Mövzu 6
. İNSAN HÜQUQLARININ QENDER TƏDQİQATLARI
1.«İnsan hüquqları» anlayışının mahiyyəti. İnsan hüquqlarının tipologiyası
2.Beynəlxalq təşkilatların sənədlərində insan hüquqlarının qender aspekti
3.Dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində qadın hüquqlarının həyata keçirilməsi
4.Azərbaycanda insan hüquqlarının qender tədqiqatları
1. «İnsan hüquqları» anlayışının mahiyyəti. İnsan hüquqlarının tipologiyası.
Qadın bərabərliyi uğrunda mübarizə çoxdan aparılırdı və aparılır. Bəzi nəticələr
əldə olunmuşdur və şübhəsiz ki, gələcəkdə qadınlar öz hüquqlarında kişilərlə tam
bərabər olacaqlar. Çünki bəşər tarixinin inkişafı göstərir ki, bəşəriyyət yalnız qadının
alçaldılmadığı və kişilərlə bərabər həyat quruluşunda xalqın idarə olunmasında
yaxından iştirak etdiyi yerlərdə və vaxtlarda parlaq dövrlər və yüksək sivilizasiyalar
yaratmışdır.
Bu, yaxud başqa şəkildə ifadə olunan insan hüquqları problemi bəşəriyyətin tarixi
boyu davam etmişdir. İnsan hüquqları insanın və onun yaşadığı birliyin qarşılıqlı
münasibəti məsələsinin şərhi və praktiki həlli üsullarından biridir. Bu fərdə insanlar və
dövlət arasında öz bildiyi kimi hərəkət etmək (hüququn bu hissəsini adətən azadlıq
adlandırırlar) yaxud müəyyən fayda götürmək (bu hüququn özüdür) imkanı verən
qarşılıqlı əlaqə prinsipləri, normalarıdır. İnsan hüquqları bu əlaqələrdə şəxsiyyətin
azadlığını və ləyaqətini, onun ən yüksək dəyər statusunu təsdiq edir.
İnsanın müasir hüquq konsepsiyasında üç əsas blok seçilir. Birinci blok hüquqlara
fikir, vicdan, dini etiqad azadlığı hüququ, yaşayış və şəxsiyyətin təhlükəsizliyi hüququ,
ədalət, bərabərlik və insan ləyaqətinə hörmət hüququ aiddir. Maarifçilik dövründə
təşəkkül tapmış ənənəyə görə bu hüquqları insanın təbii, ayrılmaz hüquqları
adlandırırlar ki, insana dövlətin şəxsi həyata qarışmamasına, mənəvi və maddi
fəaliyyətinə zəmanət verir.
İkinci blok hüquqlara əmək, müstəqil iş yeri seçimi, sosial təminat, təhsil, sağlamlıq
hüququ və s. daxildir. Bu hüquqları insanın əsas hüquqları adlandırırlar. Onların həyata
keçirilməsi «dövlət – cəmiyyət – vətəndaş» sistemində qarşılıqlı təsirin xarakterini
normativ şəkildə təyin etmək və fərdin müdafiəsi üzrə xüsusi proqram, təminat sistemləri
və mexanizmləri yaratmaq üçün dövlət tərəfindən müəyyən müdaxiləni nəzərdə tutur.
Üçüncü bloka kollektiv adlanan hüquqlar – sülh hüququ, milli müqəddəratı təyin
etmək hüququ, sağlam ətraf mühit, cinsi mənsubiyyətə, yaşa və milli əlamətə görə ayrı-
seçkilikdən azadlıq hüququ aiddir. Bu hüquqlar fərdən daha çox öz hüquqlarının
müdafiə olunmasına əlavə ehtiyac duyan müəyyən sosial qruplara ünvanlanmışdır.
Hüquqşünasların əksəriyyəti qadın hüquqlarını da üçüncü qrupa aid edir.
