MÖVZU. İBTİDAİ CƏMİYYƏTİN İNCƏSƏNƏTİNDƏ CİNS-ROL
MÜNASİBƏTLƏRİ. QƏDİM ŞƏRQİN İNCƏSƏNƏTİNDƏ
QENDER
▪
İbtidai cəmiyyətdə cinslə bağlı vəzifə bölgüsü. İbtidai incəsənətin səciyyəvi cəhətləri.
▪
Azərbaycan ərazisində ibtidai cəmiyyətin incəsənətində qadın obrazlarının təsviri
▪
Qədim Babilistan, Finikiya, Misir, Hindistan ərazilərində incəsənətdə qender münasibətləri. Zərduşdiliyin
qadına münasibəti
İnsan cəmiyyəti öz sosial-mədəni inkişaf yolunda bir sıra, bir-birini əvəz edən tarixi dövrləri keçib;
belə dövrün hər birində özünəməxsus mədəniyyət tipi formalaşmışdı. Bu inkişaf nəticəsində ibtidai
cəmiyyətin daxilində yaranmış ümumbəşəri ideallar, maddi və mənəvi nemətlər, sənət nümunələri
daima yeniləşir, intellektual, etik və estetik baxımından təkmilləşir.
İnsan mədəniyyətinin formalaşması tarixi, meydana «Homo Sapiens» tipli insanın gəlməsi ilə
başlanır; orta və yuxarı paleolit dövrlərində antropogenezdən sosiogenezə keçid məhz bu hadisə ilə
səciyyələnir. O, uzaq tarixi dövrün mənəvi mədəniyyətin inkişaf səviyyəsini, şüur, dil, incəsənət,
mifologiya, din, poliqamiyadan ekzoqamiyaya və monoqamiyaya keçid, nigahın ictimai yolla
tənzimlənməsi müəyyən edirdi.
Tarixin səhifələrində ibtidai cəmiyyətdə qadınlar və kişilər arasında münasibətlər, cinsi həyatın
normalar və qaydalar haqqında məlumatı tapmaq olmur. Arxeoloji qazıntılar əsasında maddi
mədəniyyət, yazıdan qabaqkı dövrdə formalaşan maddi mədəniyyət və incəsənət haqqında müəyyən
nəticələr çıxarmaq olar, lakin bu məlumat cinslərarası münasibətləri heç cürə aydınlaşdıra bilməz.
Müəyyən dərəcədə bu problemin həllinə müqayisəli etnoqrafiya köməklik göstərə bilər (elmin bu sahəsi
müxtəlif xalqların məişəti və adət-ənənələrini öyrənir, istər müasir, istər keçmiş dövrlərdə) – Avstraliya,
Afrika, Asiya ölkələrində yaşayan bir sıra tayfalarda hələ də ibtidai cəmiyyətə xas olan maddi və mənəvi
mədəniyyətin elementlərini müşahidə etmək olar. Təxmini olsa da, bu mədəniyyət ibtidai xalqların həyat
tərzinə, qayda və adətlərə uyğun olduğuna görə, qədim dövrdə əxlaqi dəyərlər, cinslərin qarşılıqlı
münasibətləri, qadına münasibəti, incəsənətdə qender münasibətləri haqqında bizdə müəyyən bir
təsəvvür yarada bilər. Tarix, arxeologiya, etnoqrafiya, sənətşünaslıq, paleopsixologiya (qədim
psixologiya) və digər fənnlərin məlumatlarını təhlil edərək, tədqiqatçılar hissə-hissə uzaq keçmişinin
mənzərəsini təsvir etmiş, hərçənd alınmış bu lövhəni tam hesab etmək olmaz.
İnsanın formalaşması prosesi uzunmüddətli olaraq, ilk dövrlərdə sırf heyvani instinklərlə sosial
durumları mübarizəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Bu iki təzahür dialektikası insan tarixinin ilkin
mərhələsinin mahiyyətini təşkil edir. Görünür ki, insanda bioloji və sosial başlanğıcları nisbəti əvvəllər
birincinin xeyrinə olub. Bundan əlavə, insanda bioloji və sosial tərəfləri uzun dövr antaqonizm
(ziddiyyət) vəziyyətdə idilər. Qədim insanabənzər, heyvani qidaya üstünlük verir, onun yaşaması yalnız
güclü rəqabət şəraitində ölməmək məqsədi daşıyırdı, davranışı ilk növbədə instinklərlə müəyyən
olunurdu. Ola bilsin ki, ibtidai insanlarda bioloji instinktlər ilk dövrlərdə həyat fəaliyyəti üçün bir stimul
olub, lakin sonralar qədim icmalarda sosial münasibətlərin formalaşması üçün bu, müəyyən bir təhlükə
yaradıb. Yalnız kollektiv səylər nəticəsində yaşamaq uğrunda mübarizədə qalib gəlmək olardı. Digər
amil – nəslin sürətli artımı idi. Sürü halında yaşaması şəraitində cinsi instinktlərin ödənilməsi icma
daxilində, qohumluq əlaqələrin nəzərə alınmaması şəraitində keçirdi.
Bu halı tədqiqatçılar promiskuitet adlandırırdı; onun barəsində çoxlu diskusiyalar aparılır.
M.Morqan, E.Spenser, T.Lebbok, K.Blok və digər tədqiqatçılar müxtəlif dərəcədə promiskuiteti qəbul
etsələr də, bir faktla razılaşırlar ki, bu hal, icma üzvləri arasında qadın uğrunda qəddarcasına gedən
gərgin mübarizədən irəli gəlir. Bu fikrə qarşı bəzi tədqiqatçılar çıxış edərək (U.Rivers, U.Bromley), qeyd
edirlər ki, ibtidai insanların cinsi münasibətlərinin ilk forması – məhz nigah olmuşdur. Çox uzaq keçmişə
aid olan ibtidai dövrdə promiskuitetin olub-olmaması haqqında məlumatı əldə etmək çətin ki, mümkün
olacaq. Lakin incəsənətdə, mifologiyada bunun dolayı yolla təsdiqi haqqında materialları tapmaq olar.
Nigahın olmayan bir vaxtda yaranmış əfsanə və lətifələr dünyanın bütün xalqlarında var. Məs.:
«Mahabxarata» adlı hind eposunda deyilir ki, vaxt var idi ki, «qadınlar azad, tam müstəqil olaraq istədiyi
yeri gəzib». Çin ədəbi mənbələrində deyilir ki, insanlar lap əvvəllər öz həyat tərzində heç də
heyvanlardan fərqlənmirdilər, nəticədə uşaqlar atalarını yox, yalnız analarını tanıyındılar. Tarixçilər
Herodot, Strabon, Plutarx qədim tayfalarda cinsi münasibətlərin nizamsız olduğunu qeyd edirdilər.
Tədricən belə nizamsız cinsi münasibətlərinin yerini qrup nigahı tutdu (poliqamiya), sonradan isə
monoqam ailəsi formalaşmağa başladı. Məlumdur ki, ibtidai cəmiyyətin müəyyən mərhələsində
matriarxat (madərşahlıq) mövcud idi. Matriarxat – ibtidai cəmiyyətin xüsusi təşkili forması idi. İctimai
istehsalda, qəbilə icmasının sosial həyatının təşkilində qadın aparıcı rol oynayırdı. Qadının nüfuzu o
dərəcədə artmışdı ki, qan qohumluğu üzərində qurulan münasibətlərində qadın xətti, yəni madərşahlıq
meyli çox güclü idi. Madərşahlıq dövründə qadınlar, ərə gedəndən sonra öz evinə ərini gətirib
yaşayırdılar; poliandriya da (çoxkişililik) geniş yayılmışdı.
Qadının totem (rəmz) adı bütün qəbilə icması üçün əsasına çevrilirdi. Qadın ayrı bir yerdə,
müstəqil və təkbaşına qala bilərdi, kişilər üçün isə xüsusi yaşayış yerləri tikilirdi. Qadınların hökmranlığı
hədsiz idi, onlar icma üzvlərinin yaşayışına böyük təsir göstərirdilər. Tarixin bu dövrünü öyrənən
tədqiqatçılar qeyd edirdilər ki, madərşah dövründə dini sistemin özü belə təbiətin səcdəsi əsnasında
qurulurdu; burada təbiətin ayrı-ayrı qüvvələri və elementləri qadın cildində çıxış edir, ruhlar isə qadın
adları daşıyır (8). Özü də madərşahlıq ideologiyası və mifologiyasının elementləri, bir qədər dəyişikliklər
edilməsi şərtilə patriarxat (padərşahlıq) dövründə də, sinifli cəmiyyətdə də yaşayıb.
Estetik yaradıcılıq və qavrama subyekti olan insan psixobioloji təkamül prosesi zamanı, əmək
fəaliyyəti prosesi nəticəsində formalaşmışdır. İbtidai insanlar, daş alətlər və silahla yanaşı bir çox sənət
nümunələrində özünün qadına münasibətini bildirmişlər.
XIX əsrin axırlarında, Fransanın cənubunda yerləşən Brassempui, Lonceri-Bass və Menton
kahalarında mamontun sümüyü və maralın buynuzlarından düzəldilmiş qadın heykəlcikləri tapılmışdır.
