Mövzu Dövlət və hüququn Plan
Konstitusiyanın hüquqi qüvvəsi
Yüklə 0,6 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Konstitusiyada Azərbaycan dövlətinin demokratik, hüquqi, dünyəvi və unitar respublika kimi təsdiqi
- Dünyəvi dövlət.
- Unitar dövlət
- Mövzu 4. İnsan və vətəndaşların hüquq və azadlıqları
- İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqları anlayışı
- 2.İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təsnifatı
Konstitusiyanın hüquqi qüvvəsi Konstitusiyanın hüquqi qüvvəsi məsələsi son illər konstitusiya hüququ elmində ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biridir. Bu onunla bağlıdır ki, konstitusiyanın hüquqi qüvvəsi onun xüsusiyyətlərinə görə digər aktların hüquqi qüvvəsindən fərqlənir. Hüquq normaları vahid sistem təşkil etdiyinə görə onların hüquqi qüvvəsi və tətbiqi bir – birindən asılıdır. Məhz buna görə də hüquqda birbaşa hüquqi qüvvə və dolayı hüquqi qüvvə anlayışları vardır. Bir qayda olaraq, aktlar hüquqi qüvvəyə malikdir. Birbaşa hüquqi qüvvə onu göstərir ki, aktın nəzərdə tutulmuş fakta tətbiqi üçün başqa bir akta ehtiyacı yoxdur və özü konkret həyati hala təsir edə bilər. Başqa sözlə, birbaşa hüquqi qüvvədə hüquqi tənzimləmə aktın öz gücü, öz imkanları hesabına həyata keçirilir. Dolayı hüquqi qüvvə isə, əksinə, onu ifadə edir ki, aktın nəzərdə tutulmuş konkret hala tətbiqi üçün başqa hüquqi akt da olmalıdır və həmin akt olmadan onun tətbiqi qeyri – mümkündür. Burada aktın gerçəkləşməsi bir başqa aktla şərtləndiyinə görə ona dolayı hüquqi qüvvə deyilir. Dolayı hüquqi qüvvəsi olan akt yaranmış konkret halı tənzimləmək bir başqa aktın mövcudluğunu tələb edir. Ancaq burada aktın dolayı hüquqi qüvvəsi ilə fərdi hüquqi tənzimləməni qarışdırmaq olmaz. Ümumiyyətlə, bütün hüquq sistemi ictimai münasibətlərə iki cür təsir edir: 1) normativ tənzimləmə; 2) fərdi hüquqi tənzimləmə. Fərdi hüquqi tənzimləmə hüququn tətbiqi prosesinə aiddir, o aktın hüquqi qüvvəsindən asılı deyildir. Fərdi hüquqi mərkəzləşdirilmiş qaydada, yalnız dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilə və ya fərdlərin özləri tərəfindən həyata keçirilə bilər. Məs: əmək müqaviləsi, mülki müqavilələr fərdlərin özləri tərəfindən həyata keçirilən fərdi hüquqi tənzimləmə vasitəsidir. Fərdi hüquqi tənzimləmə vasitəsidir. Fərdi hüquqi tənzimləmə vasitəsi qanunun tələblərini reallığa çevirmək üçün baş vermiş faktı incəliklərinə qədər tənzimləyən hüququn tətbiqi mərhələsidir. Istənilən məhkəmə qətnaməsi, hökmü fərdi hüquqi tənzimləmə vasitəsidir. Dolayı hüquqi qüvvəyə malik olan aktın gerçəkləşdirilməsi üçün fərdi hüquqi tənzimləməyə deyil, normativ hüquqi tənzimləməyə ehtiyacı olur. Başqa sözlə desək, dolayı