İnsan hüquqlarının müasir tipologiyası olduqca rəngarəngdir. Onların ən ümumi
təsnifatı bütün hüquqların neqativ (azadlıqlar) və pozitivlərə bölünməsidir. Neqativ
mənada azadlıq şəxsiyyətə münasibətdə məcburiyyətin, məhdudiyyətin olmaması, öz
istədiyi kimi hərəkət etmək imkanının olması; pozitiv mənada isə – seçim azadlığı, ən
başlıcası isə insanın qoyulmuş məqsədə nail olmaq, bütövlükdə fərdi inkişaf qabiliyyətini
aşkar etmək bacarığıdır. Neqativ hüquqlardan fərqli olaraq pozitiv hüquqlar dövlətin,
şəxsin və təşkilatın vətəndaşı müəyyən hərəkətlər həyata keçirmək üçün bu, yaxud
başqa nemətlə təmin etmək vəzifəsini qeydə alır. Bütün sosial hüquqlar pozitiv hüquq
xarakteri daşıyır.
İnsan hüquqlarının ən geniş yayılmış təsnifatı onların mülki (şəxsi), siyasi, iqtisadi,
sosial (sözün dar mənasında), mədəni və ekoloji hüquqlara bölünməsidir.
Mülki (şəxsi) hüquqlar – əsasən neqativ hüquq xarakteri daşıyan təbii, əsas və
ayrılmaz insan hüquqlarıdır. Mülki hüquqlara hər şeydən əvvəl yaşamaq hüququ,
azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq, təmiz ad və qürurun müdafiəsi, yaşamaq üçün yer
seçimi və hərəkət etmək hüquqlarıdır.
Siyasi hüquqlar vətəndaşların dövlətin idarə olunmasında və ictimai həyatda fəal
iştirakı imkanlarını müəyyən edir. Onlara əsasən insanın vətəndaşlıq hüququ, seçki
hüququ, ittifaq və assosiasiya, nümayiş və iclas azadlığı, söz, fikir azadlığı, eyni
zamanda mətbuat və vicdan azadlığı aiddir.
İqtisadi azadlıqlar bilavasitə mülki və siyasi hüquqlara yaxındır. Onlar fərdin
istehlak predmetlərindən və təsərrüfat fəaliyyətinin əsas amillərindən özü istədiyi kimi
istifadə etməyin təminatı ilə bağlıdır.
Mülki, siyasi və iqtisadi hüquqları çox vaxt liberal hüquq yaxud birinci nəsil hüququ
adlandırırlar. Onlar hamısı əsasən şəxsiyyətin və yalnız dövlətin müdafiəsinə ehtiyacı
olan digər şəxslərin azadlığını məhdudlaşdıran neqativ hüquq xarakteri daşıyır.
İkinci nəsil hüquqlara sosial, mədəni və ekoloji hüquqlar aiddir. Onlar birlikdə
dövlətin hər bir insana layiqli yaşayış şəraiti, minimum maddi nemətlər və xidmət,
həmçinin sağlam ətraf mühit təmin etməsini müəyyən edir.
Bütün adları çəkilən hüquqlar cəmlənmiş şəkildə BMT Baş Assambleyasının 10
dekabr 1948-ci ildə qəbul etdiyi Ümumi insan hüquqları Deklarasiyasında
sadalanmışdır. Deklarasiyanı BMT-nin onu hüquqi qüvvəyə mindirən daha dörd sənədi
tamamlayır: İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq pakt; Mülki və
siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq pakt; sonuncu ilə bağlı iki Fakultativ protokol.
Bunlar birlikdə insan hüquqları haqda Beynəlxalq bill adı daşıyan sənədi təşkil edir.
2. Beynəlxalq təşkilatların sənədlərində insan hüquqlarının qender aspekti
Qadın hüquqlarının xüsusi bir kateqoriyada toplanması müxtəlif tarixi və sosial
amillərin təsiri ilə baş vermişdir. Bir çox əsrlər boyu hüquqlar sosial cəhətdən
məhdudlaşdırılmışdı. Hüquq tarixini həmin şəxslər kateqoriyasının tədricən qanunun
təsiri altına salınması kimi nəzərdən keçirmək olar.
Qadın hərəkatının təzyiqi altında beynəlxalq birlik nəhayət boynuna aldı ki,
qadınların hüququ insan hüquqlarının ayrılmaz tərkib hissəsidir.
Əgər hansısa bir ölkədə qender bərabərliyi üzrə milli qanunvericilik zəif
hazırlanmışsa, yaxud ümumiyyətlə hazırlanmamışsa, qadın təşkilatları, eləcə də
qadınların özü hüquqlarını qorumaq üçün dünya birliyinin qəbul etmiş olduğu və onların
parlamenti tərəfindən ratifikasiya edilmiş sənədlərdən istifadə edə bilər.