«Brassempualı Venera» adlanan heykəl 8 sm hündürlüyündə olan sümük qırıntısı şəklində tapılıb. Digər
tapıntı da müəyyən maraq kəsb edir: xəncərin qulpunda böyük döşü, qarın və budları olan qadın bədəni
çəkilib. Həmin dövrə aid digər tapıntıları da qeyd etmək olar: məs.: Avstriyada yerləşən Vahay
torpağında, merqel çökmələrindən tapılan «Vilendorflu Venera»nı qeyd etmək olar. Çexiyanın Prşov
şəhərinin yaxınlığında Predmostye adlı qədim məskun yerlərində «Həndəsə ölçülərində Venera» tapılıb:
qadın bədəni mamontun xilləsi üzərində həndəsi fiqurlardan istifadə edilərək çəkilmişdir. Bədii üslubun
vahidliyi digər tapıntılarda da təsdiqlənir – neolit dövründə Şərqi Avropa, İtaliya, Misirdə (məs.:
Moraviyanın kəndi olan Dolni Vestonitsada (11, 5x4, 5 sm), Ukraynada Qaqarino kəndində (10x4 sm),
İtaliyada yerləşən Parabito kəndində (11x3 sm) tapılan Veneralar). Bu heykəlçiklər haqqında demək olar
ki, bunlar – incəsənətdəə qadının səcdəsinin ilkin forması, onun tarixi müqəddəratının özünəməxsus
estetik formada təsviri idi.
İbtidai cəmiyyətin incəsənətində Fransada, Kromanyon mağarasının yaxınlığında tapılmış
«Kromanyon Veneraları» tutur. Sümükdən hazırlanmış bu kiçik heykəllərdə qadın bədənindəki
hissələrinin nisbəti qəsdən təhrif olunub. Bu nə deməkdir? Bəlkə, ibtidai rəssam bacarıqsız olub? Xeyr.
Burada biz paleolit dövrünün insanına xas olan qadın vəzifələrini estetik baxımından qiymətləndirilməsi
halı ilə rastlaşırıq. Proporsiyaların təhrifi müəyyən istiqamət üzrə aparılıb: böyük qadın, iri budlar, çox
böyük döş. Bütün bunlar qadınların madərşahlıq dövründə əsas sayılan analıq vəzifəsini, ideal, həyati
vəzifəsini xarakterizə edir. Yüz min illər qabaq yaşayan adamlar üçün gözəlliyin belə tərzi qadının əsas
vəzifəsi olan analıq vəzifəsi ilə əlaqələndirilirdi. Bizə gəlib çatan ibtidai sənətin müxtəlif nümunələrinin
qender təhlili göstərir ki, belə heykəllər vasitəsilə qədim insanlar insan nəslinin yaradıcısına olan
hörmətini ifadə edirdilər.
Azərbaycan ərazisində olan ibtidai cəmiyyətlərində də madərşahlıq mövcud idi. Azərbaycan
haqqında belə bir təsəvvür yaranıb ki, buranın ərazisi başdan ayağacan özünəməxsus bir muzeydir. Belə
təsəvvürün əsası var. Elə bir region tapılmaz ki, burada Azərbaycan xalqının maddi və mənəvi
mədəniyyətinin ən qədim abidələri qorunub saxlanılmasın.
Bakının yaxınlığında, Qobustan ərazisində (burada yarısəhra torpaqlar və yarğanlar məskənidir;
XIX əsrin bəzi xəritələrində buraya qəbiristan da deyilirdi – yəni ölülər diyarı) indiyə qədər ən qədim
dövrə aid olan abidələr kompleksi mövcuddur. Nəhəng daş qayalar – Böyükdaş, Kiçikdaş, Cingirdağ
üzərində minlərlə qayaüstü lövhələr qədim insanların həyatı, məişəti və əməyi təsvir edilir. Bu
lövhələrdə rəngarəng sücetlər göstərilir: ov, əmək fəaliyyəti, yallı rəqsi zamanı oynayan insanlar, qadın
və kişi obrazları. Qobustanda cəmisi 6 min qayaüstü lövhələr və daş əsrdən qalma ibtidai insanın sakin
olduğu 10 yer aşkar edilib.
Azərbaycanın qədim tarixi və sənətinin qiymətli mənbəyi olan Qobustan, öz qayaüstü rəsmlərinin
zənginliyi vasitəsilə yeri və rolunu aşkar etməyə imkan yaradır. Qender mövzusu baxımından böyük
miqdarda tapılan qadın qrafik rəsmləri (fas, profil, oturaq və ayaqüstü vəziyyətlərdə) müəyyən maraq
doğurur. Bəzi qadınlarda çiynindən çəpinə ox və kaman asılıb. Demək olar ki, bütün rəsmlərdə
qadınların böyük döşü, nazik beli, enli budları və qalın ayaqları var. Bu rəsmlər erkən paleolit (e.ə. VIII
minillik) dövrünə aiddir; o zaman qəbilə başçısı ana olub. Azərbaycanda madərhaşlığın təsdiqini biz,
arxeoloqlar tərəfindən Qobustanda, Qarğalar təpəsində və digər ərazilərdə mezolit, neolit və eneolit
məskun yerlərində tapılan çoxsaylı qadın heykəlçiklərində görürük. Bu tapıntılar Yaxın Şərq ölkələrində
aşkar edilmiş «paleolit Veneraları» ilə birbaşa paralel təşkli edir.
Kur-Araz mədəniyyətinin təhlili, Azərbaycan ərazisində qədim tayfaların mədəni-tarixi inkişaf
yolunu, heyvan qüvvəsinə əsaslanan əkinçiliyin, suvarma sisteminin, metal emaledilmə, dulusçu
sənətinin, toxuculuq və digər sahələrin inkişafı, əlavə məhsulun əldə edilməsi, ictimai təbəqələşmənin
əmələ gəlməsi, cəmiyyətin fəaliyyət sahələrində kişinin rolunun artması kimi proseslərini öyrənməyə
imkan verir. Sonuncu halın (yəni kişi statusunun möhkəmləndirilməsi) təsdiqini biz, kişi heykəlciklərinin
yaranmasında görürük. Bu yolla patriarxal münasibətlər, patriarxat meydana gəldi.
Qobustan kompleksində tapılan qadın rəsmlərinin sırasında bir necəsi daha təsirli və mənalıdır. Bu
rəsmlər – «Ana-zağa» mağarasının qabağındakı qadın təsviri, bir də ki, «Yeddi gözəl» mağarasında olan
qadın şəkilləridir. Qeyd edilən kompozisiyalar Böyükdaş dağının artırmasında həkk olunub. 29 №-li
daşın üzərində, mağaranın girəcəyində, sol tərəfində 77 şəkil oyulub. Onlardan 24 çılpaq qadın şəkilidir.
Ümumiyyətlə, qadın rəsmlərinin çox olması mağaranın adına da səbəb olub: «Ana zağı». Bir çox
fiqurların əlində kaman olması qadınların silahdan istifadə etmək, ovda iştirak etmək bacarığından xəbər
verir (11).
«Ana-zağa» mağarasının qərbində yerləşən nəhəng daşın üzərində 9 rəsm tapılmışdır, onlardan 8-i
qadın təsviridir. Dörd qadın təsviri öküzün önündə yerləşir (onun konturları ilə kəsişir). Qadınlar ayaq
üstə, qabaqdan görünüşü şəklində (anfas) təsvir edilir, şəkillərin ölçüsü 62-90 sm qədərdir. Bir çox
fiqurların belində üfüqi xəttlər şəklində bəzəmələr var, ola bilsin ki, bu, bədənlərində döyülmüş şəkildir.
Beli nazik, budları böyük həcmli, dizlərə yaxın daralır, hər iki ayağın baldırları bir-birinə sıxılıb, ayaq
pəncələri göstərilmir. Bütün qədim lövhələrdə olduğu kimi, Qobustandakı qadın fiqurlarında da əllərin
şəkli yoxdur. Ümumi şəkildə yeddi lövhənin bütün fiqurlarında bəzən əşyalar var. Bu məskən yeri
«Yeddi gözəl» adlandırılıb.
Qeyd etmək lazımdır ki, «Qobustan mövzusu» öz parlaq bədii ifadəsini müasir Azərbaycan
bəstəkarı F.Qarayevin «Qobustan kölgələri» adlı baletində tapmışdır. Burada o, özünəməxsus, oricinal
şəkildə ibtidai insanların həyatını təsvir edib, insan nəslinin o uzaq tarixi dövründə qadınlar və kişilərin
qarşılıqlı münasibətlərini göstərib.
Qayaüstü lövhələr çoxlu miqdarda həm də Şıxqaya və Şonqardağ ərazilərində, Abşeron
yarımadasında Mərdəkan, Şüvələn, Zirə qəsəbələrində, Qala qəsəbəsinin yaxınlığında, Xəzər dənizi
sahilində (Dübendi qəsəbəsi), Pirallahi adası ilə Abşeron yarımadasını birləşdirən torpaq bəndinin
başlanğıcında tapılıb. Burada tapılan qayaüstü şəkilllər daş əsr dövrünə aiddir.
