Mövzu Dövlət və hüququn Plan


) vətəndaşlığın bərpası – reinteqrasiya



Yüklə 0,6 Mb.
səhifə5/8
tarix20.09.2017
ölçüsü0,6 Mb.
#727
1   2   3   4   5   6   7   8

5) vətəndaşlığın bərpası – reinteqrasiya.

Yəni şəxs müəyyən səbəbdən öz vətəndaşlığını itirdikdən sonra bərpa etmək istəyirsə, vətəndaşlıqda bərpa olunur. Reinteqrasiya naturalizasiyaya bənzəsə də irəli sürülən şərtlərin sadəliyi ilə ikincidən fərqlənir. Naturalizasiya yeni vətəndaşlığın əldə olunmasıdır. Reinteqrasiya isə itirilmiş vətəndaşlığın bərpasıdır.

AR – nın vətəndaşlığını təsdiq edən sənədlər aşağıdakılardır:


  1. döğum haqqında şəhadətnamə;

  2. AR vətəndaşının şəxsiyyət vəsiqəsi;

  3. AR vətəndaşının pasportu.

AR – nın vətəndaşı olan kişi və ya qadının əcnəbi ilə və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslə nikah bağlaması və ya nikahı pozması ər və ya arvadın vətəndaşlığının dəyişməsinə səbəb olmur. Ərin (arvadın) vətəndaşlığının dəyişməsi arvadın (ərin) vətəndaşlığının dəyişməsinə səbəb olmur.

Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin AR ərazisində doğulmuş uşağı AR – nın vətəndaşıdır.

AR – nın ərazisində olan, hər iki valideyni naməlum uşaq AR – nın vətəndaşıdır.

AR – nın vətəndaşlığına aşağıdakı hallarda xitam verilir:


  1. AR – nın vətəndaşlığından çıxmaq nəticəsində;

  2. AR – nın vətəndaşlığını itirmək nəticəsində;

  3. AR – nın beynəlxalq müqavilələrində tutulmuş əsaslar olduqda;

  4. AR – nın vətəndaşlığı haqqında qanunda nəzərdə tutulmuş əsaslar olduqda.

AR – nın vətəndaşlığından çıxma qanunla müəyənləşdirilmiş qaydada şəxsin vəsatəti üzrə həuyata keçirilir. Bu barədə vəsatət qaldıran şəxsin dövlət qarşısında icra edilməmiş öhdəlikləri və ya AR – da hüquqi və fiziki şəxslərin mənafeləri ilə bağlı olan əmlak öhdəlikləri varsa, vətəndaşlıqdan çıxmaq barədə vəsatəti rədd edilə bilər. Vətəndaşlıqdan çıxmağa denaturalizasiya da deyilir.

AR – nın vətəndaşlığından çıxmaq barədə vəsatət qaldıran şəxs müttəhim kimi cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmişsə, yaxud onun barəsində qanuni qüvvəyə minmiş və icra edilməli olan məhkəmə hökmü varsa və ya şəxsin AR vətəndaşlığından çıxması AR – nın dövlət təhlükəsizliyi mənafelərinə ziddirsə, həmin hallar aradan qalxana qədər vətəndaşlıqdan çıxmağa yol verilmir.

AR – nın vətəndaşlığından çıxmaq barəsində vəsatət qaldıran şəxs AR – nın qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş qaydad və məbləğdə dövlət rüsumu ödəyir. Şəxs AR – nın vətəndaşlığını əldə edərkən vətəndaşlığı olmaq üçün zəruri olan məlumatı qəsdən saxtalaşdırmışsa və ya saxta sənəd təqdim etmişsə, AR vətəndaşlığını itirir.


  1. Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi statusu

AR – da əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti ilə bağlı ictimai münasibətlər “Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında” AR – nın qanunu ilə tənzimlənir.

Əcnəbilər – AR – nın vətəndaşlığı olmayan və başqa dövlətin vətəndaşlığına mənsub olan şəxslərdir. Vətəndaşlığı olmayan şəxslər – AR – nın vətəndaşı olmayan və başqa dövlətin vətəndaşlığına mənsub olmayan şəxslərdir.

AR – nın Konstitusiyası, AR – nın qanunları və AR – nın iştirakçısı olduğu beynəlxalq müqavilələri ilə başqa qaydalar müəyyən edilməyibsə, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər AR vətəndaşları ilə bərabər bütün hüquqlardan və azadlıqlardan istifadə edirlər və bütün vəzifələri yerinə yetirirlər.

Daimi yaşayış üçün, yaxud müvəqqəti işləməyə gəlmiş əcnbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə AR – nın qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq sənədlər verilir.

AR ərazisində müvəqqəti olan əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada alınmalıdır və onlar üçün müəyyən olunmuş müddətlər qurtardıqdan sonra AR – nı tərk etməlidirlər.

