadan aşağı və ortadan yuxarı gəlirli ölkələrə bölünürlər) və yüksək gəlirli ölkələrə bölünürlər. Ölkələrin təsnifləşdirilməsi zamanı Dünya Bankı tərəfindən həmçinin coğrafi regionlara və xarici borcun səviyyəsinə əsaslanan analitik kateqoriyalardan da istifadə edilir. Ölkələrin təsnifləşdirilməsi üçün Dünya Bankı tərəfindən istifadə olunan analitik kateqoriyaların əsası hələ otuz il bundan əvvəl qoyulub və bu zaman Bankın məqsədi daha yoxsul ölkələrə kreditlərin alınması zamanı daha sərfəli şərtlər təqdim etməkdən ibarət olub. Bunun üçün isə ölkələrin iqtisadi potensiallarının müqayisəli qiymətləndirilməsi metodlarının işlənməsi zəruri idi. Mahiyyətinə görə geniş göstərici olan ÜMG Dünya Bankının mütəxəssisləri tərəfindən iqtisadi potensialın və iqtisadi tərəqqinin qiymətləndirilməsi üçün ən yaxşı göstərici müəyyən edildi. Bununla yanaşı, o da qəbul edildi ki, ÜMG özlüyündə inkişafın səmərəliliyini və ya ölkənin rifahını xarakterizə edə biləcək göstərici deyil. Buna görə də ölkələrin təsnifləşdirilməsi üçün Bank tərəfindən istifadə olunan əsas göstərici kimi adambaşına düşən ÜMG çıxış etməyə başladı. Qruplar arasında adambaşına düşən gəlirə görə hədlərin müəyyən edilməsi üçün bir çox göstəricilərin (yoxsul əhali faizi, uşaq ölümü göstəricisi) əks olunduğu xüsusi formula işlənilib hazırlandı. Bu formul və Bank tərəfindən il ərzində ayrılan resursların həcminə uyğun olaraq adambaşına gəlirin ilkin hədd kəmiyyətləri müəyyən olundu. Bu ilkin göstəricilər beynəlxalq inflyasiyanın təsiri nəzərə alınmaqla hər il korrektə olnunur və hədd kəmiyyətlərinin real mahiyyəti zamana görə dəyişmir. Adambaşına ÜMG-yi müəyyən olunmuş səviyyədən aşağı olan ölkələr aşağı gəlirli ölkələr kimi təsnifləşdirilir. Bu göstəricinin Bank tərəfindən müəyyən edilmiş həddən yuxarı olduğu və yüksək gəlirli ölkələr üçün qoyulmuş səviyyədən aşağı olduğu ölkələr orta gəlirli ölkələr adlandırılırlar. Bu tip ölkələr artıq Dünya Bankından 15 illik güzəştli kreditlər almaq hüququndan məhrum olurlar. Coğrafi regionlara görə təsnifləşdirmə East Asia and Pacific American Samoa Korea, Rep. Philippines Australia Lao PDR
Samoa Brunei Darussalam Macao SAR, China Singapore Cambodia Malaysia Solomon Islands China
Marshall Islands Taiwan, China Fiji Micronesia, Fed. Sts. Thailand French Polynesia Mongolia Timor-Leste Guam Myanmar
Tonga Hong Kong SAR, China New Caledonia Tuvalu
Indonesia New Zealand Vanuatu Japan
Northern Mariana Islands Vietnam
Kiribati Palau
Korea, Dem. Rep. Papua New Guinea
Albania Germany
Netherlands Andorra Greece
Norway Armenia
Greenland Poland
Austria Hungary
Portugal Azerbaijan Iceland Romania
Belarus Ireland
Russian Federation Belgium
Isle of Man San Marino Bosnia and Herzegovina Italy
