107
hüdudlarında torpaq, yerin təki, daxili sular və ərazi suları, qitə şelfi, bitkilər və
heyvanlar aləmi, hava hövzəsi Azərbaycan Respublikasının müstəsna
mülkiyyətidir. Azərbaycan Respublikası torpağı öz vətəndaşlarının xüsusi
mülkiyyətinə verə bilər.
Azərbaycan Respublikası onun ərazisinə bitişik Xəzər dənizi iqtisadi
zonasının ehtiyatlarına beynəlxalq hüquqla təsdiq edilmiş hədlərdə sahiblik,
onlardan istifadə və onların barəsində sərəncam hüququna malikdir.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan bütün təsərrüfat sahələrinin
müəssisələri, energetika, nəqliyyat və rabitə şəbəkələri (sistemləri), dövlət
mənzil fondu, dövlət idarələrinin əmlakı, mədəni sərvətlər və tarix abidələri,
infrastruktur obyektləri, o cümlədən kurort-turist təyinatlı obyektlər, dövlətin
vəsaiti hesabına yaradılmış digər əsas fondlar, dövlət bankları, maliyyə və kredit
ehtiyatları, qiymətli kağızlar və suveren dövlət kimi Azərbaycan Respublikasının
qarşısında duran vəzifələri həyata keçirmək üçün lazım olan digər əmlak
Azərbaycan Respublikasının dövlət mülkiyyətinə aiddir.
Azərbaycan
Respublikasının
dövlət
maliyyə
ehtiyatları
hesabına
yaradılmış və başqa dövlətlərin ərazisində yerləşən müəssisələr və ya onların
hissələri də Azərbaycan Respublikasının dövlət mülkiyyətidir.
Xüsusi mülkiyyət hüququ. Respublikamızda mülkiyyət hüququnun
mühüm formalarından biri də xüsusi mülkiyyət hüququdur. Xüsusi mülkiyyət
hüququnun anlayışı «Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət haqqında»
Qanunda (23 aprel 2002-ci il tarixli, 311-IIQD nömrəli qanuna əsasən
qüvvədən düşmüşdür) verilmişdir. Həmin qanuna əsasən, xüsusi mülkiyyət
hüququ istehsal vasitələrinə, qeyri-istehsal təyinatlı predmetlərə və sərvətlərə,
pul vəsaitinə və qiymətli kağızlara, onlardan istifadə olunmasının nəticələrinə
sahiblik, onlardan istifadə və onların barəsində sərəncam sahəsində ayrı-ayrı
şəxslərin qanunla qorunan hüquqlarının məcmusudur.
Respublika qanunvericiliyinə müvafiq olaraq xüsusi mülkiyyət hüququ öz
növbəsində vətəndaşların və hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququna bölünür.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş «sosializm» adlandırılan bir
dövrdə cəmiyyətin əsas prinsipi «hər kəsə əməyinə görə» kimi müəyyən
olunmuş, əmək hüququ isə vətəndaşların əsas hüquqlarından olan sosial-
iqtisadi hüquq kimi qanunla möhkəmlənmişdi. «İnsanın insan tərəfindən
istismarı» qadağan olunmuş, istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin sosialist
forması şəriksiz olaraq hökmran idi. Şəxsi mülkiyyət adlanan vətəndaşların
mülkiyyətinin əsas mənbəyi ictimai istehsal vasitələrinə sərf olunan əmək idi.
Əməyə görə bölgü prinsipi üzrə vətəndaşlara məcmu ictimai məhsulun çatan
hissəsi əsasən, tələbatın ödənilməsinə yönəlmişdi. Bununla yanaşı, şəxsi
mülkiyyətin mənbələrindən biri də ictimai istehlak fondlarından ödənilən pensiya,
müavinət və stipendiyalar idi. Vətəndaşların tələbatının ödənilməsinə eyni
zamanda pulsuz tibbi xidmətləri, mənzil-kommunal, nəqliyyat xidmətləri və s. aid
etmək olardı.
Hazırda qüvvədə olan Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası reallığı əks
etdirərək nə əmək hüququnu, nə də əməyə görə bölgü prinsipini əsas götürmür.
Heç kəs zorla işlədilə bilməz. Eyni zamanda, hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti
əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri
seçmək hüququ vardır (Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 35-ci
maddəsi). Dövlət əqli mülkiyyət hüququnun, yəni müəlliflik hüququ, ixtiraçılıq
hüququnun və s. qorunmasına təminat verir.
Buna uyğun olaraq vətəndaşların mülkiyyət hüququnun təzahür formaları
kimi, onun əmələ gəlmə mənbələri də mühüm dəyişikliklərə uğramışdır. Hazırda
vətəndaşların mülkiyyət hüququnun əsasını onların muzdlu işçi kimi əməyi və
108
müstəqil iqtisadi fəaliyyəti təşkil edir.
İqtisadi fəaliyyətdə də öz növbəsində qanuna uyğun olaraq qeydiyyata
alınmaqla əmlakdan istifadə, məhsulun satışı, işlər görülməsi və xidmətlər
göstərilməsi yolu ilə müntəzəm gəlir əldə etmək məqsədilə müstəqil sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğulluq qeyd olunmalıdır. Sahibkarlıq fəaliyyəti muzdlu əməyi
tətbiqetmə və ya etməmə yolu ilə həyata keçirilir.
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq demək olar ki, vətəndaşların xüsusi
mülkiyyəti hazırda aşağıdakı formalarda özünü göstərir:
• istehsal
vasitələrinin
mülkiyyətçisinin
kımin
olmasından
asılı
olmayaraq ona təklif olunan muzdlu əmək - vətəndaşların mülkiyyətinin
mənbəyi kimi;
• gəlir əldə olunmasına xidmət etməyən şəxsi iqtisadi fəaliyyət -
vətəndaşların mülkiyyətinin mənbəyi kimi;
• şəxsi əməyə əsaslanan sahibkarlıq fəaliyyəti - vətəndaşların
mülkiyyətinin mənbəyi kimi;
• muzdlu əməkdən istifadə etməklə sahibkarlıq fəaliyyəti - vətəndaşların
mülkiyyətinin mənbəyi kimi.
Axırıncı - muzdlu əməkdən istifadə etməklə sahibkarlıq fəaliyyəti həm
hüquqi şəxs yaratmaqla, həm də yaratmamaqla ola bilər.
Xüsusi mülkiyyətin bir növündən başqa növünə keçmək üçün qanun heç
bir məhdudiyyət qoymur, əksinə, daha çox iqtisadi və sosial effekt verən sahəyə
əməyin və kapitalın cəlb edilməsi dövlət tərəfindən həvəsləndirilir.
Qeyd olunmalıdır ki, bir şəxsin xüsusi mülkiyyəti bir deyil, bir neçə
mənbədən yarana bilər. Məsələn, vətəndaş təqaüdçü kimi pensiya, muzdlu işçi
kimi əmək haqqı, səhmdar kimi divident ala bilər və s.
Vətəndaşların
xüsusi mülkiyyət hüququ maddi
nemətlərin fərdi
mənsubiyyətini təsbit edən hüquqi institutdur.
Xüsusi mülkiyyət hüququnun anlayışını mülkiyyətçinin əmlak və ondan
istifadə olunmasının nəticələri üzərində öz mülahizəsinə görə sahiblik, istifadə
və onlar barəsində sərəncam səlahiyyətləri təşkil edir. Onlardan hər biri
mülkiyyətçiyə üçüncü şəxslərlə hüquq münasibətlərində konkret imkanları təmin
edir.
Bazar iqtisadiyyatı dövründə xüsusi mülkiyyətin obyektləri dairəsinin
müəyyənləşməsinə münasibət qanunvericilik tərəfindən əhəmiyyətli dərəcədə
dəyişilmişdir. Əvvəllər qüvvədə olan qanunvericiliyə görə vətəndaşların
mülkiyyəti özünün istehlak təyinatı ilə, əsasən istehlak məhsullarına şamil
edilirdi. O ki, qaldı, istehsal vasitələrinə, onda, vətəndaş yalnız xırda istehsal
vasitələrinin sahibi ola bilərdi və bu zaman muzdlu əməkdən istifadə qadağan
olunurdu. İndi vəziyyət tamam dəyişmişdir. «Azərbaycan Respublikasında
mülkiyyət haqqında» qanundan başlayaraq digər normativ aktlara qədər xüsusi
mülkiyyətin inkişafını ləngidən bütün maneələr aradan qaldırılmışdır.
Lakin xüsusi mülkiyyət hüququnun anlayış tutumu nə qədər böyük olsa da
onun öz sərhədləri vardır. Bu, mülki-hüquqi tənzimetmənin yol verilən və
sərbəstlik prinsiplərindən irəli gəlir.
Birinci prinsip o deməkdir ki, vətəndaş mülkiyyət hüququnu həyata
keçirərkən qanunla qadağan olunmayan hər şeyə yol verilir.
Sərbəstlik prinsipi isə vətəndaşın mülkiyyət hüququnu həyata keçirməsi və
ya keçirməməsini öz mülahizəsinə görə həll etməsi, hüququn həyata keçirilməsi
məqsədini və vasitələrini özünün seçməsi deməkdir.
Subyektiv mülkiyyət hüququnun, onun həyata keçirilməsinin məqsəd və
vasitələrinin sərhədlərinin genişləndirilməsi, heç də hər şeyə yol verilməsi
demək deyildir.
Dostları ilə paylaş: |