Qarğalartəpəsi məskən yerində Qobustan fiqurlarına bənzər hildən düzəldilmiş oturan qadının
incə fiquru tapılmışdır. Belə fiqurlar və təsvirlər qadın-ana şəklində bərin-bərəkətin simvoludur.
Şübhəsiz, belə firurlar ayrı-ayrı ailələrin səcdəetmə rəmzi olub. Bu tapıntılar göstərir ki, oturan «Ana-
ilahə»sinin, ana-torpağının ikonaya bənzər formasının yaranmasında yerli köklər var idi, onlar sabit və
davamlı olaraq, həmin yerin sənət nümunəsi olduğu hesab edilə bilər.
Qadınların, gec paleolit dövründə sümükdən və daşların yumşaq növlərindən hazırlanmış
heykəllər ictimai strukturun qəbilə ilə bağlı olduğunu göstərir. Tapıntıların sayı, onların böyük səliqə ilə
hazırlanması və bəzənilməsi (o cümlədən buraya bədəni bildirən qırıntılar, ayrıca düzəldilmiş başları,
ayrı-ayrı detallar) bunu təsdiqləyir. Əsasən burada çılpaq qadınlar göstərilir, ana-qadının analıq rəmzi
olan cinsi orqanları daha qabarıq şəkildə təsvir edilir.
Alimlər dəfələrlə bu qadın fiqurlarının mənalarını yozmağa çalışıblar. Tədqiqatçıların bəziləri
bunları ana-qadın, ilk ana, madərşahlıq dövrünün ideologiya və dünyagörüşünü təcəssüm edən bir obraz
olduğunu qeyd edir. Digərləri isə bu fiqurları ev ocağının sahibəsi, ev xanımı olan qadının təcəssümü
adlandırırlar. Hər halda başa düşmək olar ki, o dövrün cəmiyyətində qadın başlanğıcının rolu çox böyük
olub, bu da həmin dövrdə yaşayan insanların təsəvvürlərində öz ifadəsini tapıb. Belə heykəlciklər o faktı
təsdiqləyir ki, qadın-ana obrazı ictimai şüurun diqqət-mərkəzində olub; bu obrazın ideya məzmununu o
dövrün ictimai həyatının mühüm hadisəsi olan madərşahlıqla bağlı olmuşdur.
Abşeronda, Türkan kəndinin yaxınlığında bir sıra təpələrdə kobud şəkildə düzəldilmiş daş
heykəllər (bürünc dövrünün əvvəli) tapılmışdır. Xüsusi olaraq, qəbirdə tapılmış, yerli əhəng daşından
hazırlarmış və öz quruluşuna görə Abşeronda əvvəlki tapıntılardan fərqlənən heykəl diqqəti cəlb edir. Bu
heykəldə başı, sinəsində çarpazlaşmış qollar və bel qayışı bilinir. Onun dini, səcdəetmə ilə bağlılığını
təxmini olsa da, müəyyən etmək olar.
Əhəng daşından hazırlanmış, mezolit dövrünə aid olan iki heykəlcik Böyükdaş dağın döşündə,
Qobustanda, «Kəniz» adlı oturaq yerinin qabağında da tapılmışdır.
E.ə. I minillik və I əsrinə aid səhəng basdırmalarına aid qadın fiqurları böyük maraq doğurur.
Onların Qobustanın qayaüstü şəkilləri ilə bəzi oxşarlığı var. Bu heykəlciklər qırmızı hildən hazırlanıb,
yaxşı bişirilib, bəzilərində muncuq və qolbağı da bilinir. Tədqiqatçılar hesab edir ki, Azərbaycanın
müxtəlif regionlarında, istər qrafik üslubda, istərsə də heykəl şəklində tapılan bəzi qadın təsvirləri eyni
bir rəmzi – məhsuldarlıq, bərəkət ilahəsi Anahiti bildirir; o dövrdə onun səcdəsi Yaxın Şərq, Orta Asiya,
Cənubi Qafqaz və İranda geniş yayılmışdır.
Azərbaycanın bir sıra rayonlarında başı və əli-ayağı olmayan kişi və qadın heykəlcikləri
tapılmışdır. İsmayıllı rayonu Molla-İsaklı kəndinin yaxınlığında qadın heykəlcikləri tapılmşıdır, onların
birində əlləri və döşü yox idi. Uzun, yuxarıya doğru daralan boğazı, başında da uzun, çiyinlərinə
tökülmüş saçları var idi. Boynunda beş cərgə muncuq yapılmışdır. Şirvanda, Ağsu rayonunun dağlıq
hissəsində, Nuran kəndində hildən düzəldilmiş qadın heykəlciyi tapılmışdır. Başında saçları qıvrım,
sinəsi açıq idi, boynunda iri medalyonla bəzədilmiş muncuq, ayaqların üstündə örtük var idi (e.ə. I
minilliyin II yarısı).
Bu heykəlciklər haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Bəziləri burada estetik və erotik motivlərin
işarəsini görür, bəziləri onları dinlə əlaqələndirərək, hesab edirlər ki, bu heykəlciklər – kahin-qadınları,
müxtəlif ibadətlərin ifaçılarını bildirir. Bir çox alimlər onları birinci ana hesab edirlər, çünki tapıntılar
məhz ev ocağının yaxınlığınla olmuşdur. Həqiqətə yaxın o fikirdir ki, bu heykəlciklər od sahibəsini
bildirir, yəni burada biz qadın səcdəsinin ilk, ən qədim formasının təsdiqini görürük.
Qadının səcdə olunması, beləliklə, odla da bağlı olub. Məhz qadın evin ocağını qoruyub, onun
sönməsinə imkan verməyib, öz qəbilə yoldaşlarına burada xörək bişirib, odun ətrafında cadu xarakterli
mahnılar və ovsunlarla rəqs edib. Qadınlar həm də ovda iştirak edib, dəriləri aşlayıb, onlardan paltar
tikib, əti hisə veriblər. Bitki qidasının toplanılması işi də qadın vəzifəsi olub. Bütün bu faktlar qadının
haqqında müəyyən təsəvvür, onun ətrafında səcdə və hörmət ab-havasını yaradırdı, qadının analıq
vəzifəsi, uşaqların tərbiyə etməsi funksiyası bu hörmət və ehtiramı daha da artırırdı. Uşaqların tərbiyə
olunmasında qadının aparıcı rolu onun, insanları əhatə edən aləmin dərk olunması prosesində yaradılan
ənənə və rituallar, əfsanələr və miflərin qoruyucusu olmaq vəzifəsindən irəli gələrək, bir qədər də
güclənirdi.
İbtidai cəmiyyətin incəsənəti, həmin dövrün inanclar, adət-ənənələr, ibadət və səcdə mərasimləri
haqqında rəngarəng materiallar verir. Qadın başlanğıcı incəsənətdə, dində, ümumiyyətlə, ibtidai
cəmiyyətin ideologiyasında üstünlük təşkil etsə də, kişi başlanğıcının da əhəmiyyəti çox böyük idi. Kişi
və qadınlar arasında o dövrdə sosial bərabərlik hökm sürüb; onlar rəqabət və qeyribərabərlikdən çox, ruh
birliyindən irəli gələrək əməkdaşlıq edirdilər. Bu insanların psixoloji inkişaf səviyyəsi kifayət qədər
yüksək, mənəvi münasibətlər zəngin olub. Demək olar ki, qadınlar, nə də ki, kişilər üstünlük təşkil
etməyib, kişi və qadın başlanğıcı ahəngdar şəkildə yan-yana olub, sosiogenez və ictimai münasibətlərin
formalaşması prosesi dövründə onlar bir-birini qarşılıqlı şəkildə tamamlayıblar. Cinslər arasında əlaqə
bölgüsü, vəzifə və işlərin paylanılması mövcud idi, hökmranlıq yox idi. Uzun əsrlər boyu insan nəsli
qender baxımından diskriminasiya (hüquqların pozulması) nədir – bilmirdi; qadın-kişi münasibətlərinin
alqoritmi bir cinsin digər cins tərəfindən əsarət altına alınmasını, özünə tabe etdirilməsini istisna edirdi.
Qadınlar və kişilər arasında bərabərçilik, bərabərhüquqlu münasibətlər adi bir normaya çevrilmişdi.
Dünya mədəniyyəti və incəsənəti tarixində, ən qədim sivilizasiyalar möhtəşəm yer turur, çünki
məhz onların formalaşması və inkişafı, yazının yaranması prosesi zamanı, insan nəslinin maddi və
mənəvi mədəniyyətin sonrakı inkişafı üçün əsası təşkil edən həyat fəaliyyətinin nümunələri və etalonları
formalaşmışdır. İlk sivilizasiyalar dövrü dünya mədəniyyəti tarixində vacib bir mərhələ olmuşdur –
ibtidai cəmiyyəti quldarlıq quruluşu əvəz etmişdir. Həmin dövrdə qədim dünyanın bir sıra
sivilizasiyaları – Misir, Çin, Babilistan, Hind, İran və s. öz yetkin və çiçəkli mərhələsini yaşayırdılar.