Serbia Bulgaria Kazakhstan Slovak Republic Channel Islands Kosovo
Slovenia Croatia
Kyrgyz Republic Spain
Cyprus Latvia
Sweden Czech Republic Liechtenstein Switzerland Denmark Lithuania Tajikistan Estonia
Luxembourg Turkey
Faeroe Islands Macedonia, FYR Turkmenistan Finland
Moldova Ukraine
France Monaco
United Kingdom Georgia
Montenegro Uzbekistan Latin America and the Caribbean Antigua and Barbuda Dominica Peru
Argentina Dominican Republic Puerto Rico Aruba
Ecuador Sint Maarten (Dutch part) Bahamas, The El Salvador St. Kitts and Nevis Barbados Grenada St. Lucia Belize Guatemala St. Martin (French part) Bolivia
Guyana St. Vincent and the Grenadines Brazil Haiti
Suriname Cayman Islands Honduras Trinidad and Tobago Chile Jamaica
Turks and Caicos Islands Colombia Mexico Uruguay
Costa Rica Nicaragua Venezuela, RB Cuba
Panama Virgin Islands (U.S.) Curacao Paraguay
Algeria
Jordan Qatar
Bahrain Kuwait
Saudi Arabia Djibouti Lebanon Syrian Arab Republic Egypt, Arab Rep. Libya
Tunisia Iran, Islamic Rep. Malta United Arab Emirates Iraq Morocco
West Bank and Gaza Israel
Oman Yemen, Rep. North America Bermuda
Canada United States South Asia Afghanistan India Pakistan Bangladesh Maldives Sri Lanka Bhutan
Nepal
Angola Gabon
Nigeria Benin
Gambia, The Rwanda
Botswana Ghana
São Tomé and Principe Burkina Faso Guinea Senegal
Burundi Guinea-Bissau Seychelles Cabo Verde Kenya Sierra Leone Cameroon Lesotho
Somalia Central African Republic Liberia South Africa Chad Madagascar South Sudan Comoros
Malawi Sudan
Congo, Dem. Rep. Mali
Swaziland Congo, Rep Mauritania Tanzania Côte d'Ivoire Mauritius Togo
Equatorial Guinea Mozambique Uganda Eritrea
Namibia Zambia
Ethiopia Niger
Zimbabwe
Gəlir kateqoriyasına görə ölkələr adambaşına düşən ÜMG-yə görə təsnifləşdirilirlər. Dünya Bankının təsnifatına görə, adambaşına illik gəliri 1045 ABŞ dollarından aşağı olan ölkələr aşağı gəlirli ölkələr, əhalinin hər nəfərinə düşən gəliri 1045 – 4125 ABŞ dolları arasında dəyişən ölkələr orta səviyyədən aşağı gəlirli ölkələr hesab edilirlər. Adambaşına gəliri 4126 – 12735 ABŞ dolları arasında tərəddüd edən ölkələr orta səviyyədən yuxarı
Afghanistan Gambia, The Niger
Benin Guinea
Rwanda Burkina Faso Guinea-Bisau Sierra Leone Burundi Haiti
Somalia Cambodia Korea, Dem Rep.
Central African Republic Liberia Tanzania Chad Madagascar Togo Comoros
Malawi Uganda
Congo, Dem. Rep Mali
Zimbabwe Eritrea
Mozambique
Ethiopia Nepal
Armenia Indonesia Samoa
São Tomé and Principe Bhutan Kiribati Senegal Bolivia
Kosovo Solomon Islands Cabo Verde Kyrgyz Republic Sri Lanka Cameroon Lao PDR Sudan
Congo, Rep. Lesotho
Swaziland Côte d'Ivoire Mauritania Syrian Arab Republic Djibouti Micronesia, Fed. Sts.