Ümumi hüquq Deklarasiyasında deyilir: «Bütün insanlar öz ləyaqəti və
hüquqlarında azad və bərabər doğulur» və bununla kişi və qadın bərabərliyini
bəşəriyyətin inkişafı, tərəqqi və sabitliyin təminatı amillərindən biri kimi qəbul edir.
Bundan sonra BMT qender bərabərliyinin təmin olunmasına yönəlmiş 100-dən artıq
sənəd qəbul etmişdir. Onların sırasında İnsan alış-satışı ilə, üçüncü şəxslər tərəfindən
fahişəliyin istismarı ilə mübarizə haqqında (1949), Qadınların siyasi hüquqları barədə
(1952), Ərli qadının vətəndaşlığı barədə (1957), Təhsil sahəsində ayrı-seçkilik barədə
(1960) Konvensiyalar; İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq paktlar
(1966) və digər sənədlər vardır.
Bu cərgədəki ən vacib beynəlxalq sənədlərdən biri BMT tərəfindən 1979-cu ildə
qəbul olunmuş Ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında Konvensiyadır ki,
burada ilk dəfə olaraq qadın hüquqlarının insan hüquqlarının ayrılmaz hissəsi olduğu
barədə məsələ qoyulmuşdu.
Konvensiyanın mövcud qanunların, adətlərin və təcrübənin dəyişməsi üzrə iki
praktiki tövsiyyəsi xüsusi olaraq seçilir. Birinci tövsiyyədə məşğulluq sahəsində, o
cümlədən işə götürərkən, eyni dəyəri olan iş əvəzində bərabər məvacibin təmin
olunmasından, həmçinin «hamiləliyə görə işdən çıxarılma yaxud ailə vəziyyətinə görə
işdən çıxarılma ilə bağlı ayrı-seçkiliyin» qadağan olunmasının vacibliyindən danışılır.
İkinci tövsiyyə qadınların siyasətdə daha fəal irəliləməsi üçün xüsusi kvotalara dair
mübahisəyə aiddir.
Qadınlara münasibətdə Ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında
Konvensiya indiyə qədər qender bərabərliyi sahəsindəki ən bitkin beynəlxalq akt olaraq
qalır.
Qender bərabərliyi sahəsindəki çox vacib beynəlxalq sənədlərin sırasına həm də
1993-cü ildə insan hüquqlarına dair Ümumdünya konfransında qəbul edilmiş Vena
Deklarasiyasını və tədbirlər Proqramını aid etmək lazımdır. Bu sənədlərdə də qadın
hüquqlarının insan hüquqlarının ayrılmaz tərkib hissəsi olduğu nəzərə çatdırılır.
1995-ci ilin sentyabrında Pekində qadınların vəziyyətinə dair Dördüncü
Ümumdünya konfransı keçirildi. Pekin görüşündən əvvəl Avstriyada, İndoneziyada,
İordaniyada və Seneqalda çağırılmış beş regional hazırlıq iclası keçirilmişdi. Burada
paritet demokratiya konsepsiyasına xüsusi diqqət yetirilmişdi. O, Avropa Şurasının
tərkibində fəaliyyət göstərən kişi və qadınlar arasında bərabərliyə dair Komitə və insan
hüquqları Departamenti tərəfindən işlənib hazırlanmışdı. Konsepsiya o illərdə Qərbi
Avropa ölkələrinin qadın təşkilatları tərəfindən geniş müzakirə edilən ideyaları özündə
cəmləşdirmişdi. Bu təşkilatlar öz hökumətlərindən və Avropa Şurasının rəhbər
orqanlarından hakimiyyət strukturlarında qadınların real bərabərliyini təmin etmək üçün
konkret tədbirlər görülməsini tələb edirdi. O dövrün əsas şüarı «paritet», kişi və
qadınların hakim strukturlarda 50/50 formulu üzrə təmsil olunması idi. Onlar sübut edirdi
ki, demokratiya «qadınların kişilərlə yanaşı cəmiyyətin fəaliyyətinin bütün sahələrində və
səviyyələrində bərabər iştirakını» nəzərdə tutur. Hər bir cinsin idarəetmə orqanında
iştirakı yalnız paritet əsasla həyata keçirilməlidir».