İncəsənət əsərlərində və fəlsəfi-dini traktatlarda etik və sosia-ictimai normaları əks etdirmək
tələbatı qədim dövrlərdə yaranmışdır. Xalq müdrikliyi nümunələri şifahi xalq yaradıcılığı, o cümlədən
«Qilqameş haqqında epos»da, «Maharabharat»da, Qədim Tövrat kitablarında, zərduştilərin
«Avesta»sında və s. öz əksini tapmışdı. Assiriya, Şumer, Babilistan, Kiçik Asiya və Mesopotimiyanın
digər dövlətlərinin mədəniyyət və incəsənətində kişi və qadınların qarşılıqlı münasibətləri, cinslərlə bağlı
əxlaqi normalar haqqında yazılar məlumdur. Bizə gəlib çatmış mixi yazılar, incəsənət və ədəbiyyatının
müxtəlif əsərlərində ailə həyatına dair konkret göstərişlər və məsləhətlər, cinslərin cinsi davranışına aid
tövsiyələr, qadına münasibət haqqında maraqlı məlumatlar var. Məlumdur ki, o uzaq zamanlarda,
patriarxata xas olan müxtəlif məhdudiyyətlərinə, dini qadağalara baxmayaraq, qadınlar çox vaxt
cəmiyyətdə özünü təsdiq etməyə bacarırdılar. Bir çox qadınlar iqtisadi cəhətdən müstəqil olublar, onların
öz mülkiyyəti var idi. Orta təbəqələrə mənsub qadınlar kişilərlə bərabər işləyirdilər.
Erkən quldarlıq dövlətlərindən biri olan Misirdə incəsənət yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. E.ə.
IV minillikdə, sülalələrdən əvvəlki dövrdə burada artıq tikinti işi, tətbiqi sənətlər, heykəltəraşlıq,
memarlıq, portret heykəlləri, relyeflər və boyamalar, bədii sənətlər, söz sənətinin müxtəlif növləri inkişaf
etmişdi. Qədim Misirin təsviri sənət abidələrinin, müxtəlif ədəbi əsərlərin dilçilik baxımından tədqiqatı
göstərir ki, Misir rəssamların yaradıcılığında cinslərin qarşılıqlı münasibətləri, qadın və kişi obrazları
mühüm yer tutur.
Dörd min il əvvəl misirlilər, məhəbbət və gözəllik ilahəsi Xatora sitayiş edirdilər. Ona, həm də
ulduzların hakimi, gözəl deyib, onun şərəfinə himnlər qoşurdular. Xatorun çoxsaylı heykəl təsvirləri
yaradılmışdı. Qeyd edilən dövrdə Misirdə həm də yüksək və incə məhəbbət lirikası formalaşmışdı;
burada qadına olan məhəbbət, mənəvi hisslər təsvir olunurdu; demək olar ki, bu hisslər, «əbədi» olaraq,
heç də indikilərdən fərlənmirdi (12). «Satnı-Hemuas haqqında söz» əsərində (2300 il əvvəl yazılıb) də
məhəbbət tarixçəsindən söhbət gedir. Firon qızı Axura, öz sevgilisini o dərəcədə istəyir ki, hətta ölüm
qarşısında belə ondan üzünü döndərmək və başqasına ərə getmək istəmir.
Misir incəsənətinin digər sahələrində də məhəbbət problemi tədqiqat obyekti olmuşdur. 3500 il
əvvəl misirlilər məşhur heykəl portretini yaratdılar – Nefertitinin portreti; o, ruh yüksəkliyi, yüksək
estetik zövqünü nümayiş etdirir. O dövrdə Nefertiti qadın gözəlliyinin idealı sayılırdı. Ehnaton
fironunun Nefertitiyə məhəbbəti, tarixə məlum olan ilk yüksək və ali məhəbbət nümunələrindən biri
olub. Heykəllərdə və qəbir daşlarında, digər yazılarda firon Nefertityə öz sevgisini ifadə və nümayiş
etdirib. Bu məhəbbət haqqındakı rəvayətlər dildən-dilə gəzib bizim günlərdə də yaşayır.
Misir sivilizasiyasında qadın statusu çox yüksək idi. Misir kişiləri qadınların geyimləri və
bəzəklərindən bir çox şeyləri özünə götürüblər. Qədim Misirin freskalarında (divar naxışları) qadını
kişiyə bərabər təsvir edirlər. Hətta əfsanəvi qadın fironu məlumdur – Hatşensut, o kişi paltarları geyirmiş
və rəsmi tədbirlərdə üzünə saqqal taxırdı.
Misirdə bütpərəstlik qədim tarixi olan İzida və Osiris ibadətlərində öz təşəkkülünü tapıb.
Memfisdə Osirisin rəmzi Anis adında öküz, İzidanınki isə torpağın məhsuldarlığının rəmzi olan inək
olub. Misirlilər, xüsusi olaraq İzida ilahəsinə səcdə edirdilər; ölkənin hər yerində onun heykəl şəklində
təsvirləri mövcud idi. Tarixçi Herodot yazırdı ki, İzidanın şərəfinə keçirilən bayramlarında 700 minə
qədər ziyarətçilər yığılırdı.
Qender problematikasının tədqiqi baxımından b. e. I əsrdə Ban Qu tərəfindən tərtib edilmiş «Böyük
pələng zalında əhatəli disskusiyalar»adlı ədəbi traktat müəyyən maraq kəsb edir. Ban Qu məhşur Çin
alimi-ədəbiyyatşünasıdır; bu traktat e.ə. III əsr-b.e. III əsri d. vründə imperatorlu Çinin ideologiyası
haqqında olan məlumatların ensiklopedik toplusudur. Məlumatlar xüsusi bölmələrə bölünüb, hər biri
Xan ideologiyasının vacib sahəsinə həsr olunub. IX fəsil (ütz-yu-an) ailə-nigah, kişi və qadının qarşılıqlı
münasibətlərinə həsr olunub. Yazı birinci növbədə imperatora həsr olunsa da (burada əsasən imperator
həyatı təsvir olunur) müəllif konfutsiçiliyin ümumi prinsipləri üzərində durur, bu prinsiplər tədricən
ümumçin prinsipləri kimi bərqərar olur. Buna görə də bu fəsildə nigah, toy mərasimləri və qadına
münaibət haqqındakı məlumatların təsvirləri, XV əsrin əvvəllərinə qədər istər imperator, istərsə də sadə
çinli insan üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli olub. Bu fəsildə izah edilən qaydalar bütövlükdə çin
poliqamiyası üçün səciyyəvidir. Qeyd edilən mətndə göstərilir ki, yalnız imperatorun arvadı ola bilər;
burada təsvir olunan qaydalar ümumiyyətlə, Çin poliqamiyası üçün xasdır. Traktat klassik ədəbi çin
dilində (ven yan; bəzən buna qədim çin dili deyirlər) yazılıb, çoxlu şerlərdən haşiyələr var.
Çində, XX əsrin 70-ci illərində, e.ə. II əsrə aid qəbirdə tapılmış müəllifi məlum olmayan «İn və
yanın əlaqələndirilməsi» adlı ədəbi etik traktatı məlumdur.
Traktat şerlə yazılıb və kişi və qadın arasındakı seksual münasibətlərinə həsr olunub. Çinlilər
baxımından seksologiya kallistenikanın (ömrünü uzatmaq və sağlamlığı qorumaq haqqında elm) bir
bölməsidir. Bu yazıda həm də cinslərin ictimai münasibətlərindən məlumatlar verilir; qadın mövqeyi –
asılı; kişi mövqeyi isə – hakimdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, «in» və «yan»ın qarşılıqlı münasibətləri kişi və qadın başlanğıclarının
uyğunlaşması şəklində öz ifadəsini Çinin həm ədəbi və etik-əxlaqi əsərlərində, həm də musiqi sənətində
tapmışdır. Qədim Çin musiqi estetikası musiqinin özünəməxsus fəlsəfi duyumunda əsaslanır. Bir
tərəfdən, belə fəlsəfi ehkamlar Çin cəmiyyətində dini ənənələrinin rolunu artırır, digər tərəfdən isə –
çinlilərin təfəkkür tərzini xarakterizə edir (2). Konfutsinin düşüncə dühası – musiqi haqqında traktat
«Lüyşiqundzü» («Yaz və payız salnaməsi») adlanır. «Dayue» («Böyük musiqi») fəslində qeyd olunur ki,
musiqi efirdə (havada), kinnatda yaranıb. Öz başlanğıcını musiqi Vahiddə götürür, bu da öz növbəsində
iki hissəyə – səmaya və yerə bölünür. Göylərdə, Vahidin hərəkətindən irəli gələn harmoniya hökm sürür,
o, yeri də hərəkətə gətirir. Hərəkət musiqini yaradır. Böyük Vahidin iki elementi – səma və yer – «in» və
«yan»ı təşkil edir (zülmət və işıq, kişilik və qadınlıq, mənfi və müsbət). Kişi və qadın başlanğıcları olan
«in» və «yan»ın dəyşilməsi və çevrilməsi prosesi zamanı yeni formalar yaranır və uyğunlaşır. Buna
təbiətin və səmanın sabitliyi deyirlər. Sonra traktatda deyilir ki, səma sahəsinin dövr etməsi bütün
məxluqları, kişilik və qadınlıq arasında daxili əlaqələri yaradır, yəni əvvəl daima, əbədi qayıdış və əbədi
ayrılma yaranır – emsə və ucalma prosesi. Bu səma ruhunun davranış zamanı böyük razılaşma meydana
gəlir; o, bütün cisimlərin forma və hərəkətini, əşyaları və onların ifadə olunmalarını, ilin fəsillərinin
dəyişilməsini müəyyən edir. Bütün bunlar insan zəkasında, qəlbində, ruhunda öz dərin ifadəsini tapır.
