6
işində iştirak etmirlər. Bu cür təşkilatlara BMT sisteminə daxil olan təşkilatları aid etmək
olar.
Məhdud tərkibli təşkilatlar regional ola bilərlər, yəni onlar müəyyən ərazidə yerləşən
ölkələr üçün açıqdırlar. Məsələn, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Ərəb Dövlətlərinin Liqası,
Avropa Şurası.
Digər hallarda üzvlük imkanı başqa meyarlarla müəyyən edilir. Iqtisadi Əməkdaşlıq
və İnkişaf Təşkilatında yalnız sənayecə inkişaf etmiş ölkələr iştirak edirlər. OPEC-in üzvləri
yalnız əsas gəlir mənbəyi neftin ixracı olan ölkələr ola bilərlər.
Səlahiyyət xarakterindən asılı olaraq təşkilatlar
ümumi və xüsusi səlahiyyətə malik
təşkilatlara bölünürlər. Birinci halda səlahiyyət hər hansı bir əməkdaşlıq sahəsi ilə
məhdudlaşmayıb. Nümunə kimi BMT-ni göstərmək olar. Bu təşkilat istənilən beynəlxalq
problemi nəzərdən keçirə bilər. Burada yalnız onun ixtisaslaşdırılmış təşkilatlarının
səlahiyyətinə aid edilən konkret məsələlər istisna təşkil edir. Bu cür geniş səlahiyyət
universal təşkilatların fəaliyyətində özünü göstərməyə bilməz. Belə ki, bu cür təşkilatlar
məcburi xarakterli qərarlar qəbul etmək hüququna malik deyillər və buna görə də müzakirə
və tövsiyələrin qəbulu ilə kifayətlənirlər. Sülhün təmin edilməsi üçün yalnız BMT-nin
Təhlükəsizlik Şurası üçün istisna edilmişdir. Təhlükəsizlik Şurası müəyyən hallarda hüquqi
cəhətdən məcburi qərarlar qəbul edə bilər.
Təşkilatların əksəriyyəti məhz dövlətlərarasıdır, üstmilli hakimiyyətə malik
deyillər, üzvlər onlara öz hakimiyyət funksiyalarını vermirlər. Bu cür təşkilatların vəzifəsi
əməkdaşlığın tənzimlənməsindən ibarətdir.
Bununla yanaşı, hazırda, üstmilli təşkilatlar da mövcuddur. Dövlətlər bəzi suveren
səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsin bu cür təşkilatlara verirlər. Müəyyən məsələlər üzrə
onlar hüquqi və fiziki şəxslər üçün bilavasitə məcburi olan qərarlar qəbul edə bilərlər. Bu
təşkilatlar qəbul etdikləri qərarların məcburi həyata keçirilməsi mexanizminə malikdirlər.
Nümunə kimi Avropa Birliyinin üzv-ölkələrinin dövlətlərarası orqanlarını göstərmək olar.
Beynəlxalq təşkilatda baş verən prosesin mahiyyəti onun üzvlərinin maraqlarının
aşkarlanmasından, onların razılaşdırılmasından, bu əsasda ümumi mövqenin işlənməsindən,
müvafiq vəzifələrin, həmçinin qərarların həyata keçirilməsinin metod və vasitələrinin
müəyyən edilməsindən ibarətdir.
7
Təşkilatın fəaliyyətinin əsas mərhələləri müzakirədən, qərarların qəbulundan və
onların yerinə yetirilməsi üzərində nəzarətdən ibarətdir. Buradan beynəlxalq təşkilatın üç
əsas funksiyası irəli gəlir: tənzimləmə, nəzarət, əməliyyat.
Tənzimləmə funksiyası hazırda ən vacib funksiyadır. Bu funksiya üzv-dövlətlərin
məqsədlərini, prinsiplərini, davranış qaydalarını müəyyən edən qərarların qəbulundan
ibarətdir. Bu cür qərarlar yalnız mənəvi-siyasi qüvvəyə malikdir, lakin, onların
dövlətlərarası münasibətlərə və beynəlxalq hüquqa təsirini qiymətləndirməmək olmaz:
istənilən dövlət üçün beynəlxalq təşkilatın qərarına qarşı çıxmaq çətindir.
Təşkilatların qətnamələri beynəlxalq hüquqi normalar yaratmır, lakin həm hüquq
yaradıcılığı, həm də hüquq tətbiqedici proseslərinə ciddi təsir göstərir. Beynəlxalq hüququn
bir çox prinsip və normaları ilkin olaraq qətnamələrdə formalaşdırılmaşdır. Əməkdaşlığın
xüsusi sahələrində (maliyyə, rabitə, nəqliyyat və s.) beynəlxalq hüququn normaları əsasən
təşkilatların köməyi ilə yaradılmışdır.
Qətnamələr beynəlxalq problemləri aktullaşdırmaqla vacib funksiya yerinə yetirirlər.
Belə ki, qətnamələrdə beynəlxalq problemlər təsdiq edilir, onların beynəlxalq həyatın
reallıqlarına münasibətdə konkretləşdirilməsi baş verir: konkret vəziyyətlərə normalar tətbqi
etməklə təşkilatlar onların məzmununu açırlar.
Nəzarət funksiyası dövlətlərin davranışının beynəlxalq hüququn normalarına,
həmçinin qətnamələrə uyğunluğuna nəzarətin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Bu
məqsədlə təşkilat müvafiq informasiyanı yığmaq və təhlil etmək, onu müzakirə etmək və öz
fikrini qətnamələrdə əks etdirmək hüququna malikdir. Bir çox hallarda dövlətlər müntəzəm
olaraq təşkilatın müvafiq sahələrdə norma və aktlarının yerinə yetirilməsi barədə hesabatlar
təqdim etməyə borcludurlar.
Əməliyyat funksiyası dedikdə, məqsədlərin təşkilatın özünün vəsaitləri hesabına əldə
edilməsi başa düşülür. əksər hallarda təşkilatlar reallığa suveren üzv-dövlətlər vasitəsilə
təsir edirlər. Bununla yanaşı, getdikcə dolayı fəaliyyətin də rolu artır. Təşkilat iqtisadi, elmi-
texniki və digər yardımlar edir, məsləhət xidmətləri göstərirlər.
Beynəlxalq təşkilatların üzvləri yalnız suveren dövlətlər ola bilər. Onların orqanları
beynəlxalq təşkilatların üzvləri ola bilməzlər, baxmayaraq ki, bəzən bu cür təşkilatları
hökumətlərarası təşkilatlar adlandırırlar. Dövlətin müəyyən hissəsi də beynəlxalq təşkilatın
üzvü ola bilməz. Bütün üzvlər təşkilatın orqanlarının işində bərabər hüquqla iştirak edirlər
və onun fəaliyyətinə görə məsuliyyət daşıyırlar.