Pekin konfransı milli hökumətlərə qadınların kişilərlə bərabər partnyor kimi texniki,
idarəetmə və sahibkarlıq fəaliyyət sahələrindəki imkanlarını genişləndirə bilən xüsusi
strategiya və proqramlar hazırlamağı tövsiyyə etdi. Əsas tövsiyyə isə qadının qərar
qəbul olunması prosesində iştirakı məsələsi ilə bağlı idi. Qərarların qəbulu prosesinin
bütün səviyyələrində qadınların iştirakı olmadan və qadının marağı nəzərə alınmadan
bərabərliyə, inkişafa və sülhə nail olmaq mümkün deyildir.
Bir çox ölkələrin hökumətləri artıq Pekin Platformasının əsas müddəalarını xüsusi
qanunvericilik aktları və praktiki tədbirlərin köməkliyi ilə həyata keçirməyə çalışır ki, öz
ölkələrində kişi və qadının sosial mövqeyində tarazlığa nail olsun. İstambulda keçirilən
(1997) kişi və qadınlar arasında bərabərlik problemi üzrə IV Nazirlikliklərarası Avropa
konfransının qəbul etdiyi sənədlər bu sahədə atılan böyük addım oldu. Konfransın
Deklarasiyasında deyilir ki, «demokratik plüralizm, hüquqi dövlət və insan hüquqlarına
hörmət prinsipləri Avropa Şurasının əsas prinsipləridir və əməkdaşlıq üçün zəmin rolunu
oynayır».
Qender bərabərliyi üzrə qanunların və dövlət proqramlarının hazırlanmasında
1998-ci ildə kişi və qadınlar arasında bərabərlik problemi üzrə şöbə tərəfindən işlənən
Avropa Şurasının yeni sənədi olduqca vacibdir. O, «Kişi və qadınların bərabərliyi
probleminə kompleks yanaşma» (ingilis variantı “Gender Mainstreaming”) adlanır.
Burada qeyd olunur ki, müəyyən mənada meynstriminq qender bərabərliyinin yeni
nailiyyət strategiyasıdır. Bu strategiya «kişi və qadın arasında bərabərliklə bağlı
aspektlərin siyasi fəaliyyətin bütün səviyyələrinə daxil edilməsini» nəzərdə tutur.
Kompleks yanaşmanın əsas vəzifəsi sənəddə «insanların siaysətin formalaşma
prosesinin ən mərkəzində yerləşdirilməsi» kimi müəyyən olunur.
2000-ci ilin iyununda BMT Baş Assambleyasının «Qadınlar 2000-ci ildə: kişi və
qadınlar arasında bərabərlik, inkişaf və sülh XXI əsrdə» adlı xüsusi sessiyası keçirildi.
Bu iri beynəlxalq tədbir Pekin hərəkət Platformasının qəbul edilməsindən ötən beş il
ərzində tərəqqinin xülasəsi və qiymətinə, qadınların vəziyyətində baş vermiş
dəyişikliklərin təhlilinə, həmçinin sonrakı tədbirlər və təşəbbüslərin nəzərdən
keçirilməsinə həsr olunmuşdu. Sessiyada qeyd olundu ki, hal-hazırda qadınlarla bağlı
olan 12 ən vacib problemli sahələrdə – yoxsulluq, təhsil və ixtisas hazırlığı, səhiyyə,
silahlı münaqişələr, iqtisadiyyat, direktiv orqanların işində və qərarın qəbul olunma
prosesində iştirak, institusional mexanizmlər, kütləvi informasiya vasitələri, ətraf mühit
və qızlar – tədbirlər həyata keçirməkdə davam etmək gərəkdir.
3. Dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində qadın hüquqlarının həyata keçirilməsi
Yuxarıda adları çəkilən və digər beynəlxalq sənədlərdə möhkəmlənmiş prinsiplərin
reallaşması qadın bərabərliyinin nəinki konstitusiya təminatı olan, hətta onun əlinə
həmin təminata – konstitusiya qanunları bir qayda olaraq qanun aktları ilə möhkəmlənir
– nəzarət etməyin tapşırıldığı Qərb ölkələrində daha sürətlə və müvəffəqiyyətlə həyata
keçirilir. Bu ölkələrdə qadınlar hətta kişilərin sanki adına yazılmış iri biznes, maliyyə
aləmi kimi sahələrin ən yüksək kürsüsünə malik ola bilirlər.