Beləliklə, traktatda deyilənə görə, «in» və «yan»ın, kişilik və qadınlığın fasiləsiz əlaqəsi və qarşılıqlı təsiri
var; onların bir-biri ilə mübarizəsi və vəhdəti bütün kainatı, insan həyatının bütün sahələrini, o cümlədən
incəsənəti əhatə edir.
Qədim Çinin ictimai və mədəni həyatı, qadının cəmiyyətdə rolunu qiymətləndirərkən, qadının
«ayaqlarının sarıqlanması» əməliyyatın üzərində də dayanmaq lazımdır. Bu adətin başlanğıcı lap qədim
dövrdədir; o zaman Çində, qeyd edilən adətdə də öz əksini tapan qadınların fiziki, mənəvi və intellektual
cəhətdən alçalması başlandı. Əsrlər boyu bu adət düzgün və zəruri kimi qiymətləndirilirdi; o, qadının,
sosial və psixoloji mənada, kişi ilə nisbətdə, daha alçaq vəziyyətdə olduğunu özündə əks etdirir, çünki
«ayaqları sarıqlanmış» qadınlar yalnız seksual obyekt və uşaqların anası olduğu hesab olunurdu.
Belə bir fikir var ki, «ayaqların sarıqlanması» adəti, Çin sənətinə aid olaraq, imperatorluq dövründə
rəqqasə qızlar sırasında yayılmış adət olub. Belə bir əfsanə var: «Li Yu imperatorun sevimli, «Gözəl qız»
adında məşüqəsi var idi. Zərif gözəlliyi ilə seçilən bu qız həm də çox qabiliyyətli rəqqasə idi. İmperator
onun üçün mirvari ilə bəzədilmiş qızıldan şanagüllə gülü düzəltdirdi. Rəqqasəyə tapşırmışdılar ki,
ayaqlarının barmaqlarını elə bağlasın ki, pəncəsi ayparaya bənzəsin. Qızıl gülün mərkəzində rəqs edən
«Gözəl qız» üfüqdən yeni doğan kiçik buluda bənzəyirdi. Bu real hadisənin nəticəsində sarıqlanmış
ayaqlara «Qızıl şanagüllə» adını verməyə başladılar; aydındır ki, ayaqlar elə sarınmalıdır ki, qızlar rəqs
edə bilsinlər.
Sarıqlı ayaqlar şikəst olur, qadın gəzəndə ya axsayar, ya da qulluqçuların köməyi ilə yeriyirdilər.
Nigah bağlamaqdan qabaq, oğlanın valideynləri əvvəl gəlinin ayağının ölçüsünü, sonra isə xarici
görünüşü ilə maraqlanırdılar. Başlıca göstərici – qadın pəncəsi idi. «Ayağı sarıqlı» qadının təfəkkürü,
intellekti ayağı kimi gödək idi. Qızlar yalnız «qadın» vəzifələrini öyrənirdilər: xörəyi bişirmək, ev
təsərrüfatında işləmək, əl işləri və s. Təxminən min il ərzində hökm sürən bu adət 1911-ci ildə dövlət
tərəfindən qadağan edildi.
Hind ədəbiyyatında kişi və qadın arasında sevgi münasibətləri ən geniş yayılmış mövzularından
biridir. Bu ədəbiyyatın ən qədim nümunələrində, məs.: «Riqvedalar» mətnlərində «kama» (məhəbbət)
tərənnüm edilir (e.ə. II minillik). Tədricən sevgi haqqında elmi traktatlar da meydana gəlir. Onlardan
bizə gəlib çatan insan nəsli tarixində ən qədim və ən məşhur kitab «Kama-sutra»dır. Son tədqiqatlara
görə, bu kitab III əsrin ikinci yarısında hind yazıçısı Mallanaga Vatsayana tərəfindən yazılmışdır.
Öz əsərində müəllif, həyatın üç məqsədinə nail olmaq zərurətindən bəhs edərək, insana həzz verə
biləcək 64 sənəti qeyd edir, şəhər əhlinin, qadın və kişilərin həyatını təsvir edir. Sonra kişilərin (dovşan,
ökuz, at) və qadınların (ceyran, at, fil) fiziki quruluşu növlərinin təsnifatını verir, adaxlını seçmək
məsələsini müzakirə edir, qadına pərəstişkarlıq etmək, nişanlamaq yollarını düşünür.
Kitabda ailə qurulandan sonra qadın həyat təsvir olunur, öz əri və hərəmin digər qadınları ilə
münasibətlərin tərzi müzakirə olunur. Özgə arvad və ərlərini başdan çıxarmaq yolları müzakirə edilir,
başqasının hərəminə xəlvət yolun tapılması haqqında məsləhətlər verilir. Axırda geteraların (sərbəst
qadınlar) xasiyyətləri təsvir olunur, bir də hər kəs, öz cazibədarlığını artırmaq üçün nə etməli yolları
göstərilir, tibbi məsələhətlər verilir.
Qədim Hindistanda «kama»nın (sevgi sənətinin) öyrənilməsi dövlətli şəhərlilər tərəfindən dünyəvi
təhsil və zadəganlar mədəniyyətinin zəruri tərəfləri kimi qəbul edilirdi. Bu əsər – Qədim Hindistan
cəmiyyətinin tibbi, etnoqrafik və sosioloji tərəfləri haqqında qiymətli məlumatlar mənbəyidir. Onun təsiri
atında klassik ədəbiyyatın bir sıra inciləri yaradılmışdır: «Kadambari» (Bonna), «20 şahzadənin hekayəti»
(Dandin) «Hekayətlər dəryası» (Somadevi), hind dramaturq Kalidasın əsərləri və s.
«Kama-sutra» Hindistanda sevgi mövzusu ədəbiyyatın zəngin ənənəsinə əsas qoydu. Məs.: XII
əsrdə Kokkoki tərəfindən hindu dilində nəfis şerlə yaradılmış «Ratira-Hasya» («Məhəbbətin sirri»)
əsərini göstərmək olar. Kokkoki insan xüsusiyyətlərinin yeni psixofizioloji təsnifatını təklif etdi: məs.
qadınları o, cazibədarlığa və xasiyyətlərinə görə dörd qrupa böldü: padnini (şanagüllə), çitrini
(sənətkarlar), şankini (balıqqulağı) və xastini (fillər). Misal olaraq, müəllif Hindistan Afroditası (şanagüllə
qadını) aşağıdakı şəkildə təsvir edir: onun üzü aya bənzəyir, bədəni ləyaqətlə ətə-qana dolub, xardal gülü
tək yumşaqdır; dərisi zərif, həssas və gözəldir; gözləri gənc ceyran gözü tək, parlaq və heyrətamizdir, səsi
yer ququ quşundakı kimi bəm və məlahətlidir.
Qadının hər bir növünün öz üstünlükləri var, «fillər» adına qaldıqda isə, Hindistanda bu adı
rişxəndlə çəkmirlər; fil burada – ağıllı, gözəl və incədir.
Vatsyayananın əsəri dəfələrlə şərh edilirdi. Onun ən qədim şərhi – Yaşadxarinin yazdığı
«Cayamanqala»dır (X-XIII əsrlər arasında). Müəllif, öz sevgilisi ilə ayrııq əzabı çəkirdi; bunu o, hər fəslin
axırında dönə-dönə qeyd edirdi. «Kama-Sutra»nın hər bir nəşrində onun şərhləri verilir. Onlar sanskrit
dilində yazılıb; müəllif çox böyük səliqə ilə ən çətin yerləri izah edir, bəzən, Vatsyayananın təsvir etdiyi
reallıqları da şərh edir.
Qədim Hind mədəniyyətində qadın və kişilərin münasibətləri haqqında məhəbbət lirikası
nümunələri yaradılıb. Buraya xalq mahnıları məcmusu «Pançatra»nı aid etmək olar. Beş kitabdan ibarət
olan bu topluda hind qadınlarının obrazları təsvir edilir; onlar ağıllı, diribaş və gözəldirlər. V əsrdə
yaşayıb yaratmış hind dramaturqu Kalidasın «Şakuntala» adlı məşhur poemasını da qeyd etmək
lazımdır. Zahid (tərkdünya) bir qadına çar vurulur. Bu yüksək duyğusuna görə o, hər şeydən – həm taxt-
tacından, həm özünün ictimai vəziyyətindən keçməyə hazır idi. İki min beş yüz yaşı olan məşhur
«Ramayana» əsərində Rama və Sitanın sevgisi özünəməxsus və idealdır.