Egypt, Arab Rep. Moldova Timor-Leste El Salvador Morocco
Ukraine Georgia
Myanmar Uzbekistan Ghana Nicaragua Vanuatu Guatemala Nigeria Vietnam
Guyana Pakistan West Bank and Gaza Honduras Papua New Guinea Yemen, Rep. India Philippines Zambia Upper-middle-income economies ($4,126 to $12,735) Albania
Fiji Namibia
Algeria Gabon
Palau American Samoa Grenada Panama
Angola Iran, Islamic Rep. Paraguay Azerbaijan Iraq Peru
Belarus Jamaica
Romania Belize
Jordan Serbia
Bosnia and Herzegovina Kazakhstan South Africa Botswana Lebanon St. Lucia Brazil Libya
St. Vincent and the Grenadines Bulgaria Macedonia, FYR Suriname China Malaysia Thailand Colombia Maldives Tonga
Costa Rica Marshall Islands Tunisia Cuba
Mauritius Turkey
Dominica Mexico
Turkmenistan Dominican Republic Mongolia Tuvalu
Ecuador Montenegro
Andorra Germany
Poland Antigua and Barbuda Greece Portugal Argentina Greenland Puerto Rico Aruba
Guam Qatar
Australia Hong Kong SAR, China Russian Federation Austria
Hungary San Marino Bahamas, The Iceland
Saudi Arabia Bahrain
Ireland Seychelles Barbados Isle of Man Singapore Belgium Israel
Sint Maarten (Dutch part) Bermuda
Italy Slovak Republic Brunei Darussalam Japan
Slovenia Canada
Korea, Rep. Spain
Cayman Islands Kuwait
St. Kitts and Nevis Channel Islands Latvia St. Martin (French part) Chile Liechtenstein Sweden Croatia Lithuania Switzerland Curaçao Luxembourg Taiwan, China Cyprus
Macao SAR, China Trinidad and Tobago Czech Republic Malta
Turks and Caicos Islands Denmark
Monaco United Arab Emirates Estonia Netherlands United Kingdom Equatorial Guinea New Caledonia United States Faeroe Islands New Zealand Uruguay Finland
Northern Mariana Islands Venezuela, RB France
Norway Virgin Islands (U.S.) French Polynesia Oman
Xarici borcun həcminə görə ölkələrin təsnifləşdirilməsi zamanı Dünya Bankının standart anlayışlarından – borcluluq səviyyəsi yüksək və mülayim olan ölkələr anlayışlarından istifadə edilir. Yüksək borcluluq o deməkdir ki, aşağıdakı borcluluq əmsallarından biri böhran səviyyəsini keçmişdir: borca xidmətin dəyərinin ÜGM-ə nisbəti (böhran həddi – 80%) və borca xidmətin dəyərinin ixraca nisbəti (böhran həddi – 220%). Mülayim borcluluq anlayışından isə yuxarıda qeyd olunan göstəricilərdən birinin 60%-i keçdiyi, amma böhran həddinə çatmadığı halda istifadə edilir. Yerdə qalan bütün ölkələr isə
Bununla belə bir sıra alimlərin və iqtisadçıların fikrincə, Dünya Bankının təsnifləşdirmə meyarlarını ideal kimi qəbul etmək olmaz. Belə ki, dünya təsərrüfatında baş verən dəyişikliklər BİM-də ölkələrin təsnifləşdirilməsi məsələsinə də öz təsirini göstərmişdir. Bu yaxınlara qədər dünya ictimaiyyəti əsasən sosial-iqtisadi və siyasi əlamətlərinə görə müxtəlif qruplara ayrılırdı və BİM-də “Şərq” – “Qərb” xətti üzrə münaqişəli qarşıdurması öz əksini tapırdı. Bu cür bölgünün mahiyyəti ondan ibarət idi ki, siyasi aspektlərin önə çəkilməsi sosial-iqtisadi aspektləri arxa plana çəkir, ölkədə mövcud olan real iqtisadi vəziyyəti gizlətməyə imkan verirdi.
Üçüncü dünya və ya “Cənub” kimi anlayışlara gəldikdə isə, hazırda bu anlayışlar da özünün ilkin mənalarını itirməkdədirlər. Məsələn, adətən “Cənub” anlayışının iqtisadi cəhətdən daha zəif inkişaf etmiş ölkələrə aid edirlər. Lakin, bununla belə, həmin qrupa daxil olan ölkələrin bəziləri müasir mərhələdə yüksək sürətlə inkişaf edir və getdikcə sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə yaxınlaşırlar. Yüklə 229,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|