Demək olar ki, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin əksəriyyətində
qadınların siyasi hüquqları təkcə rəsmən elan olunmur; qadının onları həyata keçirmək
imkanları da vardır; ancaq burada da real siyasi bərabərlik barədə danışmaq hələ tezdir.
Az inkişaf etmiş ölkələrdə, Şərq ölkələrində (sosial-iqtisadi inkişafın yüksək səviyyəsi ilə
seçilənlərdə belə) qadınların siyasi hüquq qazanması və ondan istifadə etməsi prosesi
olduqca çətin və ləng gedir.
Hazırda siyasi hüquqlar dünya birliyinin əksər ölkələrinin əsas qanununda elan
olunmuşdur, lakin indiyə kimi ölkələrin çoxunda real bərabərliyə çoxsayda sosial-
iqtisadi, mədəni, siyasi maneələr üzündən nail olmaq mümkün deyil. Bir çox kasıb
ölkələrdə (xüsusən, Afrikada, Latın Amerikasında) bunsuz qadının öz hüquqlarını
lazımınca reallaşdıra bilməyəcəyi təhsil problemi aktual olaraq qalır. Bir çox
cəmiyyətlərdə qadınlar öz siyasi hüquqlarına lazımi diqqət yetirmir və ailədə
zorakılıqdan müdafiə problemini, aclıqla, yoxsulluqla mübarizə problemini daha aktual
sayaraq, bu problemlərin heç olmasa bir hissəsini öz siyasi hüquqlarının həyata
keçirilməsi hesabına həll etmək imkanının olmasını nəzərə almır.
Kommunikasiyanın müasir inkişaf mərhələsində qadınların (eləcə də kişilərin) öz
siyasi hüquqlarını dərk etməsi və reallaşdırmasında kütləvi informasiya vasitələri böyük
rol oynayır. Əvvəlki əsrlərdə kommunikasiyanın, rabitə vasitələrinin zəif inkişaf səviyyəsi
qadının sosial, siyasi və iqtisadi cəhətdən sıxışdırılmasının əsaslarından biri idi, çünki
yalnız son vaxtlarda ictimai fikir güclü əhəmiyyət kəsb etmişdir. Qadınlar ictimai fikrin
yaranmasında getdikcə daha fəal rol oynayır və ictimai fikrin tərəqqisi, bərabərlik, insan
hüquqları, humanizm ideyalarının yayılması onların cəmiyyətdə sosial mövqeyinin
yaxşılaşmasına müsbət təsir göstərir. Bu cür tərəqqiyə isə yalnız kütləvi informasiya
vasitələrinin inkişafı, onların demokratik təşkili və fikir plüralizminin inkişafı ilə nail olmaq
mümkündür.
4. Azərbaycanda insan hüquqlarının qender tədqiqatları
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsi bütün Azərbaycan
vətəndaşlarının cinsindən, dinindən, milliyyətindən asılı olmayaraq bərabərliyini elan
edir. Qanuna uyğun qaydada Azərbaycan qadınlarının öz siyasi hüquqlarının
reallaşması üçün heç bir maneə mövcud deyil. Halbuki Azərbaycan qadınlarının
deklarativ qanunları öz siyasi və digər hüquqlarını həyata keçirə bilməsi üçün bir sıra
problemlər mövcuddur.
Azərbaycan qadınlarının öz siyasi hüquqlarının həyata keçirilməsinidə əsas
problem siyasi mədəniyyətin aşağı səviyyədə olması, siyasi ictimailəşdirmənin aşağı
səviyyəsi, siyasi fəaliyyətə laqeyd, neqativ münasibət – problemlərin hamısı haqqında
bütün kurs ərzində dəfələrlə qeyd edilmişdi. Hal-hazırda Azərbaycanda insan
hüquqlarının qender tədqiqatları inkişafın elə bir mərhələsinə keçir ki, Qərbdə bu
mərhələyə hələ XX əsrin 70-ci illərində keçilmişdi. Azərbaycan qender tədqiqatların
əsas mövzusu sosial siyasətin tənqidi, qadınların əmək və məşğuliyyət problemi,
siyasət və hakimiyyət strukturlarında qadınlar və başqaları.