Maraqlıdır ki, məhəbbət o zaman meydana gəlir ki, qadın kişinin əsarəti altına düşür. Belə çıxır ki,
məhəbbət tarixdə qadın «qul» olduğunu əvəzləyir: qadını özünə tabe edən kişi, özü onun əsirliyinə
düşdü. Şübhəsiz, belə düşünmək – birtərəfli yanaşmaq deməkdir. Məhəbbətin yaranması, digər mənəvi
hisslərin olduğu kimi, bir yox, bir neçə səbəblə bağlı olub və insan şəxsiyyətinin formalaşması prosesinin
yalnız bir məhələsi olmuşdur Məhəbbətin yaranması üçün digər səbəblər də olub, birinci növbədə
insanın mənəviyyatı, cinslər arasında münasibətlər zənginləşib, yeni ideallar formalaşıb, etik və estetik
inkişafında yeni zirvələr fəth olunub.
Qədim Şərqdə kişilərin zövqünü mahnılar, rəqslər və musiqi ilə peşəkar sənətçi-qadınlar
oxşayırdılar. Misirdə onlara almeya (ərəb sözü alimah-alim sözündən) deyirdilər. Məşhur hind
bayaderaları (rəqqasələr) bu sənətə lap gənc ikən yiyələnirdilər. Onlar məbədlərdə yaşayır, brəhmənlərə
qulluq edir, ibadətlərin icrasında iştirak edir, musiqi alətlərində çalıb oxuyur və rəqs edirdilər. Onlar həm
də toylarda iştirak edir, cavanları alqışlayır, şerlər və mahnıları qoşurdular. Bayaderlərin rəqsləri və
musiqiləri – məhəbbətin əsil pantomiması idi.
Hindistanda musiqi sənəti əzəldən ilahi vergisi, sevgi sənəti sayılırdı. İfaçılıq sənətiində ağıl və
ruhun ən ali arzuları ifadə olunur, insan səsi isə qadın və kişilərin daxili aləminin ən yüksək
keyfiyyətlərini ifadə edir. Səs və mahnının ifası dünyanın bədii şəkildə qavranılmasının ən ali formasıdır.
Səs və nəğmədən insan həzz alır, mahnı onun ruhunda ilahi vəhyi əmələ gətirir. Səs ən qədim dövrlərdə
musiqi dini mərasimlərdə istifadə edilirdi; şerlə yazılmış müqəddəs mətnlər uzadıla-uzadıla oxunurdu;
sevgi haqqında şerlər və nəğmələr çox populyar idi. Teatr tamaşalarında musiqi və rəqslərdən mütləq
istifadə edilirdi. Saray əsilzadələrini, çarın özünü peşəkar musiqiçilər əyləndirirdi (9). Qədim Hind
tədqiqatçıların fikrinə görə, musiqi – həqiqətin dərkinin birbaşa yoludur. Musiqini qavramaq üçün xüsusi
hala düşmək lazımdır, bu zaman insan öz daxilində öz əslini, həqiqətini tapır. Bu yolla insan dünyanı
musiqi obrazları vasitəsilə qavrayır. Göstərici haldır ki, Hindistanda musiqi sənətinin ilahəsi – qadındır.
Qədim yazılarından birində («Markandeya-purana») deyilir ki, əfsanəvi yeraltı səltənətinin naqların
(ilanların) çarı musiqi ilahəsi Sarsvatidən xahiş edir ki, musiqi sənətini özünə öyrətsin, bütün svaralardan
ona xəbər versin (svaralar-musiqinin əsaslarıdır). Sarasvati çara musiqi sənətini öyrədir və çar, onun
inanılmaz gözəlliyinə, qabiliyyətinə heyran olaraq, ona vurulur və özünə alır.
Kişi və qadın başlanğıcları qarşılıqlı münasibətləri baxımından qədim hind sənətində öz əksini
tapmış qədim hind dini təlimi-tantrizm, müəyyən maraq kəsb edir. Qədim dövrün bir çox təlimlər və
dinlərdə kişi başlanğıcı fəal, enerjili, dəyanətlidirsə, qadın başlanğıcı – passiv, yumşaq, mülayimdir.
Tantrizmdə fəal tərəf – qadın, passiv tərəf isə – kişi başlanğıcıdır. Kişi başlanğıcı seçilməz mütləqdir, onu
yalnız qadından gələn enerji oyadıb canlandıra bilər. Tantrizmdə seksə böyük yer ayrılır, şərti olaraq bu
proses dünyanın yaranması, onun mənşəyini xarakterizə edir. Buraya yoqa, meditasiya (fikri bir yerə
cəmləndirib düşünmək) və qurban vermə mərasimi daxildir.
Sevgidə fərd sanki dünyanın yaranma mənbəyinə qayıdır, onun enerji potensialına yaxınlaşır.
Qadın və kişinin bir-birinə qovuşması – Allahın müəyyən təsvirinə yaxınlaşmaq imkanını verən kosmik
prosesinin inikasıdır. Kişi özünü yalnız qadın vasitəsilə realizə edə bilər. Tantrizmdə başlıca yer zaman
ilahəsi – Kaliyə ayrılır; Kali bütün mövcud dünyanı yaradaraq, özünü ilahi enerjisinin daşıyıcısı olan hər
bir qadında ifadə edir. Kalinin heykəlləri və rəsmlərinə Hindistanda addımbaşı rast gəlmək olar, hind
sənətində də onun böyük rolu var. Lakin dünyanın yaradılmasının mənfi tərəfləri də var – Kali ilahəsi
kişini və dünyanı zaman baxımından yaradarkən həm də onlardan uzaqlaşır. Buna görə də Kali, eyni
zamanda həm də dağıdıcı qüvvə, məhvedən xəstəlikləri yayan ilahə sayılı. Buna baxmayaraq, hindlilər
tərəfindən Kali çox sevilir.
Tantrizm – kişi və qadın başlanğıclarının qarşılıqlı munasibətlərinə əsaslanan cuşa gəlmə,
emanasiya (ilahi qüvvəsinin yaradıcı enerjisinin şüalanması) proseslərinin səcdə edilməsidir. Bu təlimdə
kosmosun özü də insan bədənindən aldığı enerji ilə qidalanan kosmik qayda-qanunu, enerji axınıdır.(14)
Tantrizmdə deyilir ki, kosmik ağıl və insanın ağlı, eynilə kosmik cisimi və insan bədəni eyniyyəti təşkil
edir. insan meditasiya, yoqa ilə məşğul olmalıdır ki, öz bədəninin imkanlarını genişləndirərək, kosmik
cisimin nümunəsi səviyyəsinə özünü ucaltmalıdır. İnsan kosmik məhəbbətlə rastlaşmalı, bu məhəbbət
eyni zamanda həm bütöv, həm parçalanmış, həm sosial, həm də fərdidir. Beləlilkə, qadın və kişilər
arasındakı münasibətlərin əfsanəvi təsvirlərdən biri olan tantrizmdə məhəbbət – dərin və incə intim
münasibət və təəssüratlanma kimi verilmir. Belə məhəbbət, şəxsiyyətin öz «Mən»in aşkarlanması ilə
yanaşı, insanın inkişafının müəyyən tarixi mərhələsində yaranır.
Şumer-Babilistan mədəniyyətində xüsusi olaraq İştar-İnin ilahəsinə sitayiş olunurdu. İştar-İnin
sevgi və hərc-mərcliyin, ehtiras və müharibənin himayədarı idi. Düşmənçilik və dostluq, ədavət və sülh
kimi ziddiyyətli qütblər burada birləşir. Ola bilsin ki, bu ilahənin səcdəsi o zaman yaranıb ki, məhəbbət
xüsusi bir həyati qüvvə olaraq, ayrıca bir meyl, hiss kimi qavranılmırdı. İştar ilahəsinin obrazı «Qilqameş
dastanı»nda yaradılmışdı (e.ə. XXII-XXIII əsrlər, akkad dilində). Lakin İştar öz sevgisində möhkəm deyil,
o böyük asanlıqla öz Tammüz adlı ərindən ayrılır, onu cəhənnəmə vasil edir, eynilə sevdiyi çobanı
canavara, onun məhəbbətindən imtina edən bağbanı isə hörümçəyə döndərir.
O zamanlar ki, uşağın dünayaya gəlişi müqəddəs bir hal sayılırdı, şumerlər müəyyən dərəcələ dərk
edirdilər ki, həmin hadisədən nəinki ailənin firavanlığı və artımı, həm də müəyyən bir şəkildə – dövlətin
də firavanlığı asılıdır; məhz buna görə icmanı Allah qarşısında təmsil edən hakim – qəbilə başçısı nəinki
öz dövləti, şücaəti ilə, həm də kişi qüvvəsi ilə də qürrələnirdi. Qədim məbədlərdə o zamanlar məhəbbət
kahinələri yaşayırdı; onlara sitayiş, səcdə edirdilər; onların məhəbbətini ilahilişdirib müəyyən gizli qüvvə
kimi qiymətləndirirdilər. Qilqameş elə bir kahinəni tapır ki, o Enkidü adlı vəhşi insana əxlaqı, ədəb-
ərkanı öyrətsin, məhəbbətin qüvvəsi ilə insan cəmiyyətinin mədəniyyətinə alışdırsın. Enkidu, qabaqlar
meşədə, vəhşi heyvanların əhatəsində yaşasa da, Şamhat adında kahinəyə vurularaq, tamam başqa bir
adama çevrilir. Rəvayətdə onun məhəbəti, onu insaniləşdirmiş qadına olan münasibəti təsvir edilir.
