165
qəsdən törədilən hərəkətlər zəruri müdafiə həddini aşmaq hesab edilir. Məsələn,
zəruri müdafiə həddini və ya cinayət törətmiş şəxsin tutulması üçün zəruri olan
tədbirləri aşmaqla adam öldürməyə görə şəxs, Cinayət Məcəlləsinin 123-cü
maddəsinə əsasən məsuliyyətə cəlb edilir. Lakin belə hallarda, qanun, müvafiq
cinayətlərin digər növlərinə nisbətən daha az ciddi cəza müəyyən etmişdir.
Cinayət qanunvericiliyində cinayət törətmiş şəxsin tutulması da əməlin
kriminallığını, yəni cinayət olmasını aradan qaldıran hal kimi göstərilir. Cinayət törətmiş
şəxsin tutulması dedikdə, belə şəxsin səlahiyyətli dövlət hakimiyyəti orqanlarına
gətirilməsi və ya yeni cinayətlər törətməsinin qarşısının alınması məqsədi ilə tutulması
başa düşülür. Belə şəxsin tutulduğu zaman ona zərər yetirilməsi, əgər həmin məqsəd
üçün bütün digər təsir imkanlarından istifadə lazımi nəticə verməmişsə və bunun üçün
zəruri olan tədbirlərin həddi aşılmamışdırsa, cinayət sayılır. Lakin bu zaman
təqsirkarın tutulması üçün tətbiq edilən üsul və vasitələr törədilmiş əməlin və
təqsirkarın ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə, habelə tutulmanın hallarına aşkar surətdə
uyğun gəlməli və zərurət olmadan şəxsə açıq-aşkar həddən artıq zərər
vurulmamalıdır. Cinayət törətmiş şəxsin tutulması ədalət mühakiməsi orqanları
qarşısında duran vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin etdiyinə görə ictimai faydalı
əməl hesab olunur. Cinayətkarın tutulması hüququna bütün vətəndaşlar malikdirlər.
Polis orqanlarında
işləyənlərin isə, bu əsas vəzifələrindən biridir.
Son zərurət - qanunla qorunan digər mənafelərə zərər vurmaq yolu ilə daha
mühüm zərərin qarşısının alınması üçün şəxsin düşdüyü vəziyyətdir. Cinayət
Məcəlləsinin 38-ci maddəsinə müvafiq olaraq, son zərurət vəziyyətində, yəni şəxsin
özünün və ya başqa şəxslərin həyatını, sağlamlığını və hüquqlarını, dövlətin və
cəmiyyətin mənafelərini bilavasitə qorxu altına alan təhlükəni aradan qaldırmaq üçün
qanunla qorunan obyektlərə zərər vurmaq yolu ilə törədilmiş hərəkət, əgər həmin
vəziyyətdə bu təhlükəni başqa vasitə ilə aradan qaldırmaq mümkün deyildirsə və bu
zaman son zərurət həddinin aşılmasına
yol verilməmişdirsə, cinayət sayılmır.
Yuxarıda qeyd olunan maddənin təhlili göstərir ki, son zərurət vəziyyətində
edilmiş bu və ya digər hərəkət hüquqa uyğun olmalı, yəni əməlin ictimai təhlükəliliyini
və qeyri-hüquqiliyini aradan qaldıran və özündə cinayətin əlamətlərini istisna edən
müəyyən şərtlərin məcmusunu əks etdirməlidir. Məsələn, müəssisələrin birində baş
verən yanğının söndürülməsi zamanı yıxılan tir yanğın söndürənin qolunu basmışdır.
Bu zaman tavanın uçularaq yanğının ərazisində olan bütün şəxslərin həyatı üçün
təhlükəni törətməsi ilə əlaqədar bölmə komandiri zərərçəkənin qolunun kəsilməsi
barədə əmr verir. Əmr yerinə yetirilir və digərlərinin həyatı xilas olur. Komandirin
hərəkəti isə, son zərurət vəziyyətində edilmiş hərəkət
kimi qiymətləndirilir və o,
cinayət
məsuliyyətindən azad olunur.
Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsi ilk dəfə olaraq
əməlin cinayət olmasını aradan qaldıran hallara əsaslı riski de aid etmişdir. Bu halın
Cinayət Məcəlləsinə daxil edilməsi onunla izah olunur ki, elmin və texnikanın surətlə
inkişaf etdiyi müasir şəraitdə əvvəllərdə olduğundan daha tez-tez insanın həyatına və
sağlamlığına, yaxud əsasən maddi zərər vurmaq riskinə getmək zərurəti yaranır.
Cinayət qanunu bu barədə elə olmalıdır ki, bir tərəfdən tərəqqi yolunda əngələ
çevrilməsin, digər tərəfdən isə eksperiment aparan şəxs cinayət məsuliyyətinin ümumi
əsasları çərçivəsində təqsirli olduqda onun şəxsi məsuliyyətini istisna etməsin.