Tarixi inkişafın müxtəlif mərhələlərində Azərbaycan qadınları ölkənin ictimai-
siyasi həyatının bütün sahələrində fəal iştirak etmişlər. Hələ, «Dədə Qorqud»
dastanında deyilir ki, qadınlar həlledici məqamlarda kişilərlə bərabər öz ağıl, mərdlik və
məsuliyyət hissini nümayış etdirirdilər. Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsində
və inkişafında öz hüquq və azadlıqları uğrunda mübarizədə mühüm rol oynayan məşur
zəhmətkeş qadınların, dövlət xadimlərinin, şairlərin, qadın sərkərdələrinin adları
məlumdur (Məhsəti Gəncəvi, Xurşudbanu Natəvan, Həcər, Sara Xatun, Pərixan, Xənifə
Abayeva-Melikova, Ayna Müsabəyova-Sultanova, Ceyran Bayramova, Şamama
Həsənova, Gültəkin Əsgərova və b.)
Öz hüquqları uğrunda mübarizədə və mürəkkəb yaşayış şəraitində Azərbaycan
qadınları öz bacarıqlarını sübut edə və cəmiyyətdə layiqli yer tuta bildilər. Qadın
fəaliyyətinin inkişafının başlanğıcı seçki hüququ uğrunda mübarizə və bu hüququ onlar
1919-cu ildə ADR-in hakimiyyəti dövründə əldə etdilər. Bu vaxtdan etibarən ilk qadın
qruplar, klublar, gimnaziyalar yaranmağa başladı, jurnallar nəşr edildi. İctimai-siyasi
həyatın müxtəlif sahələrində qadınların təmsil olunması, işlə əlaqədar qadın şöbələri
arasında xüsusi təşkilatların yaranmasına gətirib çıxartdı. Sovet dövründə qadınlar
hakim təbəqəni təşkil etməsələr, buna baxmayaraq onlar müxtəlif strukturlarda yüksək
vəzifələr tutur, öz hüquq və imkanlarını layiqincə həyata keçirirdilər.
90-cı illərdə respublikada baş vermiş dəyişikliklər ictimai-siyasi problemlərin həlli
üçün yeni keyfiyyətli yanaşmalar tələb etməyə başladı. Böyük iqtisadi potensiala və
zəngin təbii resurslara malik olmasına baxmayaraq Azərbaycan sosial bərabərliyin və
hüquq pozuntularının güclənməsinin şahidi oldu, əhalinin əksər hissəsi, xüsusilə
qadınlar, işsizlik təhlükəsinin yaranması ilə qarşılaşdı. Elə bir dövr gəlib çatdı ki, onlar
əlverişli əmək fəaliyyətindən uzaqlaşdırılmağa başladılar, məşqulliyət, təhsil, səhiyyə,
elmi və siyasi sahələrdə problemlər meydana çıxdı.
IV Pekin konfransından sonra (1995-ci il) qadınlara münasibətdə dövlətin siyasəti
güclənir və onlar kişilərlə bərabər rəhbər vəzifələrə seçilirlər. Ölkədə qadınların
maraqlarına etnik tərkiblərinə, peşələrinə və qadın hüquqları müdafiəsinə uyğun olaraq
fəal sürətdə qadın qeyri-hökümət təşkilatları yaranmağa başlayır. Əgər 1994-cü ildə
yalnız beş qeyri-hökümət təşkilatı və qeyri-rəsmi assosiasiya qeydiyyatdan keçmişdirsə,
2000-ci ildə onların sayı qırxa yaxın idi.
Ölkədə qadınların siyasi və idarəçilik fəaliyyəti ilə bağlı aparılan xüsusi tədqiqatlar
göstərir ki, inzibati idarəetmə sahəsində çalışan qadınlar 31%, rəhbər nazirliklər,
komitələr və idarələr təqribən 7%, icraedici hakimiyyət rəhbərləri 10%-ə yaxın,
məhkəmə sistemində isə təqribən 15% qadın çalışır.