Qilqameş dastanında deyilir ki, «o daha ağıllı, dərrakəli və dərin olub».
Bizə gəlib çatmış qədim əlyazmalarda, müasir arxeoloji qazıntıları zamanı əldə edilən tapıntılarda
Babilistan qadınları haqqında müəyyən qədər geniş məlumat verilir. Babilistan sülaləsinin məşhur
nümayəndəsi Hamurappi (e.ə. 2067-2025-ci illər) 282 bənddən ibarət olan məlum qanunlar məcəlləsini
yaratmışdır.
Həmin qanunların mətni akkad dilində mixi yazısı ilə qranit lövhəsinin üzərində həkk olunub; bu
lövhədə həm də Şamaş çarın və Allahın təsviri də verilib. Gözəl sənət nümunəsi olan bu lövhə hal-
hazırda Luvrda saxlanılır. «Qanunların» paraqraflarından birində (59), «Qadın güzgüsü» adı ilə məlum
olan bölmədə toy mərasimləri, cehizin ödənilməsi, boşanma, xəyanət etməsi halları haqqında məlumatlar
verilir. O uzaq keçmişlərdə ərə getmək məcbur idi. Kişi ailənin Allahı, uşaqlar və arvadın sahibkarı idi.
Dövlətli babilistanlı adamın bir əsas arvadı və bir neçə məşuqəsi var idi. Baş arvadın nüfuzu (uşaqların
anası və evin xanımının) digərlərindən qat-qat yüksək idi. Boşanma məsələsini yalnız kişi qaldıra bilərdi.
Ailə xəyanəti qəddarcasına basılırdı – hər iki məşuq öldurulurdu. Erkən sülalələr dövrünə aid Urada
aparılan arxeoloji qazıntılar (e.ə. 3-cü minillik) zamanı, qəbirdə, monarxla bərabər basdırılmış ailə üzvləri
də tapılmışdır. Arvadlar öldürülüb, ev, zinət əşyaları və musiqi alətləri ilə bərabər basdırılırdı. Eyni
zamanda ailədən kənar şəraitində qadınların müəyyən azadlıqları var idi. Bir çox sənədlərdə onların
mədəniyyətdə oynadığı polu, ictimai, dini həyatda iştirakı haqqında məlumatlar verilir. Belə bir məlumat
da verilir ki, qadınlar sənət nümunələrini yaradır, şer yazır, musiqi ifaçılıqla məşqul olurdular. Qanun,
mülkiyyət hüququnu qadınlara da verirdi, lakin bunu əri və yaxud atasının razılığı ilə edirdi. Qadınlar
sırasında çoxlu falabaxan və kahinələr var idi; onlar qanunların tərtibində iştirak edirdilər. Qadınlar
bərbərxanalar, toxuculuq sexləri, qəlyanaltıxanaları işlədir, kənd təsərrüfatı işlərində iştirak edirdilər.
Qadınlar mirzə və mamalıq peşələrinə yiyələnir, kimya və əczaçılıq kimi sahələrdə ixtisaslaşırdılar.
Qədim əfsanələrdə qədim Minoy sivilizasiyanın yarandığı Krit adasında qadınların aparıcı
mövqeləri birmənalı qeyd edilir. Plutarxın təsdiq etdiyi kimi, buranın sakinləri öz ölkəsinə ata yurdu yox,
ana torpaq deyirdilər. Məbəd mərasimlərinə rəhbərlik edən kahin-qadınlar olub dini rituallara əməl edən
kişilər isə qadın paltarlarını geyməli idilər. Hesab edilir ki, İsida ilahəsinin kahinləri tək, onlar da
axtalanmış idilər. Əlamətdar haldır ki, Kritdə qadın bütləri kişi bütlərindən daha çoxdur. Arxeoloqların
tapdığı Minoy mədəniyyətinin divar naxışlarında (freskalarda) çoxsaylı qadın təsvirləri var, bu da o
dövrdə qadınların hökmran, aparıcı vəziyyətini bir daha təsdiqləyir.
Bütün yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək, göstərmək lazımdır ki, yazılı mənbələr, qədim
dövrün sənət nümunələri qadının istər cəmiyyətdə, istərsə də ailədə əsarətdə olan qulun olmaması
faktını tədiqləyir. Qadın ilahələrin qüvvələrinə və qüdrətlərinə canfəşanlıqla səcdə edilməsi, sənət
əsərlərində çoxsaylı qadın təsvirləri qadına olan münasibətini özündə əks etdirir, ona olan hörmət və
ehtiramını bildirir. Bununla belə qadın, madərşahlıq dövründə özündə olan hüquqlarını artıq itirmişdir.
İndi o, birinci növbədə ana, uşaqların tərbiyəçisi, evin ocağının qoruyucusu idi. Qadınlar mənəvi
həyatda, ictimai münasibətlərin bir çox formalarında, demək olar ki, iştirak etmirdilər; təbii ki, kişilərlə
bərabərhüquqlu da deyildirlər.
Azərbaycanda qadınların ictimai həyatda rolunu, cinslərin qarşılıqlı münasibətlərini, Qədim
Azərbaycan və İran ərazilərində e.ə. VII-VI əsrlərdə yaranmış zərdüştilik dini təlimin əsasında
qiymətləndirmək olar. Bu dinin banisi Zərdüşt peyğəmbər (qədim yunanlarda – Zoroastr; iran-Zərdüşt)
olub. Tarixçilər arasında hələ də onun həqiqi bir insan, ya da ki, əfsanə, uydurma olduğu barədə
mübahisələr aparılır. Bəziləri onun mövcud olmasına inanmır, bəziləri isə əksinə, onun tərcümeyi-
halından faktları qeyd edirlər: o, Spitama qəbiləsindən olan Puruşasnanın üçüncü oğlu olub, üç dəfə
evlənib. Zərdüştün üçüncü arvadı onun yaxın qohumu Fradşaostranın Xvovi adında qızı olub. İki
əvvəlki arvaddan onun üç oğlu və üç qızı olub. Zərdüştün təliminə görkəmli yunan filosofları olan
Platon, Aristotel və s. yüksək qiymət veriblər. Bu, o deməkdir ki, burada real tarixi şəxsiyyət mövcuddur.
Zərdüşt – «Avesta» kitabının ən qədim hissəsinin müəllifidir.
Qadınlara olan məhəbbət, hörmət və ehtiram haqqında, «Avesta»nın bəzi bölmələrində müəyyən
məlumat var; burada «sevimli qadınlara» qayğı ilə yanaşmaq çağırışı səslənir. Zərdüştilikdə Daena, Aşi,
Arşat ilahələrinə sitayiş olunurdu. Öz təlimində Zərdüşt insanları qadın və kişilərə ayırmır. Hər iki tərəf,
öz əməlləri və düşüncələrini, var qüvvəsilə ölümdən sonra cənnətə düşmək arzusuna həsr etməlidirlər.
Cənnətə layiq ruhu cavan bir qız (daena-inam deməkdir) müşayiət edir, o, möminin ruhuna cənnət
yolunda köməklik göstərir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yunan mifologiyasının Nika və Demetra
ilahələrə zərdüştlikdə Anş və Spenta – Armanti uyğun gəlirdi.
Pəhləvi yazılarına görə, zərdüştilik əfsanələrində qeyd edilir ki, Zərdüşt uzun illər həqiqət
axtarışında olub. O çalışırdı ki, ali Allahın əxlaqi qanunu – ahur – həm güclülər, həm də zəiflərə, həm
kişilər, həm də qadınlara bərabər şəkildə yanaşsın, ümumi qayda-qanun və əmin-amanlıq zəfər çalsın və
hamı, qadınlar da, kişilər də – sakit və dinc ömür sürə bilsinlər.
Zərdüştlilərdə hvaetvodat adəti var idi – ən yaxın qohumlar arasında nigaha icazə verilirdi (məs.:
ata və qız, bacı və qardaş, ana və oğul arasında). Dindarların və kahinlərin ailələri arasında da sıx
əlaqələr var idi; burada da kəbin kəsilmək imkanı var idi.
Yenhe-hatim sözü ilə başlanan ibadətdə Qatanın şerinin işlənməsi verilir: «Kimin sitayişini Ahura
Mazda həqiqət baxımından mənim üçün ən yaxşısı saydı? Olanlara və olub gedənlər mən adbaad ibadət
edib onlara əhsən deyəcəyəm». Bu şer sonradan ibadətdə belə səsləndi: «Ahura Mazdanın həqiqət
baxımından ən yaxşı kişi və qadınlar saydıqlara – biz ibadət edirik» – görünür ki, onlar bu yolla,
cinsindən asılı olmayaraq, həm qadın, həm də kişi cinsindən olan ilahi qüvvələrə ibadət etmək fikrində
olublar. Zərdüştün özü, Ahura-Mazdaya müraciət edərkən, deyir: «Müqəddəs Armantini, müqəddəsi,
mən özümə seçirəm. Qoy o mənimki olsun».