AR ərazisində olan ənəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin şəxsi toxunulmazlıq və mənzil toxunulmazlığı hüquqları vardır.

AR – nın qanunları ilə müəyyən edilmiş qaydada tutulmuş, yaxud həbs olunmuş əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə bu hərəkətlərə səbəb olan hallar və onların hüquqları haqqında dərhal məlumat verməlidir.

Əcnəbini və AR – sında müvəqqəti olan vətəndaşlığı olmayan şəxsi tutmuş, yaxud həbs etmiş orqan və vəzifəli şəxs bu halda dərhal AR – nın XİN – nə məlumat verməlidir.

Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər AR -nın qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada AR – nın ərazisində hərəkət edə və yaşayış yeri seçə bilərlər.

Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər əmək münasibətlərində AR -nın vətəndaşları ilə eyni hüquqlardan istifadə edir və eyni vəzifələri daşıyırlar. Müəyyən vəzifələr tutmaq yaxud müəyyən fəaliyyət növləri ilə məşğul olmaq AR vətəndaşlığı ilə şərtləndiyi hallarda əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər belə vəzifələr tuta və belə fəaliyyətlə məşğul ola bilməzlər.

Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər investisiya və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul oa bilərlər.


  1. İnsan və vətəndaşların konstitusiya vəzifələri.

Hüquq və vəzifələr bir – biri ilə sıx əlaqədardır. Hüquqsuz vəzifə, vəzifəsiz hüquq yoxdur. Hüquq və vəzifə bir – birindən ayrılmazdır.

AR – nın Konstitusiyası vətəndaşların vəzifələri dairəsini müəyyən etmişdir. Dövlət və cəmiyyət qarşısnda hər bir şəxs hüquq və azadlıqlarından irəli gələn vəzifələr daşıyır. Hər kəsin üzərinə vəzifələr yalnız Konstitusiya ilə və ya qanunla qoyula bilər.

Hər bir şəxs AR – nın Konstitusiyasına və qanunlarına əməl etməli, başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarına hörmət etməli, qanunla müəyyən edilmiş vəzifələri yerinə yetirməlidir.

AR – nın Konstitusiyası vətənin müdafiəsini vətəndaşın vəzifələrindən biri kimi nəzərdən keçirilir. Vətənin müdafiəsi vəzifəsi məcburi hərbi xidməti və ya onu əvəz edən alternativ xidmətlə əvəz olunmasını nəzərdə tutur. Məs: AR Konstitusiyasının 76 – cı maddəsi vətəndaşın vəzifələri sırasına Vətənin müdafiəsini aid edir:



    1. Vətəni müdafiə hər bir vətəndaşın borcudur. Qanunla müəyyən edilimş qaydada vətəndaşlar hərbi xidmət keçirlər.

    2. Vətəndaşların əqidəsi həqiqi hərbi xidmət keçməyə ziddirsə, qanunla müəyyən edilmiş hallarda həqiqi hərbi xidmətin alternativ xidmətlə əvəz olunmasına yol verilir.

Sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ və onun qorunması vəzifəsi bəşəriyyətin həyatı üçün mühitin vəziyyətinin təhlükəliliyi ilə şərtlənir ki, bu da XX əsrin ikinci yarısında insanın iqtisadi fəaliyyətinin nəticəsində yaranmışdır.

AR – nın Konstitusiyasının 78 – ci maddəsinə görə ətraf mühitin qorunması hər bir şəxsin borcudur.



Vergiləri və digər dövlət rüsumlarını ödəmək vəzifəsi də AR Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. Belə ki, 73 – cü maddədə deyilir:

    1. Qanunla müəyyən edilmiş vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini tam həcmdə və vaxtında ödəmək hər kəsin borcudur.

    2. Heç kəs qanunla nəzərdə tutulmuş əsaslar lmadan və qanunda göstərilmiş həcmdən əlavə vergilər və başqa ödənişləri ödəməyə məcbur edilə bilməz.


Mövzu 6.

Seçki hüququ və seçki sistemi

Plan:

  1. Seçki hüququ anlayişi və onun əsas növləri. Ar konstitusiyasinda seçki hüququnun əsaslari

  2. Seçki sistemi anlayişi və onun mahiyyəti

  3. Seçki hüququnun əsas prinsipləri

  4. Seçki prosesi və onun mərhələləri

Ədəbiyyat

  1. AR nın Konstitusiyası.Bakı.2016

  2. İsmayılov İ. AR Konstitusiyası və hüququnun əsasları Bakı 2002

  3. Cəfərov İ. Konstitusiya hüququnun əsasları Bakı, Adiloğlu 2002

  4. Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ, Bakı BDU 2002

  5. Hacızadə H. Demokratiya və seçki islahatı uğrunda mübarizə. Bakı 1998

  6. Vətəndaşalrın idarəetmədə iştirak formaları. Vətəndaş Cəmiyyəti Uğrunda Məsləhət və Yardım Mərkəzinin redaktəsi ilə. Bakı 2002

