MÖVZU 3. K.Q.YUNQUN ANALİTİK PSİXOLOGİYASINDA JİNSİN TƏYİNİ
Məşğələnin planı
1. K.Q.Yunqun
analitik
psixologiyasında şəxsiyyətin strukturu
2. Kollektiv
qeyri-şüurluluq
3. Anima
kişinin qeyri-şüuri qadın tərəfi kimi
4. Animus
qadının qeyri-şüuri kişi tərəfi kimi
5. Özlük – kollektiv qeyri-şüurinin mərkəzi, Anima və Animusun birliyidir
Özünü qapı kimi döy və öz içində
düz yoldakı kimi yeri. Çünki yolla
gedirsənsə, azmayajaqsan.
Siluanın nəsihəti
Freydin hərəkət etdiyi istiqamətdə irəliləyən və onun özünüdərkin çoxölçülük ideyası-nı yaradıjı
şəkildə inkişaf etdirən K.Q.Yunq belə bir nətijəyə gəlmişdir ki, insanın «mən»i mürəkkəb kompleks olaraq
Eqodan – özü barəsində şüurlu təsəvvürlərdən, şəxsi qeyri-şüur məzmun elementlərindən və ümumi
xarakter daşıyan qeyri-şüur elementlərindən – kollektiv qeyri-şüur arxetiplərindən ibarətdir və bu, gender
nəzəriyyəsi baxımından müəyyən maraq doğurur. Ruh (Yunq nəzəriyyəsində şəxsiyyətlə analoci
termindir) üç ayrı, lakin bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdə olan strukturdan ibarətdir:
Eqo, Yunqun göstərdiyi kimi, «mən»i dərk edənin tamlığını, onun dəyişməzliyini, özü ilə eyniliyini və
beləliklə də onun mahiyyətini, nisbi ayrılığını təmin edən bir məzmunlu şüur mərkəzidir. Eqo – düşünjələr,
duyğular, sosial qəbul edilmiş anadangəlmə meyillər, simpatiya və antipatiyalar, mədəni stereotiplər,
xatirələr, hisslərdir ki, onların vasitəsi ilə biz öz tamlığımızı, dəyişməzliyimizi hiss edir və özümüzü insan
olaraq qəbul edirik. Yunq ya-zırdı: «Eqo deyərkən mən şüurumun sahə mərkəzini təşkil edən ideyalar,
təsəvvürlər kom-pleksini başa düşürəm və mənə elə gəlir ki, o yüksək dərəjədə aramsızlığı və öz-özü ilə
ox-şarlığı (eyniliyi) ilə seçilir» (Önq K.Q. Otnoşeniə mejdu eqo i bessoznatelğnım, s.301). Şəxsi qeyri-
şüuri özündə nə vaxtsa dərk olunan, indi isə susdurulmuş, yaxud unudulmuş münaqi-şə və xatirələri
birləşdirir. Şəxsi qeyri-şüuriyə fərdin öz keçmişi, şəxsi təjrübəsi yaxud nəsli-nin irsi təjrübəsindən
götürdüyü emosionallıqla dolu fikirləri, hissləri və xatirələrinin kom-pleksi yaxud yığımı daxildir. Yunq iddia
edirdi ki, şəxsi qeyri-şüuri hər birimizdə təkraro-lunmazdır. Bir sıra şəxsi meyil və niyyətlər ailədəki tərbiyə
və həmin jəmiyyətə xas olan mədəni əxlaq normalarının təsiri nətijəsində qeyri-şüuriyə aid edilə bilər. Və
nəhayət Yunq şəxsiyyətin strukturunda özünün kollektiv qeyri-şüuri adlandırdığı daha dərin qatın olması
haqda fikir irəli sürürdü.
Kollektiv qeyri-şüuri bütün insan övladları üçün ümumi və bizim emosional keçmişi-mizin nətijəsi
olan yaddaş və hisslərin latent izlərinin saxlanıldığı yerdir. Yunq kollektiv qeyri-şüurinin arxetip (hərfi
mənası «ilkin modellər») adlandırılan güjlü psixi obrazlardan ibarət olması haqda hipotez irləi sürmüşdü.
Arxetiplər – insanları hadisələri müəyyən bir tərzdə qəbul etməyə, duymağa və onlara reaksiya verməyə
yönəldən anadangəlmə ideya ya-xud xatirələrdir. Həqiqətən bu özü-özlüyündəki xatirə yaxud obraz deyil,
daha dəqiq desək bu – yönəldiji amillərdir ki, onların təsiri altında insan hansısa bir obyektə yaxul
hadisəyə javab olaraq öz davranışında universal dərketmə modelini reallaşdırır. Burada anadangəl-mə
olan – konkret vəziyyətdə məhz emosional, koqnitiv və davranış olaraq reaksiya vermək meylidir. Arxetip
öz-özlüyündə təsvir oluna bilməz, o – şüurda özünün nətijəsi olaraq, arxetipik obraz və ideya şəklində
aşkarlanır. Analogiyaya əsasən, rentgen şüaları (arxetip-lər) obyektlə (kollektiv psixika) və fotolent (fərdi
psixika) ilə təmasda olaraq təsvir (arxeti-pik obraz) şəklində özünü biruzə verir; təsviri öyrənərək yalnız
müəyyən qədər R-şüalarının təbiətini anlamaq mümkündür.