Müqəddəslik dərəcəsinə görə ikinci yerdə olan ibadət – Aşəm-Vohudur. Zərdüştilikdə ibadət
mərasimlərinin çoxu qeyd edilən ibadətlə bitir. Bu, çox qısa kəlamdır, ibadət edənin fikrinin «Aşa»
həqiqətində cəm etməkdir, Aşa-qadın ilahəsidir, o, xüsusi sitayiş mənbəyi olub. «Aşa-xeyirxahlıqdır, o, –
ən yaxısıdır. O bizim üçün arzu olunandır. Aşa-Vahşita da Aşaya mənsubdur».
Sonrakı dövrlərdə zərdüştilikdə Allahlar məğbərəsinə aid bir sıra yeniliklər tətbiq edildi. Onlardan
biri – yad ilahəsidir, ola bilsin ki, bu məşhur assur Babilistan ilahəsi, Zəhra ulduzunun sahibəsi İştar olub;
bu ilahə eyni zamanda həm də sevgi və müharibə ilahəsi kimi də tanınıb. Herodotun fikrincə, farslar
artıq çoxdan idi ki, bu «səma ilahəsinə» pərəstiş edirdilər; yunan müəllifləri sonradan ona «Afrodita-
Anaitida», ya da sadəcə «Anaitida» deməyə başladılar. Qeyd edilən faktlar belə bir qənaətə gəlməyə
imkan verir ki, İştar, qərbi iranlılar tərəfindən Anahitiş («ləkəsiz», «pak») adı ilə tanındı (bu adını onlar
Zəhra ulduzuna vermişdilər), sonradan «Harakvati-Aredvi-Sura» ilahəsini təyin edən bir söz kimi
istifadə edilməyə başlanır. Bu vaxtdan etibarilə ibadət zamanı «Aredvi-Sura-Anahita» adı ilə çağırılmağa
başlandı. «Harahvati» adı isə tədricən unuduldu. Bu sözü Anaitida (çayların ilahəsi olaraq, o, həm də
bərəkətin rəmzi idi) adı ilə eyniləşdirdilər. Belə assimilyasiya (uyğunlaşma) iki qüdrətli mədəniyyət
nümunələrinin vahid ilahiyə – Aredvi-Sura-Anahita ilahəsinə birləşməsinə imkan yaratdı. Onun adına
bir çox məbəd və heykəllər qurulmuşdu.
Bütün Yaxın Şərq ərazisində allahlar və ilahələrə ehtiram rəmzi olan heykəllər qurulurdu. E.ə. III
əsrdə yaşamış Babilistan kahini Berose xəbər verirdi ki, Artakserks birinci fars olub ki, onun əlifba ilə
Afrodita-Anaitida ilahəsinə imperiyanın ən əhəmiyyətli şəhərlərində heykəllər qurulmalı idi ki, xalq
onlara sitayiş etsin. Görünür ki, zərdüştilər bu heykəlləri Aredvi-Sura-Anahitanın təsviri sayıb onlara
sitayiş etməsi haqqında göstəriş almışdılar. Bu ilahəyə həsr olunmuş Avesta himnində onun bütlərindən
ilhamlanmış şairin yazdığı sətirlər var. Burada ilahə, cəng arabasında, külək, buludlar və yağış
timsalında atları qoşub sürətlə hərəkət edən coşğun çay təsvir olunur. Himnin axırında o, möhtəşəm
hərəkətsiz, əynində zəngin, daş-qaş içində mantiya (uzun qolsuz üst paltar), ayaqlarında qızıl çəkmələr,
qulaqlarında qızıl sırğa, başında tac, boynunda boyunbağı olan bir fiqur kimi təsvir olunur.
Təbii ki, belə formada bəzədilmiş heykəlləri yalnız binalarda quraşdırıblar; şübhəsiz, onların
təsvirlərinə ibadətin yaranması, məbədlərin də tikilməsinə səbəb oldu. Sonuncu onilliklər ərzində
aparılan qazıntılar göstərir ki, Persepol terrasın şimalında binalar toplusu var və onlara «Fratadara»
məbədi deyirlər. Bu binalar II Artarkserks dövrünə aiddir; görünür ki, bu tikililər Anahitin şərəfinə çar
tərəfindən ucaldılmışdır (5).
Əhmənnilər dövrünün sonuna yaxın məbəd odların iki cürəsi var idi. Zərdüştilikdə onlar «qələbə
atəşi» deyilirdi; onlar, şərə qarşı əbədi gedən mübarizədə müvəffəqiyyətin rəmzi idilər. Sonrakı
dövrlərdə onlara Atəhşi-Varahram və Atəş-Bəhram deyirdilər. Bu atəşlərin zabitəliliyini müəyyən
rəmzlərlə təsdiqləyirdilər: məbədlərdə divardan qılınc və gürzlər asılılırdı. Bu adət ilk əvvəl İştara səcdə
edilməsindən, sonralar isə Anahidin müharibə ilahəsi kimi tanınmasından (onların da məbədləri silahla
bəzədilirdi) irəli gəlmişdir.
Zərdüştilərdə qadınlara yazıb-oxumağı öyrətmirdilər, lakin dövlətli, əsilli-nəsilli xanımlar nəinki
şairlərin yazılarını, həmçinin nəsihət xarakterli əsərləri, o cümlədən «Avesta»nı, evin kahinləri tərəfindən
ucadan oxunan zaman dinləyirdilər.
Sasani çapiça və məşuqələr sırasında çoxlu əcnəbi qadınlar – yəhudi, xristian, türk mənşəli
bütpərəstlər olub. Onlar hamılıqla yerli adət-ənənələri və dini ritualları qəbul etməli idilər. Bu qadınlar
müəyyən müddət təmizlənmə (saflaşma) ritualı keçməli idilər. Zərdüştiliyə görə, istənilən səbəbdən olan
qanaxma, natəmiz, günahkar sayılırdı. Bu zaman xəstələri ayrıca saxlayır, onları müqəddəs oda baxmağa
belə qoymurdular. Təmizlənmə ritualı birinci mərhələdə inək sidiyi, sonra qum, yalnız sonra isə – su ilə
aparılırdı (su da müqəddəs sayılırdı, onu çirkləndirmək olmazdı).
Qeyd edilən uzaq tarixi dövrdə qadınların rolu və vəziyyətini təhlil edərkən, qeyd etməliyik ki,
onlar nə alçaldılırdılar, nə də ki, hüquqlarından məhrum edilirdi. Peyğəmbərin Qatalarda təriflənən
qadınlara münasibəti, şübhəsiz, ailədə və cəmiyyətdə qadınların vəziyyəti və rolunda öz əksini tapırdı.
Gərək unutmayaq ki, o dövrdə qadınların hüquqları yalnız ana, arvad, evin ocağının qoruyucusu
hüquqları kimi başa düşülürdü. Mənəvi sahədə qadınlar özünü ifadə etmirdi; qadın kahin, idadətləri
keçirən ola bilməzdi, o, yazıb-oxuya bilmirdi; bu mənada o kişilərlə hüquqlarda bərabər deyildi.
Qadınlara hörmət və ehtiram nümunəsi – peyğəmbərin Anahit ilahəsinə olan məhəbbər olub.
Qadın ilahələri bir çox məbəd və heykəllərdə tərənnüm edilib, onların gözəlliyi və zənginliyi hamını
heyrətə gətirirdi. Şübhəsiz, bütün bunlar qadına, cəmiyyət və ailə tərəfindən olan münasibətinə təsir
göstərirdi.
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
1. Niyə qadın təsvirləri ibtidai sənət nümunələrində daha tez-tez müşahidə edilir?
2. Qədim Şərq sənətində qender münasibətləri nə kimi rol oynayıb?
3. Zərdüştilikdə qadınlara münasibət necə olub?
İş üsulları – diskussiya, «Qobustan qoruğu» slaydların nümayişi, ibtidai və qədim incəsənət üzrə nümayiş
olunmalı materialların paylanılması.
ƏDƏBİYYAT
1. Асланов К. Археологические исследования на Апшероне в 1976г. – Б., 1976
2. Абдулла-заде Г.А. Философская сущность музыкального искусства. – Б., 1985
3. Анисимов А. Этапы развития первобытной религии. – М. -Л., 1976
4. Бретаницкий Л., Веймарн Б. Искусство Азербайджана. – М., 1976
5. Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. – М., 1988
6. Вардиман Э. Женщина в древнем мире. – М., 1990
7. Гусейнов М. Древний палеолит Азербайджана. – Б., 1985
8. Косвен М. Очерки развития первобытной культуры. – М., 1957
9. Культура Древней Индии. – М., 1975
10. Мамедов Ф. Культурология. – Б., 2002
11. Мовсумова Л. Проблема женщины в духовной культуре Азербайджана. – Б., 1996
12. Лирика Древнего Египта. – М., 1965
13. Тайлор Ч. Первобытная культура. – М., 1989
14. Философия любви. / Под ред. Горского Д. В 2-х томах. – М., 1990
15. Эпос о Гильгамеше. – М. -Л., – 1961
Dostları ilə paylaş: |