  7. AR – nın Seçki Məcəlləsi Bakı 2008

  1. Seçki hüququ anlayışı və onun əsas növləri. AR – nın Konstitusiyasında seçki hüququnun əsasları

Bəşəriyyət tarix boyu insan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının qarşısını almaq üçün idarəetmənin böyük bir praktiki prosesini keçmişdir. Bütün dünya dövlətçilik tarixində bu prinsipə əməl etmək üçün müxtəlif tədbirlərə, üsullara müraciət edilmişdir. Seçki məhz bu üsullardan biridir. Seçkilər əksəriyyətin iradəsini ifadə etmək baxımından hakimiyyəti legitimləşdirir. Seçkilər vasitəsilə xalq öz nümayəndələrini seçir və suveren hüquqlarını həyata keçirmək üçün onlar arasında mandat bölgüsü aparır. Bu yolla insan və vətəndaşın ən mühüm hüquqlarından biri həyata keçirilir. 10 dekabr 1948 – ci il tarixli “İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsi”ndə qeyd olunduğu kimi, xalqın iradəsi hakimiyyətin əsasını təşkil edir. Bu iradə öz əksini ümumi, bərabər seçki hüququ əsasında gizli səsvermə və seçkinin azad və demokratikliyini təmin edən vasitələrdən istifadə etməklə müntəzəm keçirilən səsvermələrdə tapır.

12 noyabr 1995 – ci il Konstitusiyasının 2 – ci maddəsində qeyd olunur ki, Azərbaycan xalqı öz suveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi – referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirir. Lakin, bu heç də o demək deyildir ki, xalq səsvermə vasitəsilə öz ayrılmaz suverenliyini seçilənlərə verir. Seçkilər vasitəsilə yalnız Konstitusiyada müəyyən olunmuş səlahiyyətlər çərçivəsində suverenliyin reallaşdırılmasına nail olunur.

Seçkilərin keçirilməsi həmişə bir qayda olaraq xalqın hüquq düşüncəsinin genişləndirilməsinə, onun siyasi aktivliyinin artmasına, xalqı daha uğurlu idarə edə biləcək və xalqın daha çox inamını qazanmış olan qüvvələrin dinc yolla hakimiyyətə gəlməsinə şərait yaradır. Seçkilər cəmiyyətin “siyasi barometri” qismində çıxış edir.

Dünya dövlətlərinin sırasında respublikaların sayının artması nəticəsində bəşəriyyətin mütləq əksəriyyətinin get – gedə daha çox seçmək və seçilmək hüququndan istifadə etməsi üçün yaranan imkan seçkilərdən gələcəkdə də hakimiyyətin ali orqanlarının formalaşdırılmasında ən optimal variant kimi istifadə olunmasına tam zəmin yaradır. Seçkilər anlayışı ilk növbədə seçki hüququ anlayışı ilə sıx bağlıdır. Seçki hüququ geniş anlayış olub, vətəndaş hüquqlarının başlıca təzahürlərindən biridir. Seçki hüququ hüquq ədəbiyyatında iki mənada – obyektiv və subyektiv mənada işlədilir. Obyektiv mənada seçki hüququ dedikdə, ali hakimiyyət və yerli özünüidarə orqanlarına seçkilərlə bağlı ictimai münasibətləri tənmiz edən hüquq normalarının məcmusu başa düşülür. Obyektiv seçki hüququ konstitusiya hüququnun bir institutu olmaqla geniş mənada seçki sistemini tənzim edən hüquq normalarını birləşdirir. Seçki hüququnun predmetini vətəndaşların birbaşa və dolayı iştiral etdiyi seçkilərlə bağlı ictimai münasibətlər təşkil edir.

Seçki hüququnun mənbələri sırasına seçki hüququnun normalarının ifadə edildiyi Konstitusiya hüququnun bütün mənbələri daxildir. Subyektiv mənada seçki hüququ dövlətin öz vətəndaşlarına dövlət orqanlarına, habelə yerli özünüidarə orqanlarına seçkilərdə iştirak etmək imkanını təmin etməsi nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, subyektiv mənada seçki hüququ dedikdə, vətəndaşların seçkilərdə iştirak etmək, seçmək və seçilmək imkanı başa düşülür. Subyektiv mənada seçki hüququ aktiv (seçmək) və passiv (seçilmək) seçki hüquqlarından ibarətdir.

  1. Seçki sistemi anlayışı və onun mahiyyəti

Seçki sisteminin anlayışı hüquq ədəbiyyatında geniş və dar mənada işlədilir. Geniş mənada seçki sistemi ali hakimiyyət orqanlarına seçkilərin keçirilməsi ilə bağlı tənzimlənən ictimai münasibətlərin məcmusudur. Bu sistem Konstitusiya hüququ əsasında tənzimlənir. Seçki sisteminin reallaşdırılmasında digər normalar (adətlər, ənənələr, siyasi etika qaydaları) da yaxından iştrak edir.