Respublika Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçən 37 siyasi partiyadan yalnız
birinin rəhbəri qadındır. Bu hər şeydən əvvəl kişidən fərqli olaraq qadın-liderə daha
böyük tələbat olması ilə əlaqədardır. Qadın problemləri çox vaxt siyasi platforma və
proqramlarda öz əksini tapmır.
Əvvəlki dövrdən fərqli olaraq parlamentdə deputat-qadınların sayı 1985-ci ildəki
39%-dən 2000-ci ildə 10,4%-dək məhdudlaşıb. 1999-cu ildə ölkədə ilk dəfə olaraq
bələdiyyə seçkiləri keçirildi ki, bu da yerli özünüidarəetmə səviyyəsində qadınların necə
iştirak etdiyini göstərdi. 21 mindən daha çox deputatların arasında qadınlar 2 %-dan bir
az artıq təşkil edir. Belə vəziyyətin yaranmasının səbəbi, birincisi, qadın hüquqlarının
pozulması, ikincisi isə, qadınların siyasi və təsərrüfat – idarəetmə işlərində iştirak
etməkdə özlərinin istəməməsi ilə əlaqədardır.
Bu isə o deməkdir ki, qadınların vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və təkmilləşdirmək işi,
onların bütün ictimai – siyasi sferada və idarəetmə fəaliyyətində kişilərlə bir səviyyədə
bərabərhüquqlu iştirakı davam edir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. – B., 2001
2. Azərbaycanda qender tədqiqatları. – B., 2002
3. Əbdülvahabova S. Qadın hərəkatının zəruriliyi// Qenderşünaslıq, 2000, № 4
4. İnsan hüquqları haqqında beynəlxalq bill. – B., 1998
5. Всемирная конференция по правам человека. Венская Декларация и
программа действий. Июнь 1993г. – Нью-Йорк, 1995
6. Декларация о равенстве между женщинами и мужчинами как главный критерий
демократии. Стамбул, 13-14 ноября 1997 г. // Права женщин в России.
Законодательство и практика. 1998, № 8,
7. Доклад Регионального подготовительного совещания по вопросу о проведении
в 2000 г. обзора осуществления Пекинской Платформы действий 19-21 января
2000 г. Нью-Йорк, 2000
8. Гараджаев Дж. Обеспечение международных стандартов в сфере прав
человека и гражданина в правовой системе Азербайджана и Возрождение
XXIв., 2000, № 4
9. Гомьен Д., Харрис Д., Зваак Л. Европейская конвенция о правах человека и
Европейская социальная хартия: право и практика. – М., 1998
10. Женщина в гражданском обществе. Материалы международной конференции
6-9 июня 2002г. – СПб., 2002
11. Куватова А.А., Хегай М.Н. Введение в гендерные исследования. - Душанбе,
2000
12. Общая и прикладная политология. Под ред. Жукова В.И. и Краснова Б.И. - М.,
1997
13. Права человека: постоянная задача Совета Европы. – М., 1996
14. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. - М.,2002
15. Jennifer Robinson Gender Apartheid in Afghanistan// Suite1001. August 21, 2000
16. Women in the Civil Rights Movement. Trailblazers & Torchbearers (1941 – 1965).
Edited by Vicki Crawford, Jacqueline Anne Rouse and Barbara Woods. Indiana
University, 1993
17.
www.amnesty.org
18. http://demo.interpro.ru/content/win/
19.
www.owl.ru/win/books/gender/index.htm
20. http://isar-az.org/directory/gender.htm
21.
http://www.gender.ru
QLOSSARİ
1. Androkratiya
(yun. ander, yiyəlik halı andros – kişi, krateia – hakimiyyət)
kişinin tam hakimiyyəti
2. Dimorfizm
(di və yun. morphe - forma) biologiya termini – bir növün
fərdlərində bir-birindən morfo-fizioloji əlamətlərinə görə iki
fərqlənən formanın mövcudluğu
3.
Diskriminasiya
(lat. diskriminatio – fərq) – vətəndaşlarının hər hansı bir
qrupunun milliyyətindən, irqindən, dini mənsubiyyətindən,
cinsindən asılı olaraq hüquqlarının məhdudlaşdırılması
4. Dixotomiya
(yunanca dichotomia – ikiyə bölünmə) – təsnifat üsulu:
siniflər, çoxluqlar, anlayışlar və b. bir-birindən asılı
elementlər cütü halında bölünməsi
5.
İdentifikasiya
(lat. identifico - eyniləşdirmə) – bir şəxsiyyətin başqa şəxslə,
qrup ilə, psixologiya və sosiologiyada nümunə kimi
emosional və özünü eyniləşdirmə prosesi
6.
İmmanentlik
(lat. immanens – hər hansı bir şeyə mənsub olan nədəsə
olmaq) – hər hansı bir əşyayanın, hadisənin, prosesin
daxilən mənsubiyyəti
7.
İnkorporasiya
(lat. incorporatio – öz tərkibinə daxil etmə) – sistem
çərçivəsində bir vahid kimi daxil olunma, birləşdirmə prosesi.
Ümumi rifah dövləti inkorporasiya etmənin əsas aləti kimi
baxılır
8. Konvensionalizm (lat. conventio – müqavilə, saziş) elmi anlayışlar və nəzəri
qurumları əsasən alimlər arasında sazişin məhsulu kimi
qəbul edən fəlsəfi konsepsiya.
9. Konformizm
(latınja conformis – uyğun, uzlaşan) – uyğunlaşma mövcud
nizam-intizamı, hakim fikiri passivcəsinqə qəbul etmək, şəxsi
mövqeyinin olmaması, daha çox təsir qüvvəsinə malik olan
istənilən nümunəni prinsipsizcəsinə və qeyri-tənqidi təqlid
etmək
10. Marginalizasiya
(ing. marginal – kənar, son həddə olan) ayrı-ayrı fərdlərin və
ya qrupların əsas cəsmiyyətdən sıxışdırılıb çıxarılması və
bəzən də qovulması ilə nəticələnən proses
11. Meritokratiya
(lat. və yun. – meritocracy – hakimiyyətə layiq) – xidməti
vəzifə irsi faktorlardan deyil, xidmət və ləyaqətindən asılı
olaraq mükafat şəklində ədalətlə bölüşdürülməsi
12. Reprezentativlik
(fran. representatif - nümunəvi) hər hansı bir qrupun tədqiqat
nəticələrinin buna oxşar qruplarda tətbiq dərəcəsi (seçilmiş
müşahidə)
13. Refleksiya
(lat. reflexio – geriyə müraciət) – öz hərəkətlərini və onların
qanunauyğunluqlarının dərk olunması; düşüncə,
özünümüşahidə, və özünüdərketmə.
14. Sakral
(ing. sacred - müqəddəs) – gündəlik həyat ilə bağlı olmayan,
qadağa qoyulmuş və özəl (E.Dyurkqeym)
15. Seqreqasiya
(lat. segregatio – təcrid olunma) – əhalinin hər hansı bir
qrupunun irqi və ya milli mənsubiyyətinə görə siyasi, sosial-
iqtisadi və vətəndaş hüquqlarından məhrum olunması və
yaxud nəzərə çarpacaq dərəcədə məhdudlaşdırılma
16. Seksizm
(lat. sexus – cins) – qadın və kişilərə qarşı sırf cinsi
mənsubiyyətinə görə tətbiq olunan diskriminasiyaedici
hərəkət və qaydalar
17. Sporadik
(yun. sporadikos - nadir) – tək-tək hallarda baş verən, nadir
18. Suffrajizm
(ing. suffrage – seçki hüququ) – qadınlara seçki hüququ
verilməsi uğrunda qadın hərəkatı
19. Transsendensiya
(lat. transcendo – həddini aşma) – «allah qarşısında
bərabər» olan insanların sosial bərabərliyi, mənəvi
özünütəkmilləşdirmə, insanı «qaba-materialistik»
maraqlarından uzaqlaşdıran təbiətə yaxınlıq
20. Ekzistensializm
(lat. exsistentia – mövcud olma) – insanın varlığının obyekt
və subyekti parçalanmamış bütövlük şəklində izah edən
irrasional fəlsəfi cərəyan
21. Emansipasiya
(lat. emansipatio – azad olma) – asılılıqdan, tabeçilikdən,
istismardan, mövhumatdan azad olma prosesi
Document Outline
Dostları ilə paylaş: |