140
İşəgötürən işçilərin əməyini düzgün təşkil etməli, əmək istehsalının artırılmasına şərait
yaratmalı, əmək və istehsal intizamını təşkil etməli, əmək qanunvericiliyinə və əmək
mühafizəsi qaydalarına riayət etməli, işçilərin ehtiyaclarına və müraciətlərinə diqqətlə
yanaşmalı, onların nəinki iş, hətta məişət şəraitlərinin yaxşılaşdırılmasına köməklik
göstərməlidirlər. Əmək funksiyasının yüksək peşəkarlıq səviyyəsində yerinə
yetirilməsində, müəssisədaxili intizam qaydalarına əməl edilməsində fərqlənmiş işçilər
işəgötürən tərəfindən:
- pul və ya qiymətli əşyalar
hədiyyə edilməklə;
- əlavə məzuniyyət verilməklə;
- əmək haqqına
fərdi əlavə edilməklə;
- daha yüksək məbləğdə fərdi sığorta edilməklə;
- sanatoriya-kurort müalicəsi, turist səfərləri yollayışının haqqı ödənilməklə;
- müəyyən edilmiş qaydada dövlət təltifinə təqdim olunmaq barədə vəsatət
qaldırmaqla və digər həvəsləndirmə vasitələri ilə mükafatlandırıla bilərlər.
Mükafatlandırılma tədbirlərindən fərqli olaraq, əmək intizamının pozulmasına
görə
müəssisə, idarə və təşkilatın müdiriyyəti aşağıdakı tənbeh tədbirləri görə bilər:
a) xəbərdarlıq;
b) töhmət vermək;
c) sonuncu xəbərdarlıq verilməklə şiddətli töhmət;
ç) işdən çıxarma.
Xəbərdarlıq intizam tənbehi sayılmır.
İntizam tənbehi yalnız işçi ilə əmək müqaviləsi bağlamaq
səlahiyyətinə malik olan
işəgötürən tərəfindən verilə bilər.
İntizam tənbehi verilməmişdən əvvəl işəgötürən, işçidən yazılı izahat tələb edir.
Bir intizam xətasına görə yalnız bir intizam tənbehi verilir. İntizam tənbehi işçiyə,
işdə olduğu iş günü ərzində verilə bilər. Məzuniyyətdə, ezamiyyətdə olan, əmək
qabiliyyətini müvəqqəti itirmiş işçiyə bu müddət ərzində intizam tənbehi verilə bilməz.
İntizam tənbehi əməlin aşkarlandığı vaxtdan bir ay müddətində verilə bilər.
İntizam tənbehi verilən gündən altı ay müddətində qüvvədə olur. Bu müddət
ərzində işçi yeni bir xata törətməzsə, o, intizam tənbehi almamış hesab olunur.
Əmək münasibətləri prosesində əmək müqaviləsi üzrə işəgötürən və işçi
öhdəliklərini yerinə yetirərkən, birinin digərinə vurduğu ziyana görə qarşılıqlı maddi
məsuliyyət daşıyırlar.
Maddi məsuliyyət, işçinin üzərinə o halda qoyula bilər ki:
a) ziyanın, həqiqətən,
vurulduğu aşkar edildikdə;
b) təqsirkarın əməli, yəni hərəkəti və ya hərəkətsizliyi qanuna zidd olduqda;
c) təqsirkarın qanuna zidd əməli ilə bu əməlin nəticəsi arasında səbəbli əlaqə
olduqda.
Əmək qanunvericiliyi maddi məsuliyyətin əsas 2 növünü, tam və qismən
ödənilməsini nəzərdə tutur.
Qismən maddi məsuliyyət növündə işçilər ziyanı əvvəlcədən müəyyən olunmuş
hədlərdə ödəyirlər. Bir qayda olaraq, belə müəyyən olunmuş hədd orta aylıq əmək
haqqı qismində nəzərdə tutulur.
Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin 199-cu maddəsində işçinin tam
maddi məsuliyyətinin 7 halı göstərilib.
a) saxlanmaq və başqa məqsədlər üçün işçiyə verilmiş əmlakın və digər
sərvətlərin salamatlığını təmin etməyə görə əmək müqaviləsi bağlanarkən, habelə
əmək münasibətləri prosesində əmək funksiyasının xarakteri ilə əlaqədar olaraq
işçinin öz üzərinə tam maddi məsuliyyət götürməsi haqqında işəgötürənlə yazılı
141
müqavilə bağlandıqda;
b) işçi əmlakı və digər sərvətləri birdəfəlik etibarnamə və ya digər birdəfəlik
hüquqmüəyyənedici sənədlər əsasında işəgötürənə, yaxud onun nümayəndəsinə
hesabat vermək şərtilə qəbul etdikdə.
c) inzibati xətalar haqqında, yaxud cinayət, habelə vergi qanunvericiliyi ilə cəza
verilməsi nəzərdə tutulmuş hərəkət və ya hərəkətsizliyində ictimai təhlükəli əməllərin
əlamətləri olduqda;
ç) əmlakını və ya digər maddi sərvətləri qəsdən korladıqda, məhv etdikdə;
d) alkoqol, toksik (zəhərli) psixotrop maddələrdən və ya narkotik vasitələrdən
sərxoş
vəziyyətdə ziyan vurduqda;
e) işəgötürənin kommersiya sirrini yaydıqda;
ə) işəgötürənin şəxsiyyətini ləkələyən, şərəf və ləyaqətini alçaldan, böhtan və
təhqirlərlə onun sahibkarlıq fəaliyyətinə ciddi xələl gətirən mənəvi ziyan vurduqda.
İşəgötürənə vurduğu ziyanın məbləği işçinin orta əmək haqqından çox deyildirsə,
onun tutulması işəgötürənin əmri ilə həyata keçirilir.
Əgər işçi ziyanı tam maddi məsuliyyət daşıdığı hallarda vurmuşdursa, onun
məbləği isə işçinin orta aylıq əmək haqqından çoxdursa və işçi onu könüllü olaraq
ödəməkdən imtina edirsə, onda işəgötürənin müraciəti əsasında həmin ziyan
məhkəmə qaydasında ödənilə bilər.
Bu halda məhkəmə təqsirlilik dərəcəsini, konkret şəraiti, işçinin maddi vəziyyətini
və iş üzrə əhəmiyyət kəsb edən digər halları nəzərə alaraq, müəyyən olunmuş ziyanın
məbləğini azalda və ya ziyanın məbləğinin azaldılması barədə tərəflərin barışıq
sazişini təsdiq edə bilər.
Konkret məqsədlə cinayətkarcasına vurulmuş ziyanın ödənilməsinin təmin
olunması müvafiq prosessual tədbirlərlə həyata keçirilir.
Qanunvericilik işəgötürənin işçiyə vurduğu ziyana görə də maddi məsuliyyətini
müəyyən etmişdir.
8. Əməyin mühafizəsi
Əməyin mühafizəsi işçinin həyatının və sağlamlığının müəssisənin istehsal
fəaliyyətinin nəticələrindən üstün tutulması, onların iqtisadi və sosial, texniki-təşkilati,
sanitar-gigiyenik, müalicə-profilaktik və digər tədbirləri özündə əks etdirən sistemidir.
Bütün müəssisələrdə sağlamlığın mühafizəsi və əmək şəraitinin təhlükəsizliyinin
təmin olunması müdiriyyətin üzərinə qoyulur. İşəgötürən tərəfindən sağlam və
təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılması öhdəlikləri müəssisələr haqqında (nizamnamə)
əsasnamələrdə, kollektiv müqavilələrdə, daxili əmək qaydalarında təsbit olunur.
Əməyin mühafizəsinin normativ-hüquqi tənzimlənməsi:
- ağır əmək şəraitli, insan orqanizmi üçün təhlükəli və
zərərli olan iş yerlərinin;
- işləri yerin altında görülən yeraltı istehsalatların, şaxtaların, tunellərin,
qurğuların və digər
iş yerlərinin;
- işçinin yüksək həssaslığı, zehni və fiziki gərginliyi tələb olunan avadanlıqların,
qurğuların və iş yerlərinin;
- qadınların, yaşı 18-dən az olan işçilərin əməyindən istifadə olunması qadağan
edilən iş yerlərinin;
- əmtəələrin istehsalı, işlərin görülməsi zamanı istifadəsi qadağan olunan
kimyəvi, radioaktiv və digər yüksək
təhlükə mənbəli maddələrin;
- işçinin peşə xəstəliyinə tutulmağı ehtimalı yüksək olan iş yerlərinin;
- işçilərin istehsalatda bədbəxt hadisələrdən icbari şəxsi sığorta edilməli olan
həyat üçün yüksək təhlükə mənbəli istehsal və qeyri-istehsal sahələrinin respublika
üzrə vahid, əhatəli siyahılarını və onların tətbiqi qaydalarını təsdiq edir.