Dar mənada seçki sistemi – seçicilərin və ya digər səlahiyyətli şəxslərin səsverməsində müvafiq olaraq deputat mandatlarının deputatlığa namizədlər arasında bölüşdürülməsi üsulu kimi işlədilir. Tarix boyu səsvermənin nəticələrinə uyğun olaraq mandatların namizədlər arasında bölüşdürülməsinin bir sıra metodları formalaşdırılmışdır. Hazırda dünya ölkələrində bu üsullardan geniş istifadə olunur. Seçki sistemlərinin ən çox yayılanları majoritar və proporsional seçki sistemləridir.

Majoritar seçki sistemi tarixən ən qədim sistemdir. Majoritar seçki sistemi səslərin əksəriyyətinin toplanması prinsipinə əsaslanır. Majoritar termini mənşəcə fransız sözü olub majorite - əksəriyyət deməkdir. Majoritar seçki sisteminə uyğun olaraq namizədlərdən səslərin müəyyən edilmiş əksəriyyətini qazanan şəxs deputat mandatı əldə etmiş olur. Səslərin tələb olunan əksəriyyətindən asılı olaraq majoritar seçki sisteminin 3 növü fərqləndirilir. Bunlar – nisbi əksəriyyət sistemi, mütləq əksəriyyət sistemi, şərtləndirilmiş (ixtisaslaşdırılmış) əksəriyyət majoritar sistemidir.

Nisbi əksəriyyət majoritar sistemi ən sadə seçki sistemi olub, mahiyyətinə görə deputatlığa namizədlərdən digər namizədlərə nisbətən verilmiş səslərin daha çox hissəsini toplamış namizədin mandat qazanmasını göstərir. Başqa sözlə, nisbi əksəriyyət sisteminin tətbiq olunduğu ölkələrdə digər namizədlərə nisbətən çox səs toplamış şəxs nümayəndəli orqanın tərkibinə seçilmiş sayılır. Dünya dövlətlərindən 43 – də nisbi əksəriyyət majoritar sistemindən istifadə olunur. nisbi əksəriyyət majoritar sistemində seçkilərdə seçicilərin iştirakı üçün minimum hədd təyin edilmir. Yəni seçkinin baş tutması üçün ən azı bir seçicinin belə səs verməyə gəlməsi kifayət edir. Maraqlı burasıdır ki, əgər konkret dairədən yalnız bir şəxs deputatlığa namizəd kimi irəli sürülmüşdürsə, seçkidə hətta bir nəfər – namizəd özü bülə iştirak edərək öz lehinə səs versə, o seçilmiş hesab olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyət tərəfindən tanınmış, seçicilərin inandığı və etibar etdiyi, intellektual imkanlarına görə xalqa xeyir verə biləcək ayrı – ayrı şəxslərin nümayəndəli orqanın tərkibinə və ya seçkili vəzifələrə müstəqil seçilə bilməsi üçün majoritar nisbi əksəriyyət sistemi gözəl imkan yaradır. Sağlam düşüncəli, orta intellektual səviyyəli cəmiyyətlərdə nisbi əksəriyyət majoritar sisteminin tətbiqi baxımından heç bir problem yoxdur. Xalq demokratik şəraitdə yalnız özü inandığı və etibat etdiyi bir namizədə səs verir və onu bu və ya başqa orqana seçir.

Majoritar seçki sisteminin digər bir forması olan mütləq əksəriyyət sistemi deputatlığa namizədin seçilməsi üçün ümumi səslərin mütləq əksəriyyətinin toplanması, yəni seçicilərin ən azı 50% +1 – nin səsin toplanmasını tələb edir.

Qeyd etmək lazimdir ki, bu sistem nisbi əksəriyyət sisteminə nisbətən daha möhkəm tləbkarliği ilə fərqlənir. Əgər nisbi əksəriyyət sistemində baş tutmasi üçün namizədin digər namizədə nisbətən çox səs toplamasindan söhbət gedirsə, mütləq əksəriyyət sistemində bu prinsip əsas götürülə bilməz. Belə ki, nisbi əksəriyyət sistemində bir seçicinin səs verməsi ilə seçkilər baş tutmuş hesab olunurdusa, mütləq əksəriyyət sistemində seçkilərin baş tutmasi üçün seçkilərdə seçicilərin iştirakinin minimal həddiən riayət olunmalidir. Əgər minimum həddə seçicilərin iştiraki qeydə alinmamişdirsa, seçkilər baş tutmamiş sayilir. Minimum hədd qeydə alinmiş seçicilərin ümumi sayinin yarisina və ya yarisindan az sayda seçicilərin sayina bərabər ola bilər. Birinci halda əgər minimum həddə qeydə alinmiş seçicilərin yarisina bərabərdirsə, verilmiş ümumi səslərin mütləq əksəriyyəti minimum hüquqi seçki korpusunun 25% +1 – lə ifadə olunur.

