Mövzu k. HorniNİn neofreydiZMİ
Yüklə 75,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixoanalitik feminizm
| MÖVZU 4. K.HORNİNİN NEOFREYDİZMİ
4. Qadın və kişidə özünəqiymətin formalaşmasında cəmiyyətin əhəmiyyyəti
Klassik Freyd nəzəriyyəsi ilə əlaqədar narazılıq nəhayət ona gətirib çıxardı ki, 30- cu illərin ortalarında psixoanalizdə nümayəndələri əsas diqqəti insan şəxsiyyətinin formalaşmasını, onun davranış və daxili münaqişələrini müəyyən edən mədəni və sosial şəraitdə cəmləyən yeni bir cərəyan yarandı. Bu cərəyan «neofreydizm» adını aldı və onun ən parlaq simalarından biri Freydin ən məşhur tənqidçisi və psixoanalizin gələcək inkişafına mühüm təsir göstərmiş orijinal bir nəzəriyyənin müəllifi olan Karen Horni idi. Horni öz əsərlərində şəxsiyyətin inkişafında sosial və mədəni amillərə xüsusi diqqət verir və qeyd edirdi ki, uyğunlaşma aspektləri nevrotik davranış üçün onun əsasını təşkil edən meyllərdən daha mühüm əhəmiyyətə malikdir. Horni birinci olaraq şəxsiyyətin əvvəlllər diqqətdən qaçan emosional komponentlərinə müraciət etmişdi. Horninin fikrincə, bizim sivilizasiya maskulin sivilizasiyadır. Dövlət, qanunlar, mənəviyyat, din və elm – bütün bunlar kişilərin yaratdığıdır. «İncəsənət, vətənpərvərlik, mənəviyyat bütövlükdə və sosial ideyalar o cümlədən, praktiki mühakimənin düzgünlüyü və nəzəri biliklərin obyektivliyi, həyat enerjisi və dərinliyi – bütün bu kateqoriyalar öz formasına və iddiasına görə bütün bəşəriyyətə məxsusdur, lakin real tarixi konfiqurasiyasına görə - tamamilə kişilərə aiddir. Tutaq ki, absolyut olaraq araşdırılan bütün bu şeyləri bir sözlə «obyektiv» adlandırdıq. Onda görərik ki, bəşər tarixində qüvvədə olan bərabərlik budur: «obyektiv=kişi». Bir çox dillərdə eyni bir sözlə adlandırılan «insan mahiyyəti» və «kişi» anlayışları sadədilliklə eyniləşdirilir. Ən müxtəlif mədəniyyətlərdə aşağı səviyyəli uğurları həqarətlə «qadın kimi», qadınların yüksək nailiyyətlərini isə rəğbətlə «kişi kimi»» müəyyənləşdirirlər. Hər hansı elm və başqa dəyərlər kimi psixologiya da istisna olaraq kişi mövqeyindən araşdırılır. Psixoanaliz – kişi dühasının yaradıcılığıdır və onun ideyalarını inkişaf etdirənlərin demək olar ki hamısı kişi olmuşdur. Və Horniyə görə, kişilər özünün üstün vəziyyətindən çıxış edərək obyektivliyi özünün qadına qarşı subyektiv, affektiv münasibətinin ayağına yazırdı, qadın psixologiyası isə indiyə qədər kişi arzuları və məyusluğunun əksi demək idi. Daha bir vacib amil o idi ki, qadınlar kişilərin arzusuna uyğunlaşaraq bu uyğunlaşmanı öz təbiəti olaraq qəbul etmişdi. Yəni qadın özünü kişinin onu görmək istədiyi kimi görərək, qeyri-ixtiyari özünü kişi ağlının təsiri altına salırdı. Əgər biz idrakımızı kişi təfəkkür tərzindən azad etməyə çalışsaq, qadın problemlərinin əksəriyyəti yeni tərəfdən işıqlanacaqdır. Freydin panseksuallığını rədd edərək, Horni mədəni və sosial şərtiliyi xüsusi qeyd edir və bu nəticəyə gəlir ki, Freydin bioloji, instinktiv, buna görə də ümuminsani aşkarlıqla əlaqələndirdiyi hadisələr əslində müəyyən bir mədəniyyət, dövr, sinif və cins üçün səjiyyəvidir. O həmçinin Freyd nəzəriyyəsinin qadın psixologiyası ilə, onun öz əksini kişinin cinsiyyət üzvlərinə qibtə hissi ilə bağlı və s. mühakimələrində tapan qadının qeyri-mükəmməlliyi və kişinin üstünlüyü haqda fikirləri ilə heç cür razılaşmır. O hesab edir ki, psixikanın «o», «mən», «üstün mən» kimi struktur bölümü ilə və onların əsasında formalaşmış nəzəriyyələrdən (uşaqlığın rolunu qabaqcadan təyin edən libido, Edip kompleksi və s.) imtina etmək lazımdır. Horni Freydin libido və təcavüzkar instinktiv cəhdləri əvəzində bir tərəfdən anadangəlmə, bir tərəfdən də sonradan alınma «təhlükəsizliyə meyil» və «məmnunluğa meyil» cəhdini irəli sürür. Özünün bəzi əsərlərində o bu cəhdləri «emosional» adlandırır. Karen Horni psixoanaliz çərçivəsində və vasitəsi ilə klassik psixoanalizdəki qadın mahiyyət «cinayət»inin rəngini bir qədər solğunlaşdırır. O nikah, qadın psixologiyası və ümumilikdə insan mədəniyyəti problemlərinin psixoanalitik tədqiqatlarının konkret problemlərin konkret həlli yolu olduğunu şübhə altına almır. Və bizim reallığı dərk etməyimiz daha dərin – psixoanalitik – olduqca insan həyatını nəzarətdə saxlamaq və onu idarə etmək də daha asan olur. Psixoanalitik feminizm anlayışı tətbiq edərkən Horni ilkin məqsədi gizlətmir. Psixoanaliz insan psixikasının qeyri-şüuri sahələrinə baş vurmaq imkanı verdiyi üçün o, qadınlara həm şəxsi, həm də həyatdakı siyasi dəyişiklikləri daha yaxşı qavramaqda kömək edir. Feminizmin psixoanalitik feminizm adlandırılmış bu istiqaməti bizim təfəkkürümüzü, emosiya və hərəkətlərimizi formalaşdıran qeyri-şüurinin dinamikasında, şəxsi, şəxslərarası və sosial münasibətlərin xarakterində iz buraxmış gizli psixodinamikada cəmlənmişdir. Freydin orqanizmin biologiyasına, onda toplanmış həvəslərə aid etdiklərini neofreydistlər fərdin tarixən təşəkkül tapan mədəniyyətə uyğunlaşması ilə izah edir. Psixoanalizə və qadının qeyri-mükəmməllik kompleksindən və kişinin cinsiyyət üzvlərinə qibtədən əziyyət çəkdiyi fikrə əks olaraq K.Horni uzunmüddətli kişi psixoanalizinin əsasında kişinin analığa və uşaq doğumuna çox güclü qibtə etməsi ilə bağlı fərziyyə irəli sürür. Lakin kişinin qibtəsi sublimasiya üçün qadın qibtəsindən daha böyük imkan verir, və məhz o mədəni dəyərlərin formalaşmasında başlıca olmasa da əsas hərəkətverici qüvvə rolunu oynayır. Qadına gəldikdə isə qadının qibtəsi daha zəifdir və onu hansısa başqa yolla aradan qaldırmaq mümkün olmur. Horni bunu aşağıdakı üç amillə izah edir:
Qız uşağına balacalığından kobud ya da ki ehtiyatla onun qeyri-mükəmməl olduğu fikrini aşılayırlar ki, bu da qızda müntəzəm olaraq maskulinlik kompleksi inkişaf etdirir. Sivilizasiyamızın sırf kişi xarakteri ilə bağlı olaraq qadın onun təbiətini doğrudan da qane edəcək sublimasiyaya nail olmaqda çətinlik çəkir, çünki bütün adi peşələr kişilər üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bu da qadının qeyri-mükəmməllik hissini dərinləşdirir, çünki təbii olaraq bu peşədə kişilərin əldə etdiyi nəticəyə nail ola bilmir; və belə çıxır ki, reallıq özü onun qeyri-mükəmməlliyini bir daha sübut edir. Həmin amillər kişinin inkişafına tam başqa cür təsir göstərir. Bir tərəfdən, qeyri- mükəmməllik damğası vurulmuş qadın arzularını daha güclü şəkildə sıxışdırıb çıxarır; digər tərəfdən isə kişi onları daha tez sublimasiya edə bilir.
Horni yazır: «Qadınlarda üstün «müvəffəqiyyətdən yan keçmək» motivi öz uğurunu (yaxud «cinsə görə bacı olanların» uğurunu) adətən özünün qabiliyyətinə və hətta ağlına yox, xarici amillərə (vəzifənin asanlığına, bəxtin gətirməsinə, kənardan edilən yardıma) yazmaq vərdişinə əsasən asanlıqla tanınır. Uğursuzluğu şəxsiyyətdaxili keyfiyyətlərə, «qadın ağlı»na yazmaq vərdişini yada salmamaq da olar – bu bir ənənənəyə çevrilmişdir. Məhz özünü uğursuzluğa yönəldən insanlar belə edir; müvəffəqiyyətə səmtlənmiş insan isə daha çox real özünəqiyməti ilə seçilir. Horniyə görə, qadın psixologiyasının bir çox xüsusiyyətləri cinslər arasındakı fizioloji fərqlə deyil, cəmiyyətdəki mədəni ənənələr, norma və ideoloji qaydaların yazdığı sosial rollarla bağlıdır. Karen Horni qadın əxlaqının təcavüzkarlıq, özünə zəif məxluqa kimi münasibət və bununla bağlı olaraq əvəzində xüsusi imtiyazlar iddiası, zəiflikdən kişini özünə tabe etmək vasitəsi olaraq istifadə kimi bəzi xüsusiyyətlərini qeyd edir və «axtalıq kompleksi»nin qadının analıq üstünlüyünə malik olması ilə neytrallaşdığını nəzərə çarpdırır. «Qadının bu üstünlüyü öz növbəsində kişilər üçün təhlükəsiz deyil. O, qeyri- şüuri səviyyədə «oğlanlarda analığa qarşı güclü qibtə» formalaşdırır. Klassik psixoanalizlə mübahisəyə girərək Karen Horni təsdiq edir ki, kişinin qadını əksiltmək cəhdi qadında həmin tələbatdan qat-qat güclü ifadə olunur; qadının qeyri- mükəmməlliyi barədə ehkam qeyri-şüuri kişi meylindən doğur. Müxtəlif mədəniyyətləri təhlil edərək Horni belə misal gətirir. Vetxiy Zavetdə əksini tapan iudey mədəniyyəti şübhəsiz ki, patriarxat xarakteri daşıyır. Bu amil bir dənə də olsun qadın allahının olmadığı dində, mənəviyyat və adətlərdə öz əksini tapmışdır. Həvva özü Adamın qabırğasından yaranmışdı və üstündə doğuş əzabına düçar olmaq qarğışı vardı. Adamın idrak ağacındakı barın dadına baxmaqla yoldan çıxarılması və şərin seksual şirnikləndirmə kimi şərh olunması qadını kişini bədbəxtliyə sürükləyən aludəçi kimi təqdim edir. Horni təsdiq edir ki. «biri inciklikdən, digəri isə nigarançılıqdan doğan hər iki element qədim dövrlərdən başlayaraq indiyə kimi cinslər arasındakı münasibətə ziyan gətirir». Qısaca olaraq bunun üzərində dayanaq. Kişinin qadın qarşısındakı qorxusu seksuallıqda özünə kök salmışdır və kişinin yalnız cəlbedici qadınlardan qorxduğu buna sübutdur; və belə qadını nə qədər şiddətlə arzu etsə də, kişi onu itaətdə saxlamağa cəhd göstərir. Yaşlı qadınlara isə əksinə, hətta gənc qadınlardan qorxduqları və buna görə də itaətdə saxladıqları mədəniyyətlərdə belə çox böyük hörmətlə yanaşılır. Bəzi ibtidai mədəniyyətlərdə hətta yaşlı qadın qəbilə işlərində həlledici səsə malikdir; Asiya xalqları arasında o hakimiyyətə və hörmətə malikdir. Digər tərəfdən, ibtidai qəbilələrdə qadın hədd-buluq yaşı dövründə bir çox tabuların əhatəsində olur. Məsələn, Arunta qəbiləsində belə bir inam var ki, qadınlar kişi genitalilərinə ovsunlu təsir edə bilir. Əgər qadın ot üzərində sehrli sözlər tələffüz edərək sonra onu kişinin üstünə atsa yaxud onu kişiyə tərəf yönəltsə, kişi xəstələnər. Beləliklə qadın onun üzərinə ölüm göndərə bilər. Şərqi Afrika qəbilələrinin birində ər və arvad yanaşı yata bilməz, çünki qadının nəfəsi kişini gücdən məhrum edir. Qərbi Afrika qəbilələrində hesab edilir ki, əgər qadın yuxuda olan kişinin üstündən keçsə, o qaça bilməz; buradan da qayda yaranmışdı – ovdan, müharibədən yaxud balıq ovundan iki- beş gün əvvəl qadınla seksual yaxınlıqdan çəkinmək. Benqaliyada mirilər qadına pələng əti yeməyi qadağan edir ki, o çox güclü olmasın. Şərqi Afrikada vatavelalar alovun sirrini qadınlardan gizli saxlayır ki, onlar alova sahiblik edə bilməsin. Kaliforniya hindiləri qadını itaətdə saxlamaq üçün xüsusi mərasimlər yerinə yetirir; onları qorxutmaq üçün kişilər şeytan libası geyinir. Məkkədəki ərəblər qadını dini bayramlara yaxın buraxmırdılar ki, onlar və hökmdarlar arasında yaxın münasibətləri istisna etsinlər. Bunabənzər adətləri orta əsrlərdə – qız kultu ilə yanaşı küpəgirənləri odda yandırmaqla, tamamilə seksuallıqdan uzaq olan «təmiz» analığa səcdə və seksual cəhətdən cəlbedici qadınların qəddarcasına məhv edilməsində aşkar edirik. Bunun əsasında da bir həyəcan, bir təşviş durur, axı küpəgirənlər cinlərlə ünsiyyətdə olur. Təhlil prosesində qadından qorxu olduqca aydın şəkildə qarşıya çıxır. Horni deyir ki, əslində bizim gördüyümüz – «nifrətlə çox incə şəkildə maskalanmış qorxudur. Təkcə təşviş elə bir güclü motivdir ki, libidosu onu qadınla ittifaqa çəkən kişini bu məqsədə meyildən saxlaya bilsin. Freydin qurduqları bu təşvişi izah etmir». Dediklərimizə əsaslanaraq Horni ehtimal edir ki, qadın qarşısında kişinin qorxusu daha dərin, daha əhəmiyyətlidir və kişi qarşısındakı qorxudan daha böyük enerji ilə sıxışdırılır. Çox vaxt həmin qorxu öz növbəsində kişinin qadına qarşı münasibətində dərin iz qoyur ki, bununla bağlı ayrı-ayrı dövrlərdə ən müxtəlif xalqların həyatından çox sayda misallar məlumdur. Digər tərəfdən, hissiyyata toxunan təşviş hər bir kişidə onun ümumilikdə qadına münasibətində xüsusi iz qoyur ki, bu – qadınların kişiyə münasibətində ya heç yoxdur, ya da ki ikincidərəcəlidir. Horninin fikrinə görə, gülüş hədəfi olacağından və rədd olunacağından qorxmaq daxili keyfiyyətlərindən asılı olmayaraq hər bir kişinin təhlili üçün tipik haldır. Adi həyat kişilərə bu hisslərdən yan keçmək üçün ya onları yarada biləcək şarəitdən yan keçmək, ya da yüksək kompensasiya hesabına çox imkanlar verir. Sonra Horni davam edir: « Öz mədəni nəticələrinə görə qadın qarşısında qorxunu dəf etməyin ən mühüm və ən pis üsulu – qadının özünəniymətini əksiltməkdir. Qadınların infantil, emosional məxluq olduğu və buna görə də məsuliyyət və müstəqilliyə qabil olmadıqları barədə təsəvvür kişinin qadında özünəhörməti azaltmaq meylinin məhsuludur. Kişilər bunu qadınların əksəriyyətinin doğrudan da həmin təsvirə müvafiq olması ilə əsaslandırdıqda biz belə qadın tipinin kişilər tərəfindən sistematik şəkildə seleksiyası nəticəsində çıxarıldığı barədə düşünməliyik. Qadının müstəqilliyə nail olmaq, maraq və fəaliyyət dairəsini genişləndirmək cəhdləri həmişə bunun yalnız iqtisadi tələbat qarşısında lazım olduğu və bu cəhdlərin qadının anadangəlmə xüsusiyyətlərinə və onun təbii meyillərinə zidd olduğu haqda skeptik mövqe ilə üz-üzə dayanır. Müvafiq olaraq belə cəhdlər barəsində həyatda elə bir əhəmiyyəti olmayan şeylər kimi danışılır və qadının bütün fikirlərinin yalnız kişiyə və analığa yönəlməsi məqbul sayılır. Lap Marlen Ditrixin məhşur mahnısında olduğu kimi: «Mənim bildiyim təkcə sevgidir – daha heç nə bilmirəm». Bunun əsasında nə dayanır-dayansın və o necə qiymətləndirilir- qiymətləndirilsin, qadına belə münasibət patriarxat qadınlıq idealını ifadə edir: qadın – yeganə istəyi kişini sevmək, onun tərəfindən sevilmək, ona pərəstiş etmək, ona qulluq etmək və bəzi şeylərdə onu təkrarlamaq istəyən bir məxluqdur. Belə nöqteyi-nəzərin tərəfdarları yanlış olaraq xarici davranış əsasında daxili istəyin mövcudluğu haqda fikir irəli sürür, əslində isə belə deyil - o adi səbəbdən ki, bioloji amillər heç zaman təmiz, açıq şəkildə deyil, yalnız ənənədə və dəyişmiş formada özünü biruzə verir. Horni «irsən keçmiş ənənənə»nin təkcə ideallara və etiqada deyil, həm də emosional əhvala, instinkt deyilənə təsirini qeyd edir. Amma irsən keçən ənənə qadından ötrü əvvəllər onun ehtimal ki olduqca mühüm olan ümumi qərarların qəbulundakı iştirakının daha dar erotizm və analıq sahəsi ilə ixtisara salınması deməkdir. İrsən keçən ənənəyə riayət həm cəmiyyət, həm də fərd üçün müəyyən funksiyalar yerinə yetirir. Onları fərdi psixologiya nəzər nöqtəsindən araşdırarkən yada salmaq lazımdır ki, bu düşüncə quruluşu bəzən kişilər üçün müəyyən narahatçılıq yaradır; lakin digər tərəfdən onun üçün özünüəhəmiyyətinin həmişə söykənə bildiyi mənbə vəzifəsini də yerinə yetirir. Əksinə, özünəhörmətin aşağı olduğu və digər bacarıq və iddiaların inkişafı ilə bağlı təşviş və səylərdən uzaq olan qadın üçünsə o, əsrlər uzunu tənqidi münasibətin və rəqabətin mövcud olduğu cəmiyyətdə rahatlıq və dinclik rolunu yerinə yetirir. Buna görə də indiki dövrdə öz bacarıqlarını inkişaf etdirmək istəyən qadın onu yalnız həm xarici müxalifətlə, həm də qadına təkcə seksual funksiya ayırmış ənənəvi idealın möhkəmlənməsi ilə bağlı olaraq təşəkkül tapan öz daxilindəki müqavimətlə mübarizə bahasına həyata keçirə bilər. Əlbəttə, hal-hazırda karyeraya sahib olmaq və bununla yanaşı qadınlığını bu cəsarətə qurban vermək istəməyən hər bir qadının bunabənzər münaqişə ilə qarşılaşdığını iddia etmək yanlış olardı. Belə ki, müzakirə edilən münaqişə qadının vəziyyətinin dəyişməsi ilə bağlıdır və xüsusi maraqları olan və ümumiyyətlə şəxsi maraqlarının müstəqil şəkildə inkişafına meyl edən və öz qabiliyyətinin ardınca gedən qadınlarla məhdudlaşır. Nəhayət Horni qeyd edir ki, depressiyanın müxtəlif formalarından əziyyət çəkən pasiyentlərin əksəriyyəti üçün az yaxud çox nəzərə çarpan – normal görsənməməkdən qorxan qadınlar idi. Belə təşviş işə münasibətdə yaxud da daha abstrakt və qeyri- yığcam şəkildə özünün başqalarından fərqli olduğu və qadının bəzən anadangəlmə saydığı qeyri-mükəmməllik hissində aşkar olunurdu. Psixoanaliz hər hansı rəqabətdən imtina meylini onların özünütəsdiqə qabil olmamasının səbəbi kimi təqdim edir. Beləliklə, qadağalar yarış risqindən yan keçmək üçün özünü saxlamağın nəticəsidir. Bu cür dağıdıcı meyillərin əsasında labüd olaraq yaranan düşməncəsinə hisslər də açıq şəkildə ifadə oluna bilməz, çünki təşvişdən ən yaxşı müdafiə mənbəyi olan səni sevdiklərinin dərkini müşaiyət edən asudəliyə təhlukə kimi qəbul olunur. Horni bu və ya digər sosial yaxud mədəni şəraitdən asılı olaraq bizim kişilərdən daha çox qadınlarda müşahidə etdiyimiz bəzi davranış formalarını araşdırır: 1) açıq şəkildə ifadə olunan tələblərə yaxud təcavüzkarlığa qoyulan qadağaların aşkar olunması; 2) özünə qarşı zəif, köməksiz yaxud aşağı səviyyəli məxluqa kimi münasibət və bunun əvəzində tam açıq yaxud açıq olmayan şəkildə kompensasiya yaxud imtiyazların tələb edilməsi; 3) əks cinsdən emosional asılılıq; 4) özünün qurban vermək, tabe olmaq, səndən istifadə etdikləri və yaxud səni istismar etdiklərini hiss etmək, məsuliyyəti əks cinsin üzərinə qoymaq meyilləri; 5) zəiflik və köməksizlikdən əks cinsi özünə cəlb etmək və tabe etmək vasitəsi kimi istifadə olunması.
Horni qadında mazoxizmin aşkar edilməsinə səbəb olan amillərlə bağlı bəzi ümumiləşmələr aparmışdı. Bu fenomenlərin aşkarlığını aşağıdakı amillərdən birindən yaxud bir neçəsindən ibarət hər hansı mədəni kompleksdə gözləmək olar:
1) hisslərin və seksuallığın açıq biruzə olunması ilə bağlı çıxışların təcrid edilməsi; 2) uşaqların sayı, doğulması və tərbiyəsi qadına müxtəlif cür duyğular bəxş edir (incə hisslər, nailiyyət ehtiyacı aşkarlanır, özünəqiymət yüksəlir) və uşaqların sayı və tərbiyəsi sosial qiymət ölçüsünə çevrildikdə bu, daha böyük əhəmiyyət kəsb edir; 3) qadının kişi ilə müqayisədə daha aşağı səviyyəli məxluq kimi qiymətləndirilməsi (çünki bu onun özünəinamını azaldır); 4) qadının kişidən yaxud ailədən iqtisadi asılılığı, çünki bu emosional asılılıq vasitəsi ilə emosional uyğunlaşmaya səbəb olur; 5) qadının əsası emosional əlaqələr – ailə, din yaxud xeyriyyəçilik – üzərində qurulmuş həyat sahələri ilə məhdudlaşması.
Bütün adları çəkilən amillər bir-biri ilə kəsişir. Görünür ki, inkişafdakı kənarlaşmalar üçün hansısa tək bir amil deyil, bir çox amillər toplusu məsuliyyət daşıyır. Mədəni kompleksdə adları çəkilən elementlərin bəzisi yaxud hamısı varsa, qadın «təbiəti» ilə bağlı müəyyən sabit təsəvvürlər yarana biləcəyi faktını xüsusi araşdırmaq gərəkdir. Tamamilə aydındır ki, bu ideologiyanın funksiyası qadını aşağı səviyyə kimi təqdim edərək nəinki onu özünün asılı vəziyyəti ilə barışdırmaqdan, həm də onu kişinin arzu və istəklərinin icrası yaxud arzuolunan ideal olmağa çalışmasına inandırmaqdan ibarətdir. Bu ideologiyanın qadına göstərdiyi təsir bir də onunla güclənir ki, kişilər həmin spesifik xüsusiyyətlərə malik olan qadınları daha tez seçir. Bu o deməkdir ki, qadının cəmiyyətdə uğuru onun «əsil təbiəti»ni təşkil edən obraza müvafiq gəlməsindən asılıdır. Yəqin ki, buna görə də belə sosial təşkildə mazoxist meyillərin qadında həvəsləndirildiyi, kişidə isə rəğbətlə qarşılanmadığını şişirdilmiş fikir adlandırmaq olmaz. Əks cinsdən emosional asılılıq, sevgidə ərimək, eskpansiv avtonom inkişafı boğmaq və s. kimi keyfiyyətlər qadında arzuolunan sayılır; kişidə isə onların nəzərə çarpması kinayə ilə qarşılanır. Görünür ki, bu mədəni amillər qadına çox güclü təsir göstərir; özü də o qədər güclü ki, bizim mədəniyyətdə qadının özünü qurban vermədən həyatın bu yaxud başqa sahəsində iştirakından necə yan keçdiyini görmək olduqca mürəkkəb olur. Freydin fikrincə, hər iki cinsdə psixi çətinliklər onlardan hər birinin bioseksual meyli ilə bağlıdır. O hesab edir ki, kişilərin bir çox psixi problemləri onların özündə «qadın» meyillərini rədd etməsinin nəticəsində, qadında isə onun kişi olmaq arzusundan gələn xüsusiyyətlərdən yaranır. Ehtimal olu-nur ki, kişi anatomiyasına qibtə hissi qadının inkişafında pozulmaz
iz qoyur; hətta ən əlverişli inkişaf zamanı belə bu hiss böyük enerji hesabına aradan qaldırılır. Qadının qeyri-mükəmməllik hissi öz cinsinə həqarət ifadəsi kimi nəzərdən keçirilir. Freyd düşünür ki, qadın kişidən daha şöhrətpərəstdir və bunu onun öz qeyri- mükəmməlliyini əvəzini çıxmaq ehtiyacına bağlayır. Qadın xarakterində mühüm rol oynayan qibtə və ziyankarlıq bunun birbaşa nəticəsidir. Qadında «ədalət hissinin az inkişaf etməsi» və onun «kişi fəaliyyət sahələrinə aid olan mənəvi və professional marağa üstünlük verməsi»nin səbəbləri də paxıllığa meyillə izah edilir. Praktiki olaraq qadının bütün şöhrətpərəslik cəhdləri Freyd üçün onun kişi olmaq arzusuna sübutdur. Eləcə də adətən qadın xüsusiyyəti sayılan şöhrətpərəst istəklər, məsələn, hamıdan gözəl olmaq yaxud ən görkəmli kişiyə ərə getmək istəyi həmin xüsusiyyətin ifadəsidir. Bunları tənqidi müzakirəyə qoymaqdan öncə Freyd və başqa analitiklərin qadın xarakterinə kişi olmaq arzusunun həlledici təsir etməsi dəlilinin inkarolunmaz göründüyünü anlamağa cəhd edək. K.Horninin fikrincə, bu arxayınçılıq ilk növbədə iki şeylə izah oluna bilər. Məlum dərəcədə mövcud mədəni mövhumatla üst-üstə düşən nəzəri mövhumata əsaslanan analitik hesab edir ki, qadının da kişini özünə tabe etmək, onu pisləmək, onun uğurlarına paxıllıq etmək, öz mənliyini nümayiş etdirmək, öz-özü ilə razılaşmaq, heç kimdən kömək qəbul etməmək kimi müəyyən meyillərinin əsasında kişiyə qibtə hissi durur. Lakin biz burada mədəni meyillərin araşdırılmasına yaxınlaşırıq. Alfred Adlerin dediyi kimi, kişi olmaq arzusu «bizim mədəniyyətdə kişiyə aid sayılan güc, mərdlik, cəsurluq, müstəqillik, müvəffəqiyyət, seksual azadlıq, partnyor seçmək hüququ kimi bütün keyfiyyət və imtiyazlara malik olmaq arzusunun ifadəsi ola bilər». Psixoanalitik nəzəriyyəyə əsasən, psixi göstərişlər seksual nümunə zəminində formalaşdığı üçün mazoxizmin spesifik qadın əsası olduğunu söyləmək olduqca irəli gedən nəticələrə səbəb olacaqdır. Belə çıxır ki, bütün qadınlar yaxud qadınların əksəriyyəti asılı və tabeçilikdə olmaq arzusundadır və sonda qadına psixi həyatda lazım olan alçaldılmaya məruz qalmaqdır; və Freydin qadının əsas qorxusunun sevgi hissinin yox olması hesab etməsi müəyyən mənada bu postulatın bir hissəsidir. Bu fikirlər bizim mədəniyyətdə mazoxist meyillərə kişilərdən daha çox qadınlarda rast olunması təsəvvürü ilə möhkəmlənir, lakin bioloji deyil, mədəni meyillər qadının sevgiyə verdiyi qiymətin yüksəlməsinə və bununla da onu itirməkdən qorxmasına səbəb olur. Qadın əsrlər boyu ciddi iqtisadi və siyasi vəzifələrdən kənar şəraitdə yaşamış və həyatda şəxsi emosional sahə ilə məhdudlaşmışdır. Bu o demək deyildir ki, qadın məsuliyyət daşımamış və işləməli olmamışdır. Lakin onun işi ailə çərçivəsində yerinə yetirilmiş və buna görə də daha şəxssiz işgüzar münasibətlərə zidd olaraq emosionallığa əsaslanmışdır. Bu vəziyyətdəki başqa bir aspekt isə ondan ibarətdir ki, sevgi və sədaqətə spesifik qadın idealı və ləyaqəti kimi yanaşmışlar. Daha bir aspekt isə odur ki, qadının kişilərlə və uşaqlarla münasibəti səadətə, təhlükəsizliyə, hörmətə aparan yeganə qapı olduğu üçün qadından ötrü sevgi kişinin pul qazanmaq bacarığı ilə müqayisə edilə bilən real dəyər idi. Beləliklə, nəinki emosional sahədən kənarda hansısa bir işlə məşğul olmaq istəyi faktiki olaraq öldürülürdü, həm də qadının şüurunda bu məşğələlər nəsə ikincidərəcəli bir iş kimi qəbul olunmuşdu. Nəticədə, bizim mədəniyyətdə qadının nə səbəbdən sevgiyə olduğundan daha yüksək qiymət verməsi və ondan verə biləcəyindən daha artıq gözləməsi və qadının onu itirməkdən kişidən daha çox qorxmasının real səbəbləri mövcud olmuşdur və mövcuddur. Məsələn, müasir qadının sevgini yeganə həyat dəyəri olaraq qəbul etməsinin lehiyə danışan bir amilə nəzər salaq: yaşa münasibət – qadının qocalıq və onun nəticələri qarşısındakı qorxusu. Uzun illər ərzində istər sevgi olsun, istər ev yaxud ailə – bütün bu sevinclərə qadın kişi vasitəsi ilə nail olduğu üçün kişini razı salmaq ondan ötrü vacib, əhəmiyyətli bir işə çevrilirdi. Burada gözəllik və cəzbetmə kultunun vacibliyini bəzi münasibətlərdə müsbət nəticə kimi qiymətləndirmək olar. Lakin bütün diqqəti erotik cəlbetmənin vacibliyinə yönəltmək onun dəyərinin azalacağı dövrlə bağlı təşviş yaratmaq deməkdir. Biz beşinci onilliyə yaxınlaşan kişilərdə qorxu yaxud depressiyanı nevrozun aşkarlığı hesab edirik. Qadın üçün isə bu çox adi hal hesab olunur və müəyyən mənada elə belədir, çünki cəlbedicilik unikal bir dəyərdir. Bu qorxu qadın cəlbediciliyinin sonu sayılan yaşla məhdudlaşmır, o qadının bütün həyatında iz qoyur və həyata münasibətdə güclü özünəinamsızlıq hissi doğurur. Bəzən sual verilir – cəmiyyətimizdə qeyri-mükəmməllik hissindən daha çox əziyyət çəkən kimdir, kişi ya qadın? Psixi xüsusiyyətləri miqdarca ölçmək çətin məsələdir, amma aşağıdakı fərq müşahidə olunur: bir qayda olaraq kişidə qeyri-mükəmməllik hissi o səbəbdən yaranmır ki, o – kişidir; qadınsa qeyri-mükəmməllik hissini özünün yalnız qadın olması səbəbindən hiss edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Karen Horni öz nəzəriyyəsində hər dəfə nəzərə çatdırır ki, özünün gərəksizliyi hissinin qenderlə heç bir əlaqəsi yoxdur; o, mahiyyətcə kişi və qadında eyni olan qeyri-mükəmməllik hissinin digər mənbələrini ört-basdır etmək üçün qadınlıq və kişilik barədə təsəvvürlər üzərində qurulur. Özünə möhkəm inam insanın təşəbbüskarlıq, cəsurluq, müstəqillik, istedad, şəraiti idarə etmək kimi keyfiyyətlərinə əsaslanır. Nəhayət özünəinamın emosional tərəfi qalır. Əgər insanın özünəinamı onun verdiyi yaxud aldığı sevgidən asılıdırsa, bu o deməkdir ki, onun əsası çox dar və laxlayan bir əsasdır: dar ona görə ki, bir çox qiymətli şəxsi keyfiyyətlər diqqətdən kənarda qalır; laxlayan ona görə ki, məsələn, əlverişli partnyor tapmaq imkanı kimi bir çox zahiri amillərdən asılı olur. Bundan savayı, belə mövqe çox asanlıqla sevgidən emosional asılılığa və kənardakı insanların qiymətindən asılılığa gətirib çıxarır və nəticədə əgər onu sevmirlər və qiymətləndirmirlərsə, insan özünü layiqsiz hesab edir. Guya ki qadına xas olan qeyri-mükəmməlliyə gəldikdə isə Freyd təəccüblü və onun əvvəllər dediklərindən tamamilə fərqli bir söz işlətmişdi: «Unutmaq olmaz ki, biz qadını seksual funksiyaların onun mahiyyətini müəyyən etdiyi dərəcədə təsvir etmişik. Bu təsir düzdür çox uzaqlara gedir, amma unutmamalıyıq ki, ayrıca götürülmüş bir qadın hər
məqaləsinin bəzi müddəalarında onun daha ilkin tədqiqatları ilə müqayisədə qadın psixologiyasına mədəni amillərin təsiri əlavə olaraq nəzərdən keçirilir. «Eyni zamanda biz qadını passivlik vəziyyətinə salan sosial qaydaların təsirinə verilən qiymətə diqqət yetirməliyik». Azərbaycan qadını alman qadınından fərqlənir, onlar hər ikisi isə hindu qadınlardan fərqlənir. Nyu-Yorkda yaşayan qadın Latın Amerikasındakı fermerin arvadından seçilir. Spesifik mədəni şəraitin həm kişilərdə, həm də qadınlarda hansı yolla spesifik keyfiyyət və bacarıq doğurması – bizim anlamaq istədiyimiz bax budur. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI 1. К. Хорни. Самоанализ: Психология женщины. Новые пути в психоанализе. С-П. 2002 2. Тайсон Ф. Тайсон Р. Психоаналитические теории развития. Екатеринбург.1998 3. Осборн Р. Знакомтесь Фрейд. София. 1997 4. Freud, S. Three Essays on the Theory of Sexuality, 1905, стр. 195 5. Lacan J. God and the Jouissance of The Woman. A Love Letter // Feminine Sexuality. стр. 137-148 6. Tyson, P. A developmental Line of gender identity, gender role and choice of love object. New York & London: Pantheon Books, 1982 7. S. Freud. Totem and Taboo. New York & London: Ark Paperbacks, 2002 Yüklə 75,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|