Yunq hesab edirdi ki, hər bir arxetip müəyyən növ hiss və fikrin müvafiq obyekt yaxud vəziyyətlə
əlaqədar ifadə olunma meyli ilə bağlıdır. Sonra Yunq arxetipik obraz və ideyaların çox zaman yuxularda
əks olunduğundan, həmçinin onlara rəssamlıqda, ədəbiy-yatda, dində istifadə olunan rəmz şəklində
mədəniyyətdə rast gəlinməsindən danışırdı. O jümlədən qeyd edirdi ki, ayrı-ayrı mədəniyyətlər üçün xas
olan rəmzlər arasında çox vaxt inanılmayajaq bənzərlik olur, çünki onlar bütün bəşəriyyət üçün ümumi
olan arxetiplərə köklənmişdir.
Yunqun təsvir etdiyi çoxsaylı arxetiplərin sırasında Şəxsiyyət, Kölgə, Günəş Allahlığı, Allah, Ölüm,
Ana Uşaq, Qəhrəman, Müdrik insan və s. vardır. Lakin gender aspekti baxımından maraq doğuran Anima
və Animus arxetipləridir. Bu arxetiplərdə insanın Yun-qun etiraf etdiyi anadangəlmə androgin təbiəti öz
əksini tapır. «Mən»in dərin bütövlüyünü, müxtəlif mifoloci ənənələrdə kişi və qadın başlanğıjlarının bir
şəxsdə mövjudluğunu yaxud jinsə görə və mənəvi istiqamətlərə görə ziddiyyətli olan başlanğıjların mənşə
birliyi kimi qəbul edilən genişliyini, özlazımlığını əsas götürən Yunq insan düşünjəsinin dərinliklərində
onların mövjudluğunu aşkar etdi. Yunq kişilərdə Animunu, qadınlarda isə Animusu müəyyənləşdirdi.
Anima (latınja qəlb) – kişidə daxili qadın obrazı, onun qeyri-şüuri qadın tərəfi; Animus (latınja ruh) isə
qadında daxili kişi obrazı, onun qeyri-şüuri kişi tərəfidir.
Yunqun fikrinjə, kişinin təhtəlşüurunda zahiri həyatda sıxışdırılıb çıxarılmış, onu tamamlayan qadın
elementi, qadının təhtəlşüurunda isə kişi elementi vardır. Özünün qeyri-şüuri tamamlayıjısını kişi qadın
obrazı vasitəsi ilə, qadın isə – kişi obrazı vasitəsi ilə qəbul edir. Yunq yazırdı: «Kişinin şüurunda kollektiv
qadın obrazı mövjuddur ki, onun köməyi ilə kişi qadın təbiətini dərk edir», «hər bir ana və hər bir sevgili
insanın ən dərin reallığına müvafiq gələn bu əbədi və yaşı olmayan obrazın təjəssümünə çevrilir» (Önq
K.Q. Sobr.soç., t.9, s. 24). Bu obrazlar insanın şüuri və qeyri-şüuri təbiəti arasında araçı rolunda çıxış
edir. Yunq burada müəyyən dərəjədə müəllimi Freydin ardınja gedir: insan üçün daha əlçatan olan (buna
görə psixi terapiya da) qəlbin qeyri-şüuri ideyaları çox vaxt əks jinsin obrazı ilə bağlı olur. Psixologiya ilə
heç bir tanışlığı olmayanlar adətən Anima obrazını tamamilə real qadına keçirir və onu sırf zahirən qəbul
edirlər. Psixoloci baxımdan isə Anima – yalnız kişiyə təsir göstərən xariji amil yox, onun içində olan bir
şeydir. Anima – mənəvi yüksəlişə aparan hansısa ideal şəklində təsəvvür olunan daxili qadın obrazı
yaxud qadın başlanğıjıdır. Bu – kişi şəxsiyyətinin qeyri-şüuri qadın tərəfidir. Bütövlükdə Anima anlayışına
üç müxtəlif səviyyəli komponent daxildir:
kollektiv
qadın obrazı;
insanın qadın keyfiyyətləri barədə fərdi təsəvvürləri;
kişinin daxilində gizlənmiş qadın prinsipi.
Animanı bilavasitə «əllə duymaq» mümkün deyil; o, yuxularında kişini yolundan azdı-randan ta
mənəvi müşayiətçiyə (Müdriklik) kimi ayrı-ayrı qadın obrazları ilə şəxsləndirilir. Anima Eros prinsipidir,
çünki kişidə animanın inkişafı onun qadınlara olan münasibətində öz əksini tapır. Anima ilə eyniləşmə
ovqatda dəyişmələr kimi, kişiliyin itirilməsi və dərin həssaslıq kimi aşkar olunur. Əgər patoloci deyil, bütün
insanlar üçün eyni olan proses kimi nəzərdən keçirilsə, animanın insan üzərində hökmranlığı anaya qeyri-
şüuri bağlılıq və ilk vurğunluğa, sonra isə məhəbbətə uyğun gəlir. Anaya bağlılıq özünümüdafiə instintini
aşkar edir. Lakin özünümüdafiə ilkin şəkildə özünüdərkdir və deməli, qeyri-şüuridən təfəkkürə ilk
addımdır. Bu mənada Anima şüur və qeyri-şüuri arasında ilk körpüyə çevrilir.
Qadın obrazı kollektiv qeyri-şüuri arxetipi olduğu üçün müxtəlif dövrlərdə dəyişə bilir, amma
zamandankənar olaraq öz dəyişməz xasiyyətnaməsini saxlayır: Adətən anima javan görsənir. O
müdrikdir, amma çox da yox; belə demək olar ki, o – «gizli müdriklik sirri»nə malikdir. Anima çox zaman
torpaqla və su ilə bağlıdır və özündə «xaotik həyat tələbi» gəzdirir; yüksək hakimiyyətə malik ola bilir.
Onun iki aspekti vardır – açıq və tünd; o paklığı və xoşxasiyyəti ilə seçilə bilər, amma füsunkar və xain də
ola bilər. «Bəzən Anima kişinin fikrini işdən və evdən yayındıran elf yaxud pəriyə bənzəyir; yaxud özünü
ona əbədi sevdirmək yaxud batırmaq üçün onu onu öz sularına çəkən sirena, su pərisi yaxud nimfanı
xatırladır (Önq K.Q. Otnoşeniə mejdu gqo i bessoznatelğnım, s. 301). Anima - obrazına girmiş olduğu
qadın kimi dönükdür və onu təsvir etmək üçün Yunq adətən «həyati qəlb prosesini abstrakt elmi
formuldan daha dürüst izləyən» mifoloci yanaşmaya mürajiət edir. Kişidə qadın keyfiyyətlərini əks
etdirərək Anima həm də insanın əhvalını, onun qabaqjadan duyma bajarığını və emosional partlayışlarını
ifadə edir. Bunun analogiyasını biz qədim çin mətnlərində tapa bilərik ki, onlarda insan əhvalının pis
olduğu zaman onu qadın qəlbinin (in) idarə etməsindən danışılır. İn onun diqqətini jəmləmək jəhdini
pozur, qərarsızlıq və hərəkətlərinin düzgünlüyünə inamsızlıq hissi aşılayır. Anima idarə etdiyi insanda
nəzarətə tabe olmayan emosional enmə-düşmələr yaradır.
Beləliklə, Animanın mahiyyətini izah edərək və Animusun mahiyyətini işıqlandıraraq, Yunq yazır:
«Elə bir kişi yoxdur ki, özündə qadınlıqdan əsər-əlamət tapmayajaq qədər ər olsun. Əslində elə ən ər
kişilərə (gizlinjə maskalanmış olsa da) olduqja injə hissiyyat aləmi (çox zaman düzgün olmayaraq «qadına
xas» adlandırılan) xasdır. Qadınlıq əlamətlərinin və meyillərinin sıxışdırılıb çıxarılması əlbəttə ki, qeyri-
şüuridə bu iddiaların jəmlənməsinə aparır» (Önq K.Q. Otnoşeniə mejdu gqo i bessoznatelğnım, s. 301).
Beləliklə, Anima – kişi «mən»inin strukturundakı «daxili qadınlıq», müvafiq olaraq da Animus – qadın
«mən»inin strukturundakı «daxili kişilik»dir; və bu əlamətlər dərin qeyri-şüuri xarakter dayışır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Animus – qadın şəxsiyyətinin qeyrişüuri, kişi tərəfidir. Yunqun
fikrinjə, animusla eynilik qadını sərt, özünəinamlı və mübahisəsevər edir. Müsbət mənada animus qeyri-
şüuridə qadın Eqosu ilə onun şəxsi yaradıjılıq mənbələri arasında körpü kimi hərəkət edən daxili kişidir.
Qadının Animusu onda hər şeydən əvvəl kişi xüsusiyyətləri aşkar edir. Bütövlükdə kişinin Animası kimi,
bu anlayışa üç müxtəlif səviyyəli komponent daxildir:
kollektiv
kişi obrazı;
insanın kişi keyfiyyətləri barədə fərdi təsəvvürləri;
qadının daxilində gizlənmiş kişi prinsipi.
Kişi ağlının xariji tətbiq sahəsi – kommersiya, siyasət, elm və texnikaya qadın çox zaman kişinin öz
hisslərinə yanaşdığı kimi yarım-şüurlu yanaşır. Beləliklə, qadının təfəkkürü və kişinin hissiyatı şüuraltı
sahəyə məxsusdur. Əgər Anima dərkedilməyən əhval, həyəjanlar yaradırsa, Animus – qeyri-şüuri inam
yaradır və onların həqiqətən dərki əvəzinə qəbul edilmiş etiqad və fikirlərə təkid edir. Ana Anima
obrazının ilk daşıyıjısı olduğu kimi, ata da bir çox kişi fiqurlarının foormalaşmasına təsir göstərir. Ağılın
inkişafından asılı olaraq, ən primitivdən başlayaraq dərin mənəviyyatlıya qədər hər bir kişi fiquru Animusu
təjəssüm etdirə bilər: yuxuda o, həm oğlan kimi və həm də eləjə səs kimi gözqarşısına gələ bilər. O
həmçinin bir qrup kişi kimi də şəxsləndirilir ki, bu – çox vaxt bir fiqurla təjəssüm olunan Anima üçün o
qədər də səjiyyəvi deyil. «Animus şəksiz dərrakəli fikirlər söyləyən layiqli insanların yaxud ataların ijlasına
bənzəyir». Animusun tənqidi fikri özünün nata-mam olması hissi yarada, yaxud təşəbbüsü boğa bilər.
Digər tərəfdən, o, həddindən artıq tənqidə sövq edir. Animus hakimiyyət həvəsindədir, və adi həyatda
qadın nə qədər zərif olsa belə Animus ona toxunarkən mühafizəkar və qəddar olur, əqlin səsini eşitmir.
Səbəb də bundadır ki, Animusun fəaliyyəti qadın üçün beyninə yeridilənləri kənara qoyaraq fikir yü-
rütmək üçün real çətinlik yaradır. O, dayanmadan: «belə olmalıdır» deyən və reallığı oldu-ğu kimi
görməyə imkan verməyən daxili səsindən çəkinməli olur. Buna baxmayaraq Ani-mus kritik vəziyyətdə
dayaq yaradaraq və biliyə, həqiqətə meyilləri həvəsləndirərək həm də pozitiv rol oynayır.
Yunqun fikrinə görə, özünün ibtidai keyfiyyətinə (ovçu və döyüşçü) görə kişi öldür-məyə
öyrənjəklidir və Animus kişi təbiətinə malik olaraq onun bu meylini bölüşdürür. Qadının vəzifəsi, əksinə,
həyata xidmətdir və beləliklə Anima kişini həyata jəlb edir. Öz neqativ şəklində Animus bu istiqamətlə
ziddiyyət təşkil edir. O. qadını həyatdan uzaqlaşdı-rır (onun üçün həyatı «öldürür»). Animusun sayəsində
bizdə həyatdan ayrılıq duyğusu yaranır. Biz özümüzü yorğun və həyatı davam etdirməyi qeyri-mümkün
sayırıq (Animusun qadına pozuju təsiri də bundadır, çünki o, qadını həyatla bağlayan kanalları bağlayır).
Animusun hədələyiji təsirini və qadının müdafiə reaksiyasını (onun təsirinə) ayırmaq çətindir, çünki onlar
sıx şəkildə bir-biri ilə bağlıdır və bu – Animusun ikili fəaliyyət xarak-terini yadımıza salır. O, ya qadını öz
hərəkətlərində iflij olmuş passiv bir məxluqa, ya da əksinə, mühafizəkar şəxsiyyətə çevirir. Qadını
kişiyəbənzər və özünəinamlı, yaxud da əksi-nə, fikridağınıq və somnanbul edir. Məsələ də bndadır ki,
belə qadınlar özünün aləmdən tam uzaqlıq dəqiqələrində Animus-məşuqu ilə gözəl səyahətlərə gedir,
onun təsiri altında özü də dərk etməyərək ayıqlıqda xülyaya dalır. Lakin bəzi qadınlar mühafizəkar və
həddin-dən artıq tələbkar olmaq istəmir və nətijədə onlar Animusa özünü aşkarlamaq imkanı ver-mir. Bu
– onları olduqja nəzakətli və davranışda hədsiz təmkinli edir. Onlar özlərinə qapa-nır və müəyyən mənada
öz əsirinə çevrilirlər. Yunq hesab edir ki, Animus probleminin yalnız bir həll yolu var. Qadın üçün yeganə
yol – buna sona qədər dözməkdir. Yunqun fik-rinjə, bu problemin əzabla (əzab isə, görünür, qadın
həyatının ayrılmaz hissəsidir) müşaiyət olunmayan həll üsulu yoxdur. Çox vaxt qadın üçün ən müdrik
məsləhət – heç bir yola əl atmamaqdır! Qeyri-şüuriyə qəlib gəlməyə jəhb göstərməkdənsə, sakit və
passiv şəkildə ondan «qaçmaq» daha düzgündür, beləliklə Onun səni udmaq təhlükəsindən azad ola
bilərsən.
Yunq iddia edirdi ki, əgər kişinin hissləri onu ümumi reallıqdan Animanın yaratdığı aləmə ararırsa,
qadının sevgisi onu xariji həyat üçün açıq edir. Bu zaman qadın reallığa öz Animusunun mövqeyindən,
yəni yarımşüuri variantda – onun sevdiyi kişinin subyektiv nəzəri ilə, sırf qeyri-şüuri olaraq isə – jəmiyyət
tərəfindən onun beyninə yeridilmiş ənənələr mövqeyindən baxır, çünki ijtimai əxlaq xalqa münasibətdə
ata rolunda çıxış edir. Animu-sun yarımşüuri idarə etdiyi qadın dünyagörüşü kişinin tam aşkarlanmış idrak
sahəsinə aid olan baxışından daha fanatikdir.
Aydındır ki, kişilik və qadınlıq bölümü digər tərəfdən şərtidir və qadın şəxsiyyətinin kişi hissəsi
müəyyən vaxtda onun qadın qəlbinin ehtiyajından daha yaxşı dərk oluna bilər. Yunqun müasir ardıjılları
hesab edir ki, Anima və Animus bütün insanlara xasdır və insana öz şəxsiyyətinin müxtəlif gizlin
xüsusiyyətlərinin dərk olunmasında köməklik göstərir. Bu arxetiplərin insan qəlbində aktivləşməsi, öz
təkrarolunmaz və uşaqlıqdan qeyri-şüuri olaraq mənimsəmiş olduğumuz rollar sırasının heç birinə
bənzəməyən individuallığın yaranması yolunda atılmış ilk addımdır. Anima və Animus öz aralarında
yalnız jins obrazı (Yunq onlara eyni ad verərkən belə də düşünmüşdü) ilə fərqlənərək vahidlik təşkil
etməlidir. Ay-dındır ki, eyni adamda kişi və qadın başlanğıjlarının vahidliyi birdən-birə baş verməmişdir.
Freydin baxışlarını davam etdirən Yunq valideyinlərin uşaq üzərindəki müxtəlif rollarına diqqəti jəmləyərək
qeyd edir ki, övladın qız yaxud oğlan olmasından asılı olmayaraq, ata uşağın həyatında anadan fərqli bir
rol oynayır. Yunqun fikrinjə, ata həmişə insanın xariji aləmdə ümumi meylini və nüfuzunu təjəssüm etdirir,
ana isə ovlada daxili hiss və arzular aləminin inkişafı üçün sezilməz qabiliyyət verir. Ana uşağını xariji
həyatdan müdafiə edir – buna müvafiq olaraq Anima varlığın reallığından uzaqlaşdırır. Ata isə nüfuz və
mənəviyyat sahəsini təjəssüm etdirərək, uşaq qarşısında obyektiv xariji dünyanı açıb göstərir. Uşaq
özünü ana ilə eyniləşdirir, lakin ata onun üçün yaddır. Bu mənada ana subyektiv şüuru, ata isə – obyektiv
varlığı təmsil etdirir. İnsanların hamısı üçün anima şəxsi qeyri-şüuri sahəyə bələdçi rolunu oynayır,
Animus isə öz sərhədləri hüdudundan kənarda kollektiv qeyri-şüuriliyə bələdçilik edir. Bundan başqa
Yunq maskalanmış valideyin ambivalentliyi barədə də söhbət açır: bir tərəfdən onlar öz uşağını real
həyatla qarşılaşmaqdan qoruyur, digər tərəfdən isə övladının ata evindən gedib müstəqil yaşaya
bilmədiyindən narazılıq edirlər.
Yunq üçün Anima və Animus hər şeydən əvvəl şüur və qeyri-iradi arasında araçıdır. Anima və
Animusun psixi funksiyalarının yarımşüurlu, «yardımçı» təbiəti bizi qəlbimizin dərinliyinə aparır və onların
əsas dəyəri də elə bundadır. Yunq yazır: «Hər iki fiqur insan-dan əl çəkməyəndə öz qiymət və lətafətini
itirir; amma yalnız dünyaya deyil, daxilə istiqa-mətlənəndə, qeyri-iradiyə körpü rolunu oynayanda bunları
saxlayır. Dünyaya yönəlmiş Anima qeyri-səbatlı, şıltaq, qaraqabaq, nəzarətə tabe olmayan və sırf
emosionaldır; bəzən şeytan intuisiyasına malikdir, qəddardır, hiyləgər, xain, ikiüzlü və niyyətini gizli
saxlayan-dır. Animus tərsdir, prinsip və formal qanunlara söykənir, etiraza yol vermir, dünyanı də-
yişməyə, hər şeyi nəzəriyyələşdirməyə, mübahisə və hökmranlıq etməyə jəhd göstərir. Hər ikisi eybəjər
zövqə malikdir: Anima özünü səviyyəsiz insanlarla əhatə edir, Animus isə ikinjidərəjəli ideyaların əsiri
olur» (Önq K.Q. O pererojdenii, s.223).
Anima və Animusun ən parlaq xüsusiyyəti ondadır ki, onlar nisbətən avtonomdur, insanın
Eqosundan asılı deyil və özünü ikinji «mən»in strukturunda müstəqil şəxsiyyət kimi aşkar edir. Bu hal
əsasən müasir Avropa şüuru üçün aktualdır: «mən»in daxili ziddiyyətli hissə ideyası onun üçün o qədər
yaddır ki, tez və ya gej baş verən real toqquşmalar ya xüsusi «vergi» (adətən – yaradıjılıq ilhamı yaxud
insanı bürüyən məhəbbət hissi kimi) kimi, ya da funksional psixi pozulma olaraq qəbul edilir. Yunqun
fikrinjə, bunun səbəbi «daxil-dəkinin qaranlıq və seçilməz olduğu» yaxud da hər halda qəribə və
gözlənilməz olduğu Avropa şüurunun ekstravertliyidir (yəni «kənarda açıq olan»). Sonra Yunq yazır:
«Buna görə də onun edəjəyi ən düzgün hərəkət Anima və Animus fiqurlarını avtonom şəxsiyyət olaraq
nəzərdən keçirmək və onların qarşısında şəxsiyyətə aid olan suallar qoymaqdır».
Anima və Animusun insanın «mən» strukturundakı xüsusi daxili məqam funksiyaları rəngərəng,
ziddiyyətli və bununla bərabər həm də sintetikdir. Bir tərəfdən, onun dərk olun-ması (adətən
proyeksiyalanmış) insana müdriklik və istisna həyat güjü, varlığın dərin anla-mını bəxş edir, onu həyatın
daha yüksək və daha mənəviyyatlı formasına qaldırır. Bu halda Anima/Animus yaradıjılıq impulsu
yaradan yer, şəksiz həqiqət məqamı, insana bu və ya başqa vəziyyətdə düzgün yol seçməkdə kömək
edən daxili səs mənbəyi rolunda çıxış edir. Uşaq bu Animanı – özünün bu hissəsini – anasında, yaxud da
böyük adam özünün sevgi obyektində görür. Öz Animusunun səsini eşidən qadın xüsusi müdrikliyə və
mövjud eh-kamlardan imtina bildirən obyektivliyə nail olur; o, jəsur və təşəbbüskar olur, daxili güjü artır və
buna müvafiq olaraq həyat fəallığı yüksəlir. Digər tərəfdən, Anima ilə səthi və natamam yaxınlıq
şəxsiyyətə təhlükə, daxili zəiflik hissi gətirir və zahirən bu – əsəbilikdə, özünə inamsızlıqda, sentimentallıq
və küskünlükdə, həm də daxili müdafiə forması olaraq – ajıdillilikdə özünü biruzə verir.
Animus və Animanın təsirini dərk etmək Yunqun qeydə aldığı hər hansı başqa arxeti-pi
anlamaqdan daha çətindir. Şüur onları tamamilə aşkar edə bilmir, onlar qismən kollektiv qeyri-şüurinin
qaranlıq sahələrinə aiddir. Belə ki, kişi öz hiss və intuisiyasını inkişaf etdirə bilər, lakin onun ideal qadına
proyeksiya etdiyi keyfiyyətlərə malik ola bilməz. Amma fan-taziyalarda və yuxularda gözünə görünərək
onlar qeyri-şüurunin daxilində nələrin gözlən-diyini anlamağa imkan verir; çünki Yunqun dediyinə görə,
yuxu «təbiətin səsidir». Anima və Animus insana özü və ona təsir göstərən qüvvələr barəsində tam
olmasa (çünki kollektiv qeyri-iradi tükənməz bir okeandır və ondan qaynayan obrazlar da saysız-
hesabsızdır) da bilik verir.
Bütün deyilənlər Anima və Animusun insanın «mən» strukturundakı elə bir məqam olduğunu
deməyə imkan verir ki, qeyri-şüuri olmaqla bərabər o, aktiv qərarlar qəbul olun-masını tələb edən (əsasən
məhəbbətlə yaxud şəxslərarası münasibətlərlə bağlı) mürəkkəb vəziyyətlərdə inkişafa təkan verir. Amma
eyni zamanda qərar da qəbul edir. Bununla Ani-ma və Animus daxili aləmdə «bələdçi» funksiyasını
həyata keçirir, Eqo (özünüdərkin xariji səviyyəsi) ilə insan «mən»inin başqa, daha dərin səviyyələri
arasında araçılığı təmin edir.
Yunqün hesab etdiyi kimi, Anima və Animus arxetipləri uzun əsrlər boyu kollektiv qeyri-şüuridə əks
jinslə qarşılıqlı təsir təjrübəsinin nətijəsi olaraq təkamül etmişdir. Bir çox kişilər, (hər halda müəyyən
dərəjəyə kimi) uzun illərin qadınlarla birgə yaşayışı nətijəsində «feminləşmişdir», qadınlarda isə əks
proses getmişdir. Yunq Anima və Animusun digər ar-xetiplər kimi harmonik, şəxsiyyətin özünüreallaşma
istiqamətindəki inkişafının dayanma-ması üçün ümumi balansı pozmadan ifadə olunmasını israr edirdi.
Başqa sözlə desək, kişi maskulinliklə yanaşı, özünün femin keyfiyyətlərini də ifadə etməli, qadın isə
maskulinliyini də feminliyi kimi biruzə verməlidir. Əgər bu iki ayrılmaz atribut inkişaf etməmiş qalırsa,
nətijədə şəxsiyyət birtərəfli inkişaf etmiş olur.
Yunq inanırdı ki, Anima və Animus öz aralarında yalnız jinsə görə seçilərək bütöv bir tamlıq
yaratmalıdır. Və burada biz Yunqa görə şəxsiyyətin inkişafındakı əsas aspektlərdən birinə yaxınlaşırıq.
Qəlbin bütün aspektlərinin inteqrasiyasına nail olduqda şəxsiyyət özünü tam, harmonik və bütöv hiss edir,
yəni Yunq nəzəriyyəsində ən mühüm arxetip olan «öz-lük» formalaşır. Özlük (bütövlük) şəxsiyyətin
əsasını təşkil edir ki, bütün digər elementlər onun ətrafında təşkil olunur və birləşir. Özlük Self şəxsiyyətin
bütün psixi məzmununu özündə jəmləşdirir, həmçinin nə qədər paradoksal olsa da, o – kollektiv qeyri-
şüurinin tənzimləyiji mərkəzi rolunu oynayır. Hər hansı fərdin və hər bir millətin həmin bu psixi reallıqla öz
dərketmə və əlaqə üsulları vardır. Özlük həmçinin şəxsiyyətin tənzimləyiji mərkəzidir. Beləliklə, Yunqun
anlamında özlüyün inkişafı insan həyatının əsas məqsədidir. Yunqa görə, Özlük insan «mən»inin
strukturunda ən dərin, və təbiətinə görə bir sıra müna-sibətlər jərgəsində paradoksal olan bir baza
instansiyasıdır və buna görə də ən az dərəjədə müəyyənləşdirilə və şüurlu surətdə dərk oluna bilir. Özlük
onunla səjiyyələnir ki, bütün mümkün ziddiyyətlər ona aiddir və beləliklə işıq və kölgə, xeyir və şər, gözəl
və çirkin, «bə-li» və «xeyir» və sairəni – əksliklərin tam, ayrılmaz bir bütövlükdə birləşdiyi oyunu aşkar
edir. Özlüyü «tezis, antitezis və bununla birlikdə həm də sintez» olan absolyut paradok-sallıq kimi götürən
Yunq onun bu məziyyətini ayrıja qeyd edirdi. Özlük həmçinin poten-siallıq kimi və bununla birlikdə
aktuallıq, varlıq kimi mövjuddur. Onun potensial xarakteri haqqında danışan Yunq nəzərə çatdırırdı ki,
«özlük nətijə, nail olunmuş məqsəd kimi, yal-nız tədrijən həyata keçirilən və çox zəhmət çəkəndən sonra
gözə görünən bir xarakterə malikdir». Anjan Özlük əvvəljədən müəyyən olunmuş bir şey, insanın artıq
mövjud tə-yinatı kimi də aşkar olunur. Bu təyinata əməl edən insan barəsində yalan təsəvvürlərdən əl
çəkməyə özündə güj tapır, özünün həqiqi «mən»inini aça bilir və beləliklə Özlüyünü ta-mamilə və tam
mənasında reallaşdırır. Özlüyün tələbinə əks gedən insan öz təbiətinə dönük çıxır, həyatın mənasını itirir
və Yunqun təbirinjə desək, «özünü əldən buraxır». Özlüyün paradoksallığı nəhayət bundadır ki, o – eyni
zamanda həm də insan özünüdərkinin mənbəyi və onun ali məqsədidir. Özlüyün bu xüsusiyyətini qeyd
edən Yunq yazırdı: « Bizim mənəvi həyatımızın başlanğıjı elə bil ki ağılasığmaz bir şəkildə həmin bu
nöqtədə yaranır və bütün ali və son məqsədlər də sanki burada birləşir. Bu paradoksu aradan götürmək
mümkün de-yil – hər zaman əqlimizin imkanından kənar bir şeyi səjiyyələndirməyə jəhd etdiyimiz vaxt-
larda olduğu kimi». Özlük məzmunludur – «Mən – şüur» mərkəzi kimi bir şeydir.
Yunqun fikrinə görə, Özlüyün təsdiqinin əsası var və hətta bu vajibdir – hər şeydən əvvəl ona görə
ki, real şəkildə özünü insanın psixi və mədəni fəaliyyətinin simvolik formalarında aşkar edir. Məsələn,
yuxularda, xalq rəvayətlərində, nağıl və miflərdə (qəhrəman, peyğəmbər, müdrik qoja, xilaskar – kişi
nöqteyi-nəzərindən; kahinə, sehrbaz, Ana Torpaq, təbiət ilahəsi yaxud sevgi ilahəsi – qadın nöqteyi-
nəzərindən) qeyd olunan «qeyri-adi şəxsiyyət» personacları bu qəbildəndir. Bu personaclar ilk növbədə
şəxsiyyətin Anima yaxud Animus tərəfindən bəsləndiyi ideal qadın və ya kişi obrazını özündə daşıyır.
Özlüyün simvolu olaraq bəzi qrafik yaxud məkan strukturları – dairə, kvadrat, xaç, aypara, mandala,
budda həvəngdəstəsi, ağaj, ev, ojaq və onların mümkün kombinasiyaları çıxış edə bilər. Görünür, burada
Dao – bir-biri ilə mübarizə edənİn (qadın) və Yan (kişi) qüvvələrin birləşdiyi qədim Çin fəlsəfəsindəki
fundamental varlığın başlanğıjı da araşdırıla bilər. Qarşılıqlı təsir edən əksliklərin vahidi olaraq həmçinin
hansısa bir amilə görə birləşən (məsələn, jinsi və ya mənəvi əksliyi və həmin əksliklərin vahidliyini
təjəssüm etdirən mifik ekizlər) bu və ya digər androgin personaclar və əksliklər də Özlük rəmzi kimi
nəzərdən keçirilə bilər.
Beləliklə, «daxili insan»ın detallı təhlilini verən Yunq onun strukturunu müəyyənləşdi-rdi və
həmçinin onun tərkib hissələrinin hər birinin funksiyasını aşkar etdi. Onun şübhəsiz və ən böyük xidməti
bundadır. Lakin onun tədqiqatları əsasən insan »mən»inin strukturun-dakı dərin universal elementlərin –
kollektiv qeyri-şüurinin arxetiplərinin axtarışına yönəl-mişdi. Onlar isə açıqjasına «mədəniyyətdənkənar»
olan abstrakt insanın – ümumiyyətlə in-san özünüdərkinin baza əsasını təşkil edir. Beləliklə, özü barədə
fikrin mədəni əsaslı daxili formalaşma üsulları, sosial-mədəni aspektlərin qadın və kişinin formalaşmasına
təsiri Yunqun nəzər nöqtəsindən kənarda qaldı.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории Личности. С-П., 1997
2. Юнг К.Г. Архетип и символ. М., 1991
3. Юнг К.Г. Отношения между эго и бессознательным. М., 1985
4. Юнг К.Г. Собрание сочинений, т. 9, М., 1968
5. Юнг К.Г. О перерождении. М., 1995
6. Brom V. Yund: Man ahd the myth. N-Y: Atheneum, 1978
7. Yung C.G. The structure of psuche. In the collected works of C.G. Yung. NY: Princeton University
Press/? 1969
8. Yung C.G. Analytical psychology: its theory and practice. N-Y: Pantheon, 1968
9. Yung C.G. The afchetypes and the collective unconsciorus. The collected works of C.G. Yung. NY:
Princeton University Press, 1969
10. Mattoon M.A. Yungian psychology in perspective. N-Y: Free Press, 1983
Dostları ilə paylaş: |