Majoritar mütləq əksəriyyət sisteminin tətbiqi zamani bir qayda olaraq birmandatli seçki dairələri təşkil olunur. Bu halda seçilmək üçün seçicilərin mütləq əksəriyyətinin səsini toplamaq lazim gəlir.

Majoritar şərtləndirilmiş əksəriyyət sistemi majoritar nisbi əksəriyyət və mütləq əksəriyyət sisteminə nisbətən daha az tətbiq olunur. Çünki şərtləndirilmiş əksəriyyət sistemində seçkilərin lazimi nəticələr verməsi daha çətinləşir. Şərtləndirilmiş əksəriyyət majoritar sisteminə uyğun olaraq namizədlərdən təsdiq olunmuş əksəriyyətdə səsləri toplaya biləniseçilmiş hesab olunur. Şərtləndirilmiş əksəriyyət majoritar sistemində seçicilərin 65% - nin, 2/3 – nün, ¾ - nün, 60% - nin səsini toplamasi tələbi qoyula bilər.

Proporsional sistemin tətbiqində məqsəd seçicilərin səslərinə uyğun olaraq mandatlarin proporsional əsaslarla partiyalar arasinda mütənasib bölüşdürülür. Proporsional seçki sistemi çoxmandatli seçki dairləri üzrə tətbiq olunur.

3. Seçki hüququnun əsas prinsipləri

Seçki hüququnun prinsipləri seçkilərin taninmasinin və gerçəkləşdirilməsinin elə şərtləridir ki, həmin şərtlər seçkiləri əsl xalq iradəsinin ifadəsi edir. Əksinə bu prinsiplərin pozulmasi seçkilərin legitimliyinə deməli həm də seçkili hakimiyyət orqanlarinin və yerli özünüidarə orqanlarinin legitimliyinə xələl gətirir. Seçki hüququ ümumi, bərabər, birbaşa, sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə prinsipləriəsasinda həyata keçirilir. Bu prinsiplər demək olar ki, bütün demokratik dövlətlərin qanunvericiliyində təsbit olunan ümumiliklə qəbul olunmuş prinsiplərdir.

Ümumilik prinsipinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ölkə vətəndaşlarinin bütövlükdə hamisi seçki hüququna malikdir. Bu prinsip öz təbiətinə görə insanlarin hüquq bərabərliyi prinsipinin törəməsidir. Ümumilik prinsipi müxtəlif senzlərlə - yaş senzi, oturaqliq sensi, təhsil senzi, dini senzlə məhdudlaşdirila bilər. Yaş senzinin mahiyyəti yalniz qanunvericilikdə müəyyən olunmuş yaş həddinə çatmiş şəxslərin seçki hüququna malik olmasindadir. Bir qayda olaraq yaş senzi şəxsin fəaliyyət və hüquq qabiliyyəti ilə bağlidir. Yaş senzinin yuxari və ya aşaği həddinin müəyyən edilməsinə dair müxtəlif mövqelər vardir. Müasir dünya ölkələrində aktiv seçki hüququ üçün yaş senzinin həddi aşaği endirilməkdədir.

1992 – ci ildə aparilmiş araşdirmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, dünyanin 150 dövlətindən 109 – da aktiv seçki hüququ üçün müəyyən edilimş yaş senzi 18 yaş, bir qismində 19 – 21 (pribaltika ölkələrində), 4 ölkədə isə 16 yaş həddindədir (iran, kuba, nikaraqua,braziliya). Passiv seçki hüququ üçün yaş senzi bir qədər yüksəkdir. Ar – nin konstitusiyasina uyğun olaraq yaşi 35 – dən az olmayan vətəndaşlar prezident seçilə bilərlər. Türkiyə cumhur başkani seçilmək üçün minimum yaş həddi 50 yaşdan qəbul olunmuşdur.

AR – da bələdiyyə seçkilərində yaş senzi 21 yaş, milli məclisə deputat seçkilərində isə 25 yaş müəyyən edilmişdir. Hüquq ədəbiyyatinda ümumi seçki hüququnun senzlərindən biri kimi vətəndaşliq senzindən bəhs olunur. Müəyyən tarixi dövr üçün bu senz xüsusi əhəmiyyət kəsb etsədə hal hazirda bu məsələyə münasibət dəyişmək üzrədir. Artiq bir çox ölkələrdə, o cümlədən ar – da vətəndaşlarla yanaşi əcnəbilər və vətəndaşliği olmayan şəxslər qanunvericilikdə nəzərdə tutulan tələblərə cavab verdikdə aktiv seçki hüququndan, yəni seçkilərdə iştirak etmək və səs vermək hüququndan istifadə edə bilərlər. Belə ki, ar – da 5 ildən az olmayaraq daimi yaşayan vətəndaşlığı olmayan şəxslər Prezident seçkiləri, Milli Məclisə seçkilər, bələdiyyə seçkiləri və ya referendum zamanı səsvermədə iştirak edə bilərlər. Müvafiq bələdiyyənin ərazisində 5 ildən az olmayaraq yaşayan xarici ölkə vətəndaşları bələdiyyə seçkiləri zamanı səsvermədə iştirak edə bilərlər, bir şərtlə ki, onların vətəndaşı olduqları dövlətlərdə əcnəbilərin bələdiyyələrə seçkilər zamanı eyni hüquqları tanınmış olsun.