Cinayət Məcəlləsinin əsaslı risk haqqındakı maddəsi məhz bu məqsədə xidmət edir.
Cinayət Məcəlləsinin 39-cu maddəsinə əsasən ictimai faydalı məqsədə nail
olmaq üçün əsaslı risk nəticəsində bu Məcəllə ilə qorunan obyektlərə zərər vurulması
cinayət sayılmır.
166
Göstərilən məqsədə risk ilə əlaqədar olmayan hərəkətlə (hərəkətsizliklə) nail
olmaq mümkün deyildirsə və risk edən şəxs Cinayət qanunu ilə qorunan obyektlərə
zərər dəyməsini aradan qaldırmaq üçün zəruri tədbirləri görmüşdürsə, risk əsaslı
hesab edilir.
Hüquq ədəbiyyatında əsaslı riskin bir çox növü fərqləndirilir. Bunların bəzilərini
qeyd edək:
- istehsal riski-hüquqla qorunan mənafeyi təhlükədə qoymaqla ictimai faydalı
məqsədə nail olmağa, yaxud da istehsalat fəaliyyətinin zərərli nəticələrinin
qarşısını
almağa səy edilir;
- təsərrüfat riski-hüquqla qorunan mənafeyi təhlükədə qoymaq yolu ilə iqtisadi
fayda əldə
etməyə səy edilir;
- kommersiya riski-qanunla qorunan mənafeləri təhlükədə qoymaqla bank,
birja, kapital qoyuluşu və başqa sahibkarlıq fəaliyyətində bazarın vəziyyətini
nəzərə almaqla
fayda götürməyə səy edilir;
- elmi-texniki risk - qanunla qorunan mənafeləri təhlükədə qoymaqla
tədqiqatlara, praktikaya yeni metodlar gətirilir (məsələn, bu və ya başqa
xəstəliyin müalicəsi üçün effekt verəcəyinə ümid edilən metodun tətbiqi).
Elmi ədəbiyyatda qeyd edilir ki, əsaslı risk peşəkar fəaliyyətin bütün sahələrində
mümkün olan peşə riski ilə bağlıdır.
Əsaslı riskin, yəni hüquqa uyğun riskin başlıca əlamətləri aşağıdakılardır:
1) hərəkətin (hərəkətsizliyin) ictimai-faydalı məqsədlərə nail olunmasına
istiqamətlənməsi;
2) ictimai faydalı məqsədə risklə əlaqədar olmayan hərəkətlə nail olmağın
mümkün olmaması;
3) risk edən şəxsin hüquqla qorunan mənafelərə yetirilə biləcək zərərin
qarşısını almaq üçün
kifayət edən tədbirlər görməsi;
4) qəsd edən şəxs bilə-bilə ekoloji qəza ilə, yaxud da ictimai fəlakətlə bağlı
olan bir çox insanın həyatını təhlükədə qoymamalıdır.
Azərbaycan Respublikasının yeni Cinayət qanunvericiliyində ilk dəfə olaraq elə
hallar müəyyən olunmuşdur ki, bunlar əmrin və ya sərəncamın yerinə yetirilməsi kimi
əməlin cinayət olmasını, yəni onun ictimai təhlükəliliyini və qeyri-hüquqiliyini aradan
qaldırır. Cinayət Məcəlləsinin 40-cı maddəsinə müvafiq olaraq, müəyyən edilmiş
qayda-da verilmiş və icrası şəxs üçün məcburi olan əmr və ya sərəncamı yerinə
yetirərkən həmin şəxs tərəfindən qanunla qorunan obyektlərə zərər vurulması cinayət
sayılmır. Belə zərərə görə qanunsuz əmr və ya sərəncam vermiş şəxs cinayət
məsuliyyəti daşıyır. Əgər şəxs əmrin və ya sərəncamın qanunsuz olduğunu bilərək
onu yerinə yetirirsə, onda qəsdən cinayət törətmiş şəxs kimi məsuliyyətə cəlb olunur.
Qanunsuz əmr və ya sərəncamın yerinə yetirilməməsi cinayət məsuliyyətinə səbəb
olmur.
6. Cinayətdə iştirakçılıq
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin əksər maddələrinin qanunverici
quruluşu elədir ki, cinayətin bir şəxs tərəfindən törədilməsini nəzərdə tutur. Lakin
cinayət iki və ya daha artıq şəxs tərəfindən də törədilə bilər. Axırıncı halda, müəyyən
əlamətlərin mövcudluğu zamanı cinayətdə iştirakçılıq yaranmış olur. İştirakçılıq
zamanı cinayətkarlar öz səylərini birləşdirərək, çox vaxt öz aralarında rolları
bölüşdürürlər. Bu, cinayətin törədilməsini asanlaşdırır, cinayətə daha böyük inamla və
daha az risklə getməyə imkan yaradır ki, bu da cinayəti daha təhlükəli edir. Cinayət