Mövzu: komputer qrafikasinin əsaslari

---

MÖVZU: KOMPUTER QRAFIKASININ ƏSASLARI 

Plan: 

1. Kompüter qrafikasının əsas anlayışları. 

2. Kompüter qrafikasının növləri.  

3. Rastr, vektor və fraktal  qrafikasının elementləri. 

 

Verilənlərin kompüterin monitorunda qrafik şəkildə təsvir olunması XX əsrin 50-ci 

illərinə  təsadüf  edir.  Belə  təsvirlərdən  əsasən  elmi  və  hərbi  tədqiqatların  aparılmasında 

istifadə edilirdi. O dövrdən başlayaraq verilənlərin qrafik şəkildə monitorda təsvir edilməsi 

fərdi kompüterlərin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. 

Proqram-aparat hesablama kompleksi vasitəsilə qrafiki təsvirin yaradılması və emalı 

metodlarını və vasitələrini öyrənən xüsusi informatika sahəsi kompüter qrafikası adlanır. 

Kompüter  qrafikası  ilə  iş  fərdi  kompüterdən  istifadə  etməyin  ən  yayılmış 

istiqamətlərindəndir.  Bu  işlə  təkcə  peşəkar  rəssamlar  və  dizaynerlər  deyil,  istənilən  fərdi 

kompüter  istifadəçisi  maraqlana  bilər.  İstənilən  müəssisədə  reklam  vərəqəsi  və  buklet 

buraxılmasına, həmçinin qəzet və jurnallarda reklam elanlarının verilməsinə daima ehtiyac 

yaranır.  İri  firmalar  belə  işləri  xüsusi  dizayner  bürolarına  və  reklam  agentliklərinə 

tapşırırlar.  Məhdud  büdcəyə  malik  olan  kiçik  müəssisələr  isə  belə  işləri  öz  vəsaitləri 

hesabına,    əksər  hallarda  isə    mövcud    proqram  vasitələrindən  istifadə  etməklə  həyata 

keçirirlər. 

Müasir  multimedia  proqramları  fərdi  kompüter  qrafikası  olmadan  fəaliyyət 

göstərmir.  Qrafika  üzərində  iş,  kütləvi  tətbiq  edilən  proqramlar  edən  proqramçılar  qrupu 

tərəfindən hazırlanır və proqramçıların işinin təxminən 90%-ini əhatə edir. 

Redaksiya  və  nəşriyyatın  işində  əsas  əmək  məsrəfləri  də  qrafiki  proqramlarla 

bərabər bədii və tərtibat işlərinin payına düşür. 

Qrafik proqram vasitələrinin geniş istifadəsi zərurəti İnternetin inkişafı ilə əlaqədar 

olaraq  xüsusilə  hiss  olunmağa  başlamışdır.  Bu  işdə  aparıcı  rol  ayn-ayrılıqda  yaradılmış 

milyonlarla Web  səhifələrini  vahid  "ümumdünya  hörümçək  toru"nda  birləşdirən  sistemin 

xidmətinə  məxsusdur.  Həmin  səhifələrlə  əsaslı  tanışlıq  WWW  istifadəçisini  lazımı 

səviyyədə  başa  salır  ki,  fərdi  kompüter  qrafikasından  istifadə  etməklə  yerinə  yetirilən 

tərtibat  işlərinin  yüksək səviyyədə  həyata keçirilməsi  firmalar  arasında  baş verən rəqabət 

nəticəsində  birinin  digərindən  fərqlənməsinə  səbəb  olur.  Nəticədə  bu  işdə  fərqlənən 

---

firmalar  kompüter  qrafikası  ilə  maraqlananların  və  məşğul  olanların  diqqətini  özünə 

çəkməyə nail olurlar. 

Cazibədar  Web  səhifələri  yaratmağa  qoyulmuş  tələbat  belə  işlərlə  məşğul  olan 

rəssam və dizaynerlərin imkanları daxilində gördüyü işlərə qoyulmuş tələbatdan dəfələrlə 

çoxdur. Bununla əlaqədar olaraq müasir kompüter qrafikası vasitələri elə yaradılır ki, onlar 

nəinki  rəssam  və  dizaynerlər  üçün  əlverişli  alətə  çevrilsin,  hətta  rəssamlıq  və  dizayner 

işləri ilə məşğul olmağa həvəskar olan, amma kifayət qədər təcrübəsi və qabiliyyəti (və ya 

vərdişi) olmayanlar bu sahədə məhsuldar işləyə bilsinlər. 

Kompüter  qrafikası  ilə  işləmək  üçün  çoxlu  sayda  proqram  təminatının  olmasına 

baxmayaraq  qrafikanın cəmi  üç növünü bir-birindən  fərqləndirirlər.  Bunlara  rastr,  vektor 

və fraktal qrafikasını aid etmək olar. Hər üç qrafika fərdi kompüterin ekranında əks olunan 

zaman  və  ya  onların  kağız  üzərində  çapı  zamanı  alınmış  təsvirin  formalaşmasına, 

formalaşma prinsiplərinə görə qrafikaları bir-birindən fərqləndirir. 

Rastr qrafikasını elektron (multimedia) və poliqrafik nəşrlərin hazırlanması zamanı 

tərtib  edirlər.  Rastr  qrafikasının  vasitələri  ilə  hazırlanan  illüstrasiyalar  mürəkkəb  olduğu 

üçün  onları  nadir  hallarda  fərdi  kompüter  proqramlarından  istifadə  etməklə  əllə 

hazırlayırlar.  Bu  məqsədlə  əsasən  rəssam  tərəfindən  kağız  üzərində  hazırlanmış 

illüstrasiyalar  və  ya  fotoşəkillər  toplusundan  istifadə  edilir.  Çox  zaman  hazırlanmış 

fotoşəkillər skaner vasitəsilə skanerləşdirilir. 

Son  zamanlar  rastr  qrafikalarından  daha  səmərəli  istifadə  edilməsi  üçün  və  bu 

məqsədlə  onların  fərdi  kompüterlərə  daxil  edilməsi  üçün  rəqəmli  foto  və 

videokameralardan geniş istifadə olunur. Bu səbəbdən də rastr illüstrasiyaları ilə işləmək 

üçün  yaradılmış  qrafik  redaktorların  əksəriyyəti  təsvirlərin  yaradılmasından  çox,  onların 

emalı üçün nəzərdə tutulmuşdur. 

Rastr  təsvirinin  əsas  elementi  onun  nöqtəsidir.    Əgər  bu  ekran  təsviridirsə,  nöqtə 

piksel 

adlanır. 

Fərdi  kompüterin 

əməliyyat  sisteminin  hansı  qrafik  rejimə 

uyğunlaşdırılmasından asılı olaraq, ekranda 640x480, 1024x768 və daha çox pikselə malik 

təsvirlər yerləşdirmək mümkündür. 

Təsvirin  həlli  onun  ölçüsü  ilə  bilavasitə  əlaqədardır.  Bu  parametr  bir  uzunluq 

vahidinə düşən nöqtələrin sayı ilə (dot per inc - dpi) ölçülür. 

---

Diaqonalı 15 düyüm olan ekranda təsvir təqribən 28x21 sm

2

    ölçüdə  Bir düyümün  

2,54  millimetrə bərabər  olduğunu  nəzərə  alsaq, monitorun 800x600 piksel rejimində işi 

zamanı ekran həlli 72 dpi-yə bərabər olduğunu asanlıqla hesablamaq olar. 

Çap zamanı monitorun ekran həlli xeyli yüksək olmalıdır. Məsələn, rəngli təsvirin 

poliqrafik  çapı  üçün  ekran  həlli  300x200=600000  dpi  tələb  olunur,  və  yaxud,  standart 

ölçülü  (10x15  sm)  fotoşəkil  üzərində  tərtibat  işi  aparılırsa,  onda  ekran  həlli 

1500x1000=1500000 dpi olduğu aydın görünür. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ekranda  bir  nöqtənin  kodlaşdırılması  üçün  bayt  istifadə 

edilir. Əgər ekrandakı təsvir rənglidirsə, belə olan halda rəngli fotoşəkillər üçün 4 Mbayt-a 

bərabər verilənlər massivi tələb olur. 

Rastr qrafikasmın aşağıdkı çatışmayan cəhətləri vardır: 

-  Rastr  təsvirinin  istifadəsi  zamanı  əsas  problem  verilənlərin  həcmcə  böyük 

olmasıdır. Məsələn, adi jurnalın iki səhifəsi ölçüsündən böyük ölçülü illüstrasiyalarla fəal 

işləmək üçün  128 Mbayt və daha artıq əməli yaddaşı olan fərdi kompüterlər tələb olunur. 

Bu  parametrlə  yanaşı  istifadə  edilən  fərdi  kompüterin  tərkibindəki  mikroprosessorun  da 

məhsuldarlığının yüksək olması vacibdir. 

-  Rastr  təsvirlərinə  aid  olan  detalların  nəzərdən  keçirilməsi  üçün  onların 

böyüdülməsinin  qeyri-mümkünlüyüdür.  Təsvir  nöqtələrdən  ibarət  olduğu  üçün  onun 

böyüdülməsi təsviri təşkil edən nöqtələrin ölçüsünün böyüməsinə gətirib çıxarır. Nəticədə 

təsvirdəki əlavə detalları görmək istifadəçi üçün mümkün olmur. Bununla yanaşı nöqtələri 

böyüdülmüş  illüstrasiyanın  vizual  görünməsi  təhrifə  uğrayır  və  ümumilikdə  illüstrasiya 

kobudlaşır. Baş verən proses rastr qrafikasında pikselləşdirmə effekti adlanır. 

Müasir  dövrdə  İnternet  şəbəkələrində  yalnız  rastr  illüstrasiyaların  tətbiqinə  geniş 

imkanlar verilir. 

Vektor  qrafikası  ilə  işi  həyata  keçirən  proqram  vasitələri  isə  əksinə.  İlk  növbədə 

illüstrasiyaların  emalını  deyil,  onların  yaradılması  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Belə 

vasitələr  reklam  agentliklərində,  dizayner  bürolarında,  redaksiya  və  nəşriyyatlarda  geniş 

istifadə olunur. 

Şriftlərin  və  ən  sadə  həndəsi  elementlərin  tətbiqinə  əsaslanan  tərtibat  işləri  vektor 

qrafikası  vasitələrindən  istifadə  etməklə  xeyli  asanlaşır.  Vektor  qrafikası  vasitələrindən 

istifadə  etməklə  indiki  zamanda  istifadəçilər  yüksək  bədii  keyfiyyətlərə  malik  əsərlər 

---

yarada  bilirlər.  Ümumilikdə  belə  əsərlər  istisna  təşkil  edirlər.  Çünki  yüksək  səviyyəli 

əsərlərin  vektor  qrafikası  vasitələrinin  köməyi  ilə  bədii  hazırlanması  olduqca  mürəkkəb 

prosesdir. 

Rastr qrafikasında təsvirin əsas elementi nöqtə olduğu halda, vektor qrafikasında bu 

rolu xətt  oynayır. Bu  zaman  vektor qrafikasında istifadə  edilən  xəttin düz  və  ya  əyri xətt 

olmasının istifadəçi üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. 

Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, rastr qrafikasında da xətlərdən istifadə edilir. 

Amma  belə  xətlər  ümumilikdə  nöqtələrin  kombinasiyası  kimi  nəzərdən  keçirilir.  Rastr 

qrafikasında  xəttin  hər  bü  nöqtəsi  üçün  yaddaşın  bir  və  ya  bir  neçə  xanası  ayrılır.  Xətti 

əmələ  gətirər  nöqtələrin  rənglərinin  sayı  artdıqca  yaddaşda  onlar  üçün  ayrılan  xanaların 

sayı da mütənasib olaraq bir o qədər artmış olur. Beləliklə, rastr xətt uzandıqca, yaddaşda 

daha  çox  sahə  tələb  olunur.  Bundan  fərqli  olaraq  vektor  qrafikasında  xətt  üçün  tələb 

olunan  yaddaş  sahəsi  xəttin  uzunluğundan  asılı  olmur.  Xətt  üzərində  istənilən 

əməliyyatların  aparılmasından  asılı  olmayaraq  xətt  üçün  ayrılmış  yaddaş  sahəsi  deyil, 

yaddaş  sahəsində  saxlanılan  parametrlər  dəyişmiş  olur.  Bu  zaman  yaddaş  sahəsindəki 

xanaların sayı dəyişməz qalır. 

Qeyd  etdik  ki,  vektor  qrafikasının  əsas  element  xətdir.  Deməli,  vektor  qrafikası 

vasitəsi  ilə  əldə  edilmiş  vektor  illüstrasiyasında  olan  təsvir  xətlərdən  ibarətdir. Yəni  sadə 

obyektlər  birləşərək  mürəkkəb  obyektləri  və  illüstrasiyanı  əmələ  gətirirlər.  Belə 

yanaşmaya görə vektor qrafikasını bəzən obyektyönümlü qrafika da adlandırırlar. 

Qeyd      etdiyimiz    kimi    vektor    qrafikasının    obyektləri      yaddaşda  parametrlər 

yığımı  kimi  saxlanılır.  Odur  ki,  ekranda  alınmış  təsvirlər  nöqtələr  toplusu  şəklində 

çıxarılır. Buna isə əsas səbəb ekranın sadə texnologiya əsasında hazırlanmasıdır. 

Vektor  qrafikasında  istənilən  obyekti  ekrana  çıxarmazdan  əvvəl  kompüterin 

yaddaşında  olan  proqram  ekran  nöqtələrinin  koordinatlarını  təsvir  üçün  hesablayır. 

Obyektin  printerdə  çapı  zamanı  da  analoji  hesablamalar  həyata  keçirilir. Bu  səbəbdən  də 

vektor qrafikasına bəzən hesablanan qrafika da deyirlər. 

Digər  obyektlər  kimi,  xətlərin  də  öz  xüsusiyyətləri  vardır.  Bu  xüsusiyyətlərə 

aşağıdakıları aid etmək olar: 

- xəttin forması (düz, əyri); 

- xəttin qalınlığı; 

---

- xəttin rəngi; 

- xəttin qrafik təsviri (bütöv, qırıq xətlər şəklində). 

Qapalı  xətlərin  əmələ  gətirdiyi  daxili  sahə  rənglənmə  xassəsinə  malik  olur.  Daxili 

sahəni rənglə, naxışla doldurmaq mümkündür. 

Rastr  və  vektor  qrafikaları  arasında  müəyyən  fərqlər  vardır.  Bundan  əvvəl  rastr 

qrafikasının  çatışmayan  cəhətlərini  qeyd  etmişdik.  Vektor  qrafikasında  bu  çatışmazlıqlar 

aradan  qaldırılmışdır.  Lakin  belə  çatışmazlıqların  olması  öz  növbəsində  bədii 

illüstrasiyaların yaradılması zamanı yerinə yetirilən işləri xeyli mürəkkəbləşdirir. Bunları 

nəzərə alaraq təcrübədə əsasən vektor qrafikasından əksər hallarda bədii kompozisiyaların 

yaradılması  üçün  deyil,  lahiyə-konstruktor  və  çertyoj  işlərinin  həyata  keçirilməsində, 

həmçinin illüstrasiyaların tərtibatında istifadə edirlər. 

Müəyyən  edilmişdir  ki,  xətt  kimi  sadə  obyektin  haqqında  informasiyanın  əməli 

yaddaşda saxlanması üçün vektor qrafikasında cəmisi səkkiz parametr tələb olunur. Bura 

xəttin enini, rəngini, xarakterini və sairə xüsusiyyətlərini əks etdirən parametrləri də əlavə 

etdikdə,  belə  xüsusiyyətə  malik  olan  bir  obyektin  əməli  yaddaşda  saxlanması  üçün 

təxminən  20-30  baytlıq  yaddaş  sahəsi  kifayət  edir.  Deməli,  minlərlə  sadə  obyektlərdən 

əmələ gələn mürəkkəb obyektləri yaddaşda saxlamaq üçün yüzlərlə kilobayt tutuma malik 

yaddaşın olması vacibdir. 

Vektor  qrafikasında  miqyaslaşdırma  (obyektin  böyüdülməsi  və  ya  kiçildilməsi) 

məsələləri asanlıqla həll olunur. Məsələn, əgər xətt üçün 0,15 qalınlıq müəyyənləşdirilsə, 

şəkli  kifayət  qədər  böyütsək  belə  (və  ya  kiçiltsək)  bu  parametr  dəyişməyəcəkdir.  Və 

yaxud,  çertyojun  böyük  və  ya  kiçik  ölçülü  kağızda  çap  edilməsindən  asılı  olmayaraq 

çertyoju əmələ gətirən xətlərin qalınlığı eyni qalacaqdır. 

Vektor  qrafikasının  bu  xüsusiyyətlərinə  əsaslanaraq  ondan  kartoqrafiyada, 

avtomatlaşdırılmış  layihələndirmənin  konstruktor  sistemlərində  və  memarlıq  işlərinin 

layihələndirilməsinin avtomatlaşdırılması sistemlərində geniş istifadə edirlər. 

Fraktal  qrafikası  ilə  işin  proqram  vasitələri,  riyazi  hesablamaların  köməyi  ilə 

təsvirləri  fərdi  kompüterlərdə  avtomatik  generasiya  etmək  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 

Fraktal bədii kompozisiyanın yaradılması üçün təkcə şəkil çəkmək və ya tərtibatla məşğul 

olmaq deyil, bütün prosesi proqramlaşdırmaq lazımdır. 

---

Ümumiyyətlə  fraktal  qrafikadan  çap  işlərində,  həmçinin  elektron  sənədlərin 

hazırlanmasında nadir hallarda istifadə edirlər. Ondan əsasən fərdi kompüterlərdə əyləncəli 

oyunlar üçün istifadə olunur. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  fraktal  qrafika  da  vektor  qrafikası  kimi  hesablanandır. 

Fraktal  qrafika  ilə  iş  zamanı  fərdi  kompüterin  yaddaşında  heç  bir  obyekt  saxlanılmır. 

Burada təsvirlər tənlik üzrə (və ya tənliklər sistemi üzrə) qurulur. Bu səbəbdən də istifadə 

edilən  düsturlardan  başqa  heç  nəyi  yaddaşda  saxlamaq  tələb  olunmur.  Fərdi  kompüterin 

ekranında  bir-birindən  fərqli  təsvirlər  almaq  üçün  sadəcə  olaraq  istifadə  olunan 

tənliklərdəki əmsalları dəyişdirmək kifayətdir. 

Fraktal qrafikanın canlı təbiətin surətlərini modelləşdirmək qabiliyyətindən istifadə 

edərək  istifadəçilər  tez-tez  qeyri-adi  illüstrasiyaların  fərdi  kompüterdə  generasiya 

edilməsinə nail olurlar. 

Kompüter  qrafikasında  eyni  zamanda  müxtəlif  obyektlərin  bir  neçə  xassəsi  ilə 

işləmək lazım gəldiyi üçün həll anlayışı ilə daha çox anlaşılmazlıqlar meydana çıxır. Bu 

səbəbdən də aşağıdakı anlayışları dəqiq fərqləndirmək lazım gəlir: 

- ekran həlli; 

- printer həlli; 

- təsvirin həlli. 

Bu anlayışlar müxtəlif obyektlərə aiddir. Şəklin monitorun ekranında, kağızda və ya 

sərt  diskdəki  faylda  hansı  fiziki  ölçüdə  olmasını  aydınlaşdırana  qədər  yuxarıda  adlan 

çəkilən həll qaydalarının bir-biri ilə qətiyyən əlaqəsi olmur. 

Ekran  həlli  fərdi  kompüter  sisteminin  (monitorun  və  videokartın  parametrlərindən 

asılı  olan)  və  əməliyyat  sisteminin  xassəsidir.  Ekran  həlli  piksellərlə  ölçülür  və  ekranı 

bütünlüklə tutan təsvirin ölçülərini müəyyənləşdirir. 

Printer  həlli  printerin  xassəsi  olub,  vahid  uzunluqda  çap  oluna  bilən  ayrı-ayrı 

nöqtələrin  miqdarını  əks  etdirir  və  bir  düyümə  düşən  nöqtələr  sayı  (dpi)  ölçü  vahidi  ilə 

ölçülür  və  verilmiş  keyfiyyətdə  təsvirin  ölçüsünü,  yaxud  da  əksinə,  verilmiş  ölçüdə 

təsvirin keyfiyyətini müəyyənləşdirir. 

Təsvirin  həlli  təsvirin  öz  xassəsidir.  Bu,  həll  bir  düyümə  düşən  nöqtələrin  sayı  ilə 

ölçülür.  Təsvirin  həlli  təsvirin  qrafik  redaktorda  və  ya  skanerlərin  köməyi  ilə 

---

yaradılmasında  verilir.  Təsvirin  həlli  parametrləri  təsvirin  faylında  saxlanılır  və  təsvirin 

digər ayrılmaz xassəsi olan fiziki ölçü ilə sıx əlaqədə olur. 

Təsvirin  fiziki  ölçüsü  həm  piksellə,  həm  də  uzunluq  vahidləri  ilə  (millimetr, 

santimetr,  düyümlə)  ölçülə  bilir.  O,  təsvirin  yaradılması  zamanı  verilir  və  faylla  birlikdə 

mühafizə olunur. Əgər təsvir ekranda nümayiş etdiriləcəksə, onda onun hündürlüyü və eni 

piksellərlə  verilir.  Bu  zaman  şəklin  ekranın  hansı  hissəsini  tutacağını  müəyyən  etmək 

asanlaşır,  və  yaxud,  təsvir  çap  etmək  üçün  hazırlanacaqsa,  onda  təsvirin  ölçüləri,  onun 

kağızda  nə  qədər  yer  tutacağım  bilməklə  lazım  olan  uzunluq  vahidlərinin  köməyi  ilə 

təqdim  edilir.  Təsvirin  həlli  məlumdursa  onun  piksellə  verilmiş  ölçüsünü  uzunluq 

vahidinə, yaxud da əksinə çevirmək istifadəçiyə çətinlik törətmir