Oturaqlıq senzinin mahiyyəti ondadır ki, konkret ərazidə müəyyən müddətdə yaşamış şəxslərin seçki hüququ vardır. Bu senzin müəyyən edilməsində başlıca məqsəd ondan ibarətdir ki, seçkilərdə iştirak edən şəxs ərazi, əhali, onun problemləri, arzu və istəkləri barəsində təsəvvürə malik olsun. AR Konstitusiyasının 100 – cü maddəsinə görə AR – nın ərazisində 10 ildən artıq yaşayan AR – nın vətəndaşı AR – nın Prezidenti seçilə bilər.

Təhsil senzinin tələblərinə görə seçkilərdə yalnız müəyyən olunmuş həcmdə təhsilə malik olan şəxslər iştirak edə bilər. Təhsil senzi yalnız passiv seçki hüququnun reallaşdırılması ilə bağlı tətbiq olunur. AR Konstitusiyasının 100 – cü maddəsinə əsasən yalnız ali təhsilli namizəd Prezident seçilə bilər.

Bərabər seçki hüququ prinsipinin mahiyyətinə görə hər bir seçici seçkilərdə iştirak etmək üçün yaradılmış imkanlardan digər seçicilərlə bərabər səviyyədə istifadə etməlidir. Hər bir seçici yalnız bir səsə malik olur. Bu prinsipin qəbul edildiyi ölkələrdə “bir şəxs – bir səs” tezisi rəhbər tutulur.

Birbaşa seçki hüququ prinsipinin mahiyyəti seçicinin seçkili orqana və ya seçkili vəzifəyə birbaşa seçmək və seçilmək hüququnun mövcudluğu ilə müəyyən olunur.

Seçkilərdə sərbəst iştirak etmə aktiv seçki hüququ ilə bağlı prinsiplərdən biri olub, seçicinin öz öhdəsindən asılı olaraq seçkilərdə iştirak etmək etməsini müəyyənləşdirir. Seçicilərin seçkilərdə iştirak etməməsi absenteizm adlanır. Bu terminin birbaşa hərfi mənası – seçicinin siyasi və qeyri – siyasi məsələlərlə əlaqədar olaraq səsvermədə iştirak etməkdən imtina etməsidir.

Gizli səsvermənin tətbiqində məqsəd seçkilərin daha düzgün keçirilməsinə, seçicilərin öz iradəsini olduğu kimi həyata keçirilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

Şəxsi səsvermə prinsipinə görə seçici öz iradəsini yalnız özü ifadə edə bilər.

4. Seçki prosesi və onun mərhələləri

Seçki prosesi dedikdə dövlət və yerli özünüidarə orqanlarına seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi ilə bağlı şəxslərin, orqanların, təşkilatların və qrupların qanunla və digər sosial normalarla tənzimlənən fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Seçki prosesinin aşağıdakı mərhələləri vardır:

  1. Seçkilərin təyin edilməsi

  2. Seçki dairələrinin təşkili

  3. Seçki məntəqələrinin təşkili

  4. Seçki orqanlarının (komissiyalarının) yaradılması

  5. Seçicilərin siyahıya alınması

  6. Namizədlərin irəli sürülməsi və qeydiyyatı

  7. təşviqat kompaniyası

  8. Səsvermə

  9. Səslərin hesablanması

  10. səsvermənin yeni turu və ya təkrar seçkilərin keçirilməsi

  11. Seçkilərin nəticələrinin son dəfə müəyyənləşdirilməsi

Seçkilərin təyin edilməsi. Bu mərhələ səsvermə gününün müəyyən edilməsindən ibarətdir. Seçkilər (referendum) səsvermə gününə azı 75 gün qalmış elan edilir. Səsvermə günü hesab olunmur. AR Milli Məclisinin hər çağırışının seçkiləri hər 5 ildən bir noyabr ayının birinci bazar günü keçirilir. AR Prezidenti seçkiləri isə Prezidentin Konstitusiya ilə müəyyən olunmuş səlahiyyət müddətinin başa çatdığı son ilin oktyabr ayının 3 – cü həftəsinin çərşənbə günü keçirilir. Seçkilərin keçirilməsi günü MSK – nın qərarı ilə müəyyən edilir. Seçki gününün elan edilməsi haqqında MSK – nın qərarı ən geci iki gün müddətində dərc olunmalıdır. AR – nın Prezidenti vaxtından əvvəl vəzifədən gedərsə və bu barədə Konstitusiya Məhkəməi və Milli Məclisin müvafiq qərarı olarsa qərarın qəbul edildiyi gündən başlayaraq 1 həftədən gec olmayaraq MSK seçki gününü təyin edir və 3 ay ərzində keçirilir.

