15
sənaye və digər qurğuların maddi-texniki xidməti, təmiri və istismarı ilə əlaqədar
xidmətlər üzrə beynəlxalq müqavilələrin hazırlanması üzrə rəhbərlik (BMT AİK,
1987-ci il).
Tipik müqavilə ticarət praktikası və ya adətləri nəzərə alınmaqla yazılı şəkildə
hazırlanmış nümunə müqaviləsi və ya unifikasya edilmiş şərtlər toplusudur. Bu müqavilə
razılığa gələn müqavilə subyektləri tərəfindən konkret sazişin tələbləri ilə razılaşdırıldıqdan
sonra qəbul edilirlər.
Tipik müqavilə beynəlxalq alqı-satqı müqaviləsi kimi o halda istifadə olunur ki,
tərəflər yalnız razılaşdırma tələb edilən maddələri (tərəflərin adları, kəmiyyət, keyfiyyət,
qiymət, müddət, sazişin yeri) doldurur və imzalayırlar.
Maddi-əşyavi formada əmtəələrin alqı-satqısı, lisenziyaların verilməsi, injinirinq
xidmətlərinin göstərilməsi, icarə beynəlxalq müqavilələri üzrə tipik müqavilələr BMT-nin
Avropa İqtisadi komissiyası, sahibkarların sahəvi birlikləri, iri firmalar tərəfindən
hazırlanmışdır.
Qeyd etməliyik ki, yuxarıda sadalananlar üstmilli tənzimlənmənin taktiki alətləridir.
Onun strateji alətlərinə isə aşağıdakılar daxildir:
Beynəlxalq Valyuta Fondu;
Dünya Bankı Qrupu;
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı;
Avropa Birliyinin siyasi, üstdövlət inzibati və və maliyyə-iqtisadi strukturları;
Beynəlxalq koordinasiya təşkilatları (London və Paris bankları, Beynəlxalq
Hesablaşmalar Bankı);
London, Nyu-York və Tokio mərkəzlərinin aparıcı rol oynadıqları beynəlxalq
maliyyə mərkəzləri;
əmtəə, xidmət, kapital hərəkətinin ümumdünya şəbəkələrinə nəzarət edən transmilli
şirkətləri və transmilli banklar;
BMT-nin maliyyə-iqtisadi və sosial qurumları.
Qlobal tənzimlənmənin əsas strateji alətləri rolunu BVF, DB və ÜTT oynayırlar. Biz
onların qlobal fəaliyyətləri barədə əvvəlki bölmələrdə müəyyən qədər məlumat vermişik.
Bunu xatırlatmaq istərdik ki, son 20 ildə BVF-nin fəaliyyəti bir neçə aspektdə xüsusi
əhəmiyyət kəsb edib:
böhran vəziyyətində olan inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım göstərilməsi;
16
bazar dəyişiklikləri (islahatları) proqramlarının maliyyələşdirilməsi;
böhranların qarşısının alınması üçün proqram, tədbir, təkliflər və s.-nin hazırlanması;
dünyanın maliyəə-iqtisadi inkişafının qeyri-sabitliyinin neytrallaşdırılnması cəhdləri
ilə əlaqədar inkişaf etmiş ölkələrin səylərinin koordinasiyası.
Dünyada baş verən sürətli inkişaf prosesləri, güclənən inteqrasiya prosesləri, keçmiş
sosialist ölkələrinin yeni sistemə transformasiyası, qloballaşma prosesinin birmənalı
olmayan nəticələri yeni dünya tənzimləmə sisteminin yaradılmasını zəruri edir.
Formalaşmış yeni şəraitdə keçmiş SSRİ respublikalarını, həmçinin Mərkəzi və Şərqi
Avropa ölkələrini dünya siyasi və iqtisadi sisteminə cəlb etmək üçün inkişaf etmiş ölkələr
ikinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə yaradılmış təşkilatlar kimi qurumları təsis
etmək iqtidarında olmadılar. Qloballaşmanın iqtisadi, siyasi və digər problemlərinin həll
edilməsi iri dövlətlərdən, xüsusilə ABŞ, Avropa Birliyi, Kanada, Yaponiya, Rusiya, Çin,
Hindistan, Braziliya və digər ölkələrdən əməkdaşlığın inkişaf üzrə real səylərin
göstərilməsini tələb edir. Mövcud təşkilatları modernləşdirmək və ya yeni qurumlar
yaradılması zəruridir. Bu təşkilatlar qlobal perspektivlərə və üstmilli xarakterli qərarlar
qəbul etmək üçün səlahiyyətlərə malik olmalıdırlar. Onlar bu qərarların yerinə yetirilməsinə
səmərəli nəzarət mexanizmini formalaşdırmalı və eyni zamanda öz fəaliyyətlərinin
şəffaflığına və hesabatlılığına əməl etməlidirlər.
Yuxarıda deyilənlər göstərir ki, dünya təsərrüfat əlaqələrinin beynəlxalq
tənzimlənməsi müxtəlif səviyyələrdə (dünya, regional, ölkələrarası, firmalararası) həyata
keçirilir, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün formalarını əhatə edir və özündə müxtəlif
alətləri əks etdirir. Beləliklə. unifikasiya və kodifikasiya üzrə həyata keçirilən işlər hüquq
yaradıcılığı prosesinin bir hissəsi olmaqla beynəlxalq iqtisadi hüququn proqressiv
inkişafının bir formasıdır.
17
8.3. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının yaranma tarixi və obyektiv zəruriliyi
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) özünün müasir görünüşünü uzunmüddətli
təkamül yolu nəticəsində əldə etmişdir. BMT sisteminin ilk elementləri hələ XIX əsrdə
meydana gəlmişdir. XIX əsrin ortalarında ilk beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlar
yaradılmışdır. Bu təşkilatların yaranması əsasən iki səbəbdən irəli gəlmişdir. Birincisi,
burjua-demokratik inqilablar nəticəsində yaranan suveren dövlətlər millü müstəqilliyə can
atırdılar. Ikincisi, elmi-texniki inqilabın nailiyyətləri dövlətlərin qarşılıqlı asılılığına gətirib
çıxarırdı.
Məlumdur ki, xalqın və dövlətin suverenliyinin dönməzliyi şüarı bir çox Avropa
ölkələrində baş verən inqilablar zamanı səslənən əsas şüarlardan biri idi. Yeni formalaşan
təbəqə özünün hökmranlığını güclü, müstəqil dövlət vasitəsilə gücləndirməyə çalışırdılar.
Eyni zamanda, bazar münasibətlərinin inkişafı elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsini
stimullaşdırırdı. Bu isə Avropanın bütün inkişaf etmiş ölkələrində inteqrasiya proseslərinin
yaranmasına və dövlətlər arasında hərtərəfli əlaqələrin formalaşması ilə nəticələnirdi.
Suveren dövlət çərçivəsində inkişaf etmək arzusu və bunu digər müstəqil dövlətlərlə geniş
əməkdaşlıq etmədən həyata keçirməyin qeyri-mümkünlüyü dövlətlərarası qarşılıqlı
əlaqələrin yeni formasının, yəni beynəlxalq təşkilatların yaranmasına səbəb oldu.
Ilk əvvəllər beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində dövlətlərarası əməkdaşlığın əsas
məqsədi inteqrasiya prosesləri üzərində nəzarəti təmin etmək idi. Ilk mərhələdə
hökumətlərarası təşkilatlar daha çox siyasi funksiyanı deyil, texniki-təşkilati funksiyanı
həyata keçirirdilər. Onlar yeni üzv-dövlətlərin cəlb edilməsi yolu ilə inteqrasiya meyllərini
inkişaf etdirməli idilər. Əməkdaşlığın əsas sahələri isə rabitə, nəqliyyat və müstəmləkələrlə
münasibətlər idi.
Birinci beynəlxalq təşkilatın yaranması tarixi barədə məsələ hələ də mübahisəli
olaraq qalır. Beynəlxalq hüquqşünaslar belə hesab edirlər ki, ilk beynəlxalq təşkilat 1815-ci
ildə yaradılmış Reyndə gəmiçilik üzrə Mərkəzi Komissiyadır. Bununla yanaşı, XIX əsrdə
inzibati birliklər da yaradılırdı. Məhz inzibati birliklər hökumətlərarası təşkilatların inkişaf
etməsi üçün əsas münasib forma rolunu oynamışlar. Əsas məqsədləri dövlətlərin xüsusi
sahələrdə əməkdaşlığını təmin etmək olan inzibati birliklər bütün XIX əsr ərzində
hökumətlərarası təşkilatların inkişafına təkan vermişdir.
Dostları ilə paylaş: |