hüquqi qüvvəyə malik aktın qanunun tətbiq olunması üçün sərəncam, əmr verilməsindən əvvəl (fərdi hüquqi tənzimləmə vasitəsi) mütləq başqa bir normativ hüquqi akt verilməlidir. Qeyd edildiyi kimi, bütün hüquqi aktlar, bir qayda olaraq, bir başa hüquqi qüvvəyə malik olur. Dolayı hüquqi qüvvəyə malik olma müxtəlif səbəblərdən yaranır. Buna aktın özündən, xarakterindən doğan obyektiv səbəb və onun hazırlanması zamanı yol verilən nöqsanlar aiddir. Aktın hazırlanmasında baş verən nöqsan, adətən, onda ifadə olunur ki, akt tənzimlənən vasitəni hərtərəfli və kifayət qədər dəqiq nəzərdə tutmur və nəticədə həyatda yaranmış konkret həyati hala tətbiq edilə bilmir. Başqa sözlə, akt o qədər hüquqi qüvvəyə malik olur ki, bu ümumilikdən yanaşaraq konkret həyati hal haqqında heç bir real qərar qəbul etmək olmur və ya bir – birinə zidd ola bilən bir neçə qərar qəbul edilir. Bu zaman aktın özünün təbii çatışmazlıqlar ucbatından onu təfsir yolu da konkretləşdirmək mümkün olmur və ya təfsir yolu ilə konkretləşdirildikdə, qanunda çox kənara çıxma və yeni norma, ona zidd göstəriş yaratmatəhlükəsi ortaya çıxır. Bir sıra hallarda akt özünün xüsusiyyətinə görə bu cür birbaşa tətbiq olunmasına imkan vermir. Adətən, bu hal hüquq iyerarxiyasında (iyerarxiya yunancadan tərcümədə müqəddəs hakimiyyət deməkdir) pillənin daha yuxarı mövqelərində qərar tutan aktlarda baş verir. Belə aktlarda məsələnin ən vacib tərəfləri nəzərə alınaraq müəyyən həyati hal tənzimlənir, ancaq sonradan bu cür hallar reallıqda o qədər konkret özünəməxsusluqlara, incəliklərə malik olur ki, qanun ümumi tərəfləri müəyyən edən normasını nəzərə almaqla məsələni həll etmək qeyri – mümkün olur və problemin həllinin daha da dəqiqləşdirilmiş vasitələrini özündə nəzərdə tutan yeni normaya ehtiyac yaranır. Bir qayda olaraq, bu cür problemlər əsas qanunlarda – konstitusiyalarda yaranır. AR Konstitusiyasının 35 – ci maddəsi (əmək hüququ) birbaşa tətbiq edilə bilər. Ancaq 56 – cı maddənin (seçki hüququ) birbaşa tətbiq olunması problemli məsələdir, çünki seçki qanunu, seçki prosesini tənzimləyən normalar olmadan kiməsə səs versə belə onun nəticələri barədə nəsə demək qeyri – mümkün olardı. Bunun üçün seçki qanunu qəbul edilməli və orada seçki hüququnun reallaşdırılması şərtləri, seçkilərin nəticələrinin yekunlaşdırılması qaydaları və s. müəyyənləşdirilir. AR Konstitusiyasının 147 – ci maddəsinə görə konstitusiya AR – da ən yüksək və birbaşa hüquqi qüvvəyə malikdir. Bu o deməkdir ki, heç bir akt konstitusiyaya zidd ola bilməz və konstitusion müddəalar birbaşa tətbiq olunur. Yəni hər hansı bir qanun olub – olmamasından asılı olmayaraq, vətəndaş konstitusiya normalarının reallaşdırılmasını tələb edə bilər.
Prinsip etibarı ilə dövlət siyasi institutdur. Adi danışıqda və xüsusi mətnlərdə (məs: beynəlxalq hüquqda) “dövlət” əksər hallarda “ölkə” anlayışının sinonimi kimi çıxış edir. Konstitusiya hüququnun subyekti olan dövlət dedikdə öz hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisinə və onun əhalisinə şamil edən, bunun üçün xüsusi idaəetmə aparatına malik olan, hamı üçün məcburi olan qaydalar qəbul edən və suverenitetə malik olan cəmiyyəti vahid siyasi təşkilatı başa düşülür. Dövlət hakimiyyətinin məcburi xarakteri, güc tətbiq etməkdə onun inhisarçılığı onu digər siyasi institutlardan prinsip etibarı ilə fərqləndirir, onu siyasi sistemin əsasına çevirir. Demokratiya şəraitində əsas sosial qrupların və təbəqələrin maraqlarını ifadə etməklə və bütövlükdə cəmiyyətin maraqlarını müdafiə etməklə dövlət öz orqanlarının simasında ictimai sistemin özünün mövcudluğunu və lazımınca fəaliyyətini təhlüklə altında qoya bilən qrupların eqoizmini məhdudlaşdırmağa çalışır. Məs: iqtisadiyyatın tənzimlənməsi sahəsində dövlət orqanlarının fəaliyyəti mütləq konkret korporasiyaların və digər sahibkar şəxslərin maraqlarına toxunur. Belə ki, onlar dövlətin göstərişlərinin yerinə yetirilməsi nəticəsində böyük maddi itkilərlə üzləşə bilərlər. Ancaq bütövlükdə dövlət tənzimləməsinin məqsədi sosial ehtiyacların ödənilməsi üzrə təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyəti üçün ən əlverişli şərait yaratmaqdan ibarətdir. Siyasi sitemdə dövlət öz rolunu (vəzifəsini) eyni zamanda həm bu və ya digər ictimai problemlərin həlli üsulları kimi, həm də dövlət orqanlarının və idarələrinin fəaliyyətinin istiqamətləndirilməsi kimi çıxış edən funksiyalar vasitəsi ilə yerinə yetirir. Müasir demokratik dövlətə aşağıdakı əsas funksiyalar xasdır: siyasi, iqtisadi, sosial və ideoloji.
AR – nın Konstitusiyası Azərbaycan dövlətinin başlıca əlamətlərini bəyan etmişdir ki, bu da dövlətin mahiyyətini müəyyən edir. Konstitusiyanın 7 – ci maddəsinin I hissəsində göstərilir ki, Azərbaycan dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır. Dövlətin demokratikliyi konstitusiyanın bir çox bölmələrinin (ümumi prinsipləri haqqında, hüquq və azadlıqlar haqqında, hakimiyyətin təşkili haqqında) məzmunundan irəli gəlir. Dövlətin demokratikliyi özünü onun təşkilinin vətəndaşlara və onların birliklərinə dövlət idarəetmə qərarlarının məzmununa təsir göstərmək, bu qərarlarda qanunauyğun sosial maraqların gerçəklə.dirilməsinə nail olmaq imkanları demasında biruzə verir. Ancaq bu imkanın həqiqətə çevrilməsi üçün tutarlı əlavə şərtlər olmalıdır. Bu ilk növbədə demokratik hüquqi rejim və siyasi – hüquq mədəniyyətidir. Dövlət sosiologiyasında bürokratiya adlandırılan peşəkar idarəetmə aparatı olmadan keçinə bilməz. (Sosioloqlar bürokratiya termininə bizim adət etdiyimiz mənfi məna vermirlər). Ancaq bu aparatın xalqın və onun nümayəndəliklərinin üzərində durmaması, bizim başa düşdüyümüz bürokratiyaya çevrilməməsi üçün onun tərkibi və fəaliyyəti üzərində düşünülmüş sosial nəzarət sistemi olmalıdır. Inkişaf etmiş demokratik ölkələrdə konstitusiya hüququ əsaslı şəkildə işlənilmiş müvafiq institutları (parlanemt və məhkəmə məsuliyyəti, dövlət qulluğunun komplektləşdirilməsinin müsabiqə sistemi və s.) nəzərdə tutlur. Təcrübə göstərir ki, bu ölkələrdə də bizim bürokratik əngəllər (xidməti sui – istifadə, səmərəsizlik və s.) adlandırdığımız hallar nadir deyil, ancaq cəmiyyət və insan arada belə hallara qarşı mübarizə üçün güclü hüquqi vasitələrə malikdirlər. Azərbaycan dövlətinin demokratikliyi özünün ifadəsini konstitusiya quruluşunun aşağıdakı struktur elementlərində tapır:
Konstitusiya hüququ elmində, adətən, xalq, millət və dövlət suverenliyi anlayışları bir – birindən fərqləndirilir. Xalqın və millətin suverenliyi onların sərbəst şəkildə öz siyasi, sosial və mənəvi məişətini müəyyənləşdirilməsi dövlətin suverenliyinin bünövrəsini təşkil edir. Xalq hakimiyyəti – dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyidir. AR Konstitusiyası xalq hakimiyyətinin əsaslarını müəyyən etmişdir. Konstitusiyanın 1 – ci maddəsinə görə AR – da dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır. Xalq hakimiyyəti aşağıdakı əsas formalarda həyata keçirilir:
Konstitusiya hüququ elmindəki fundamental problemlərdən biri də bilavasitə demokratiya institutları sistemidir. Bilavasitə demokratiya institutları sisteminə müasir konstitusiya hüququ aşağıdakıları daxil edir:
Konstitusiyanın preambulasında elan edilən Azərbaycan xalqının ülvi niyyətlərindən biri də qanunların aliliyini təmin edən hüquqi dövlət qurmaqdan ibarətdir. O dövlət hüquqi dövlət kimi xarakterizə olunur ki, hüquqla özünün fəaliyyətini məhdudlaşdırır, insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasını özünün başlıca məqsədi hesab edir. Hələ XX əsrin əvvəllərində qeyd olunurdu ki, müasir mədəni dövlət – hüquqi dövlətdir. Hüquqi dövlətin konstitusiya xarakteristikası aşağıdakı müddəalarla konkretləşdirilir:
Bu prinsiplərin dairəsini genişləndirmək də olar. Ancaq hüquqi dövlət quruculuğunun hüquqi əsaslarını bu prinsiplər təşkil edir.digər prinsiplər isə bu prinsiplərdən törəmədir. AR Konstitusiyasında təsbit olunmuş “Azərbaycan hüquqi dövlətdir” ifadəsinə dövlət quruculuğunun başlıca məqsədi, vəzifə və istiqaməti kimi baxmaq lazımdır. Dünyəvi dövlət. Dövlətin bu konstitusiya xarakteristikası dinin dövlətdən ayrılığını, onların fəaliyyət dairəsinin məhdudlaşdırıldığını göstərir. Belə ki, AR Konstitusiyasının 18 – ci maddəsi müəyyən edir ki, AR – da din dövlətdən ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir. Insan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini cərəyanların) yayılması və təbliği qadağandır. Bu müddəa Konstitusiyanın insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqları bölməsində və “Dini birliklər haqqında” qanunda konkretləşdirilmişdir. AR Konstitusiyasının 25 – ci maddəsini (Bərabərlik hüququ), 47 – ci maddəsini (Fikir və söz azadlığı), 48 – ci maddəsini (Vicdan azadlığı), 58 – ci maddəsini (Birləşmək hüququ) və digərlərini buna misal gətirmək olar. Dövlət təhsil sistemi AR – da dünyəvi xarakter daşıyır. Dövlətin dünyəvi xarakteri ona dini azlıqların hüquqlarının təmin edilməsi üçün onların məbədlərinə və dini icmalara dövlət büdcəsindən maddi yardım göstərilməsinə mane olmur. Dini birliklərin dövlətdən ayrı olması heç də birlik üzvlərinin cəmiyyətin və dövlətin idarə edilməsində və seçkilərdə iştirak hüquqlarını məhdudlaşdırmır. Dünyəvi dövlətin əksi dövlət hakimiyyətinin dini iyerarxiyaya mənsub olduğu teokratik (teokratiya yunancadan Allahın hakimiyyəti deməkdir) dövlətdir. 1921 - ci ilə qədər Monqolustan belə dövlət olmuşdur, hazırda isə Vatikan teokratik dövlətdir. Klerikal (latıncadan clericalis kilsə deməkdir) dövlətlərə nisbətən daha çox rast gəlmək olur. Klerikal dövlət dinlə birgə deyil, ancaq din qanunvericiliklə müəyyən edilmiş institutlar vasitəsi ilə dövlət siyasətinə əsaslı təsirini göstərir, məktəb təhsili isə məcburi qaydada dini doqmatların (yunanca doqma – rəy, bilik, qərar deməkdir) öyrənilməsini nəzərdə tutur. Misal üçün İran İslam Respublikasını göstərmək olar. Unitar dövlət Unitar (latınca unitas – birlik, sadə, vahid, tık deməkdir) dövlət quruluşu forması federasiyadan fərqli olaraq federativ vahidlərə (ştat, torpaq və s.) deyil, inzibati ərazi vahidlərinə (vilayətlərə, rayonlara və s.) bölünür. Unitar dövlətdə vahid dövlət konstitusiyası, vahid dövlət hakimiyyəti orqanları sistemi, ümumi hüquq sistemi mövcud olur. Unitar dövlət – tərkibində inzibati əeazi vahidləri (vilayət, əyalət, qraflıq, quberniya, rayon, kənd və s.) və bəzi hallarda muxtar dövlət qurumları olan vahid dövlətə deyilir. Unitarizmin aşağıdakı xarakterik əlamətləri vardır:
Mövzu 4. İnsan və vətəndaşların hüquq və azadlıqları Plan:
Ədəbiyyat
Insan hüquqlarını konstitusionalizmin əsası kimi nəzərdən küçirmək olar. Konstitusiyaların yaradılmasının əsas məqsədi insanın azadlığının və təhlükəsizliyinin ilk növbədə dövlət hakimiyyətinin özbaşınalığından qorumaqdan ibarət idi. Aqrar quruluşdan industrial quruluşa keçməkdə olan cəmiyyətə yalnız azad istehsalçı insan lazım idi. Insanların anadan olandan azad və bərabər hüquqlu olması, bir sıra ayrılmaz (təbii) hüquqlara malik olması XVII – XVIII əsrlərin ingilis, amerikan, fransız inqilabları gedişində qəbul olunmuş ilk konstitusiya aktlarının əsasını təşkil etmişdir. Aqrar quruluşdan industrial (sənaye) quruluşa keçən cəmiyyətə yalnız azad istehsalçı insan lazım idi. Sonralar demokratik sayılmaq üçün iddialı dövlət öz konstitusiyasında müəyyən insan hüquqlarının siyahısını yazmaya bilməzdi. Bununla da insan hüquqları mənəvi imperativ (lat. Imperator – hökmdar, sərkərdə) olmaqla hüquqi forma əldə edir və konstitusiya hüququnun vacib institutuna çevrildi. Daha sonra insan hüquqları beynəlxalq hüququn da institutuna çevrildi. Industrial quruluş vətəndaş cəmiyyətinin və siyasi cəmiyyətin dualizmi ilə səciyyələnir. Vətəndaş cəmiyyətin üzvü kimi insan bütün şəxslərlə bərabər hüquqludur, ancaq siyasi, yəni dövlət təşkilatlı cəmiyyətin üzvü kimi o yalnız həmin dövlətə mənsub olanlarla bərabər hüquqludur; öz ölkəsində onun daha çox hüquqları və vəzifələri vardır nəinki həmin ölkəyə mənsub olmaların. Hüquqla (subyektiv) azadlıq arasında hüquqi fərqi aşkar etmək çox çətindir. Ümumi hüquq nəzəriyyəsindən bizə məlumdur ki, subyektiv hüquq çəxsin mümkün davranışının ölçüsüdür. Bu tərif azadlığa da uyğun gəlir. Ancaq əksər hallarda subyektiv hüquqlardan söhbət gedərkən bu hüquqa uyğun vəzifənin üzərinə düşdüyü az – çox müəyyən subyektin mövcudluğu nəzərdə tutulur. Məs: əgər sağlamlığın qorunması hüququ təsbit olunursa, təbiidir ki, üzərinə vəzifə qoyulan subyekt kimi dövlət (bəzi hallarda həmçinin qeyri – dövlət) səhiyyə müəssisələri yaxud müəyyən fəaliyyət göstərən həkimlər çıxış etməlidir. Azadlıqdan danışarkən isə bu azadlığı inkar etmənin və ya məhdudlaşdırmanın qadağan olunması nəzərdə tutulur və bu qadağa həmin azadlığa hörmət etmək vəzifəsi olan qeyri – müəyyən subyektlər dairəsinə, yəni praktiki olaraq istənilən azadlığı pozana yönəldilir. Deyək ki, əgər konstitusiyada söz azadlığı elan edilmişdirsə, insan istədiyini danışmağa mane olan hər bir subyektdən müdafiə edilməsini dövlətdən tələb edə bilər.
Konstitusiya hüquq, azadlıq və vəzifələri dairəsinin daima genişlənməsini onların müəyyən hüquq institutu ilə bağlı problemlərin öyrənilməsini yüngülləşdirən müəyyən qruplaşdırılmasını tələb edir. Təsnifləşdirmə müxtəlif əsaslara görə yerinə yetirilə bilər, ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, əksər hallarda bu kifayət qədər şərti xarakter daşıyır. Çünki eyni bir hüquq, eyni bir azadlıq və ya eyni vaxtda iki və ya daha çox təsnifat qruplarına mənsub ola bilər. Təsnifləşdirmə üçün əsaslardan biri insan hüquqlarəna və vətəndaş hüquqlarına (müvafiq olaraq azadlıqların və vəzifələrin də) bölünməsidir. Təsnifləşdirmə üçün digər əsas hüquqların, azadlıqların və vəzifələrin, habelə xarakteri ilə bağlıdır. Söhbət hüquqların, azadlıqların və vəzifələrin fərdi və kollektiv olmasından gedir. Əksər hallarda insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları və vəzifələri öz xarakterinə görə fərdidir. Hüquqları və azadlıqları, habelə vəzifələri əsas və əlavə kimi də təsnifləşdirmək olar. Axırıncılar birincilərdən törəmədir, onları konkretləşdirir. Məs: dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək hüququ (AR Konstitusiyasının 55 – ci maddəsi) əsas, seçki hüququ (AR Konstitusiyasının 56 – cı maddəsi) isə ondan törəmə, onun təzahürlərindən biridir. Hüquq, azadlıq və vəzifələri üç əsas qrupa bölürlər: I qrup – şəxsi və ya vətətəndaş hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələr: yaşamaq hüquq (AR Konstitusiyasının 27 – ci maddəsi), şəxsi toxunulmazlıq hüququ (AR Konstitusiyasının 32 – ci maddəsi), vicdan azadlığı (AR Konstitusiyasının 48 – ci maddəsi) və s. II qrupa - siyasi hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələr cəmiyyətin və dövlətin idarə olunamsında iştirakı ilə əlaqədardır: seçki hüququ (AR Konstitusiyasının 56 – cı maddəsi), sərbəst toplaşmaq hüququ (AR Konstitusiyasının 49 – cu maddəsi), vətəni müdafiə vəzifəsi (AR Konstitusiyasının 76 – cı maddəsi) cə s. III qrupa – iqtisadi, sosial və mədəni hüquqalr, azadlıqlar və vəzifələr: əmək hüququ (AR Konstitusiyasının 35 – ci maddəsi), mülkiyyət hüququ (AR Konstitusiyasının 29 – cu maddəsi), təhsil hüququ (AR Konstitusiyasının 42 – ci maddəsi), vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini ödəmək vəzifəsi (AR Konstitusiyasının 73 – cü maddəsi). Bəzi müəlliflər III qrupu 2 yerə bölürlər: sosial – iqtisadi, sosial – mədəni hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələr.
|