Seçki dairələri nümayəndəli dövlət və ya yerli özünüidarə orqanına nümayəndələr seçmək üçün seçicilərdən ibarət ərazi vahididir. AR – nın ərazisində MSK tərəfindən hər 5 ildən bir 125 seçici dairəsi yaradılır. Bu dairələri MSK müvafiq ərazi vahidlərində təşkil edir.

Seçki məntəqəsi seçicilərin öz dairələrini ifadə etmək üçün gəldiyi və verilmiş səslərin ilkin hesablanmasının aparıldığı, ən az sayda seçiciləri birləşdirən aşağı seçki orqanı vahididir. Hər seçki məntəqəsinin ərazisində ən çoxu 1500 və ən azı 50 seçici qeydə alınmalıdır.

Seçki orqanları adətən seçki komissiyaları sisteminə aşğıdakılar daxildir:

  1. AR – nın MSK;

  2. Dairə seçki komissiyası

  3. Məntəqə konstitusiya komissiyası

Seçki komissiyaları kollegial orqanlardır. MSK 18 üzvdən ibarətdir. MSK – nın üzvləri ali təhsilli olmalıdırlar. Dairə seçki komissiyaları səsvermə gününə azı 60 gün qalmış təşkil edilməlidir (əgər bilavasitə seçkilərdən əvvəl yaradılarsa). DSK 9 üzvdən ibarətdir. DSK – nın üzvləri MSK tərəfindən təyin edilirlər. Məntəqə seçki komissiyaları müvafiq dairə seçki komissiyaları tərəfindən 6 üzvdən ibarət tərkibdə təşkil edilir.

Seçicilərin siyahıya alınması mərhələsi seçicilərin səsvermə hüququnun mühüm şərti sayılır. Yalnız seçici siyahılarına daxil edilmiş şəxslər səs verə bilərlər. Seçki Məcəlləsinə görə AR – nın aktiv seçki hüququna malik olan bütün vətəndaşalrı seçici siyahılarına daxil edilirlər. Bir seçici yalnız bir seçki məntəqəsi üzrə qeydiyyata alınmalıdır.

Namizədlərin irəli sürülməsi və qeydiyyatı seçki prosesinin çox mühüm mərhələsidir. Məhz bu mərhələdə prezident, deputat və s. Seçilə biləcək şəxslərin dairəsi müəyyən edilir. AR – da Seçki Məcəlləsinə görə namizədlər iki yolla irəli sürülə bilər:

  1. öz təşəbbüsü ilə və ya aktiv seçki hüququ olan seçicilər tərəfindən;

  2. siyasi partiyalar və ya siyasi partiya blokları tərəfindən.

Birinci halda namizəd irəli sürən təşəbbüsçülər bu barədə müvafiq DSk – ya yazılı bildiriş verirlər. Bildirişdə təşəbbüsçünün və namizədin soyadı, adı, atasının adı, doğum tarixi, yaşayış yerinin ünvanı, şəxsiyyət vəsiqəsinin seriya və nömrəsi, namizədin əsas iş və ya idmət yeri, tutduğu vəzifə (və ya fəaliyyət növü) göstərilməlidir. Bildirişlə birlikdə DSK – ya namizədin ərizəsi də göndərilir.

Deputatlığa namizəd yalnız bir seçki fairəsində irəli sürülə bilər. Namizədin qeydə alınması üçün azı 450 imza tələb olunur. Imzalar toplandıqdan sonra təşəbbüsçülər bu haqda protokol tərtib edir və imzalayırlar. Həmin imza vərəqələri DSK – ya təqdim olunur. Qeydə alınmış hər bir namizədə qeydiyyat vəsiqəsi verilir.

Ikinci halda seçki dairələri üzrə namizədlər siyasi partiya və ya partiya blokları tərəfindən irəli sürülür. Bunun üçün iclas çağırılır və iclasda kollegial qaydada səsvermə yolu ilə qərar qəbul olunur. Qərar protokolla rəsmiləşdirilir.

Prezidentliyə namizədlər də Seçki Məcəlləsinin 53 və 54 – cü maddələrinə müvafiq olaraq şəxsin özü tərəfindən, aktiv seçki hüququ olan seçicilərin təşəbbüs qrupları tərəfindən, siyasi partiyalar və ya partiya blokları tərəfindən irəli sürülür. Hər bir siyasi partiya bloku yalnız bir namizəd irəli sürə bilər. Onlar həm də öz partiyalarının üzvü olmayan şəxsi də namizəd kimi irəli sürə bilərlər. Bu məsələ ilə bağlı səsvermə keçirilir və qərar qəbul edilir. Qərar MSK – ya təqdim olunur. Bununla yanaşı bilavasitə seçicilər də namizəd irəli sürə bilər. Bu zaman ən azı 100 nəfərdən ibarət təşəbbüs qrupu yaradılır və MSK – ya yazılı formada vəsatətlə müraciət edilir. Qeydiyyatdan sonra imza toplanır. Seçki Məcəlləsinə uyğun kim tərəfindən irəli sürülməsindən asılı olmayaraq namizəd üçün azı 45 min imza toplanmalıdır. 60 – dan az olmayan seçki dairəsinin hər birindən azı 50 imza toplanmalıdır. Bir seçici yalnız bir prezidentliyə namizədin imza vərəqəsinə imza ata bilər. Əgər MSKnamizədi qeydə alırsa onun barəsində məlumat seçkilərə azı 55 gün qalmış KİV – də dərc olunur.

Təşviqat kompaniyasının əsas məqsədi ictimaiyyətə maksimum təsir vasitəsilə seçiciləri öz tərəfinə çəkməkdən ibarətdir. Hazırda dövri mətbuat, televiziya, radio, elektron informasiya vasitələri bu prosesdə başlıca rol oynayır. AR – da seçkiqabağı təşviqat səsvermə gününə 60 gün qalmış başlanır və səsvermənin başlanmasına 24 saat qalmış dayandırılır. Aşağıdakılara seçkiqabağı təşviqat aparmağa icazə verilmir:

  • xarici dövlətlərə və xarici hüquqi şəxslərə;

  • xarici vətəndaşlara;

  • vətəndaşlığı olmayan şəxslərə;

  • 18 yaşına çatmamış vətəndaşlara4

  • Beynəlxalq təşkilatlara və beynəlxalq ictimai hərəkatlara;

  • Dövlət hakimiyyəti orqanlarına və ya bələdiyyə orqanlarına;

  • Hərbi hissələrə, təşkilatlara, idarələrə;

  • Xeyriyyə təşkilatlarına və dini qurumlara;

  • Seçki komissiyalarına, onların həlledici səs hüquqlü üzvlərinə (Seçki Məcəlləsinin 74.4 – cü maddəsi).

Təşviqat aşağıdakı üsullarla aparıla bilər:

KİV ilə, kütləvi tədbirlərin keçirilməsi yolu ilə, çap olunmuş, audivizual və digər təşviqat materiallarının buraxılması və yayılması yolu ilə.

Səsvermə mərhələsində seçici öz iradəsini ifadə edir. Ən çox səs toplayan namizəd mandat əldə etmək hüququ qazanır. Səsvermə məntəqəsinə gələn seçici bülleten alır. Seçiciyə büllüten verilərkən seçicilər siyahısına onun şəxsiyyət vəsiqəsinin seriya və nömrəsi yazılır. Sonra seçici kabinəyə daxil olur və büllütüni doldurur.

Səslərin hesablanması və səsvermənin yekunlarının müəyyənləşdirilməsi seçki prosesinin ən mühüm məsələlrindən biridir. Verilmiş səslər əvvəlcə açıq şəkildə seçki məntəqələrində hesablanır. Hesablama səsvermə qurtaran andan başlanır. Əvvəlcə səslərin ümumi sayı, daha sonra etibarlı və etibarsız səslərin sayı müəyyən edilir. Məntəqədə seçki orqanlarının yekun sənədləri əsasında seçkilərin yekunu barədə qərar qəbul edilir. Səsvermənin yekunlarına dair protokol tərtib olunur. Məntəqə üzrə yekun sənədləri yuxarı seçki orqanına göndərilir. Seçkilərin nəticələri dairələrdə, müvafiq hallarda isə ərazi və ya mərkəzi seçki orqanında müəyyən edilir. Seçki dairəsi üzrə seçkilərin yekunlarını DSK müəyyən edir. O, Milli Məclisə seçkilər zamanı qeydə alınmış namizədlərin lehinə verilən səslərin sayı bərabər olduqda seçkiləri baş tutmamış hesab edir.

DSK aşağıdakı hallarda seçkiləri etibarsız sayır:

  • qanun pozuntularına yol verilən hallarda seçicilərin iradəsini müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda;

  • səsvermənin nəticələri etibarsız sayılmış seçki məntəqələrinin sayı həmin seçki dairəsində olan seçki məntəqələrinin ümumi sayının 2/5 – dən çox olduqda;

  • məhkəmənin qərarı əsasında.

MSK seçkilərin ümumi yekunlarını seçki günündən sonra ən geci 20 gün müddətində müəyyənləşdirir. Daha sonra 10gün müddətində AR – nın Konstitusiya Məhkəməsi yoxlayır və təsdiq edir. Seçkilərin yekunları haqqında məlumat seçki günündən sonrakı 45 gün müddətində rəsmi dərc olunmalıdır.